ks. Paweł Batory, II rok Historii Sztuki
BIBLIJNE SYMBOLE MARYJNE
W procesie kształtowania się ikonografii Niepokalanego Poczęcia, przy końcu XV stulecia, powstał typ wizerunku maryjnego zwany: "Maryja w otoczeniu symboli biblijnych", "Maryja w otoczeniu symboli z litanii loretańskiej" lub, od słów z Pieśni nad pieśniami (Pnp 4,7), "Tota pulchra". Przedstawienia te ukazują Niepokalaną bez Dzieciątka, otoczoną symbolami, którym niekiedy nadaje się nazwę Arma Virginis (przez analogię do narzędzi Męki Pańskiej - Arma Christi). Większość z nich pochodzi z Pieśni nad Pieśniami, reszta - z innych ksiąg Starego Testamentu: Księgi Mądrości, Mądrości Syracha, Proroctwa Ezechiela, Księgi Sędziów, Księgi Rodzaju, Psalmów. Teksty odnoszące się m. in. do Oblubienicy (PnP), mądrości Bożej (Syr, Mdr), czy Mesjasza lub innych osób (Rdz, Iz) zostają zastosowane do Osoby Maryi.
Biblijne symbole maryjne propagowały typologiczne dzieła średniowieczne,
m. in. Speculum humanae salvationis (ok. 1324 r.). Symbole te zostały następnie, już w czasach nowożytnych, spopularyzowane przez litanię loretańską, zatwierdzoną
w Rzymie w 1578 r.; Godzinki o Niepokalanym Poczęciu NMP (zaaprobowane przez papieża w 1615, a na polski przełożone w 1616 r.) oraz przez pozostałe litanie maryjne, oparte na scenach z Pisma świętego i apokryfów.
Typową kompozycją Tota pulchra jest część środkowa tryptyku szkoły niderlandzkiej z pocz. XVI w., określana jako "Alegoria Niepokalanego Poczęcia",
w Muzeum Narodowym w Warszawie. Obraz ten przedstawia Maryję
w biało-niebieskiej szacie w złote gwiazdy, stojącą pośród obłoków z dłońmi złożonymi do modlitwy. Błogosławi ją z nieba Bóg Ojciec. U góry tablicy umieszczono w półkolu napis: "Tota pulchra es amica mea et macula non est in te" - "Cała piękna jesteś przyjaciółko moja i nie ma w tobie skazy" (Pnp 4,7). Słowa te odnoszono do Matki Chrystusa wolnej od wszelkiego grzechu. Maryję otacza na warszawskim malowidle 15 podpisanych symboli.
Przedstawimy i krótko omówimy symbole z tegoż obrazu, jak i inne najważniejsze biblijne symbole spotykane w przedstawieniach maryjnych. Występują one najczęściej wkomponowane w pejzaż w tle lub podtrzymywane przez anioły i putta. Dla większej przejrzystości posegregujemy je w odpowiednie grupy.
Ciała niebieskie
słońce - Electa ut sol - "Wybrana jak słońce" (Pnp 6, 9) - tu w znaczeniu czystości Maryi; por. też Ap 12,1: „kobieta ubrana w słońce”.
księżyc - Pulchra ut luna - "Piękna jak księżyc" (Pnp 6, 9) - oznacza tu czystość i Niepokalane Poczęcie (choć księżyc ma też wiele innych znaczeń, np. symbolizuje zło; por. Ap 12,1: niewiasta z księżycem pod stopami).
gwiazda - Ten symbol pochodzi z wczesnochrześcijańskiego hymnu ku czci NMP Ave maris stella, którego najstarszy znany tekst zachował się
w Codex Sangallensis z IX w. w opactwie Sankt-Gallen. "Gwiazdą morza" nazywano Matkę Bożą za św. Hieronimem, który twierdził, że jest to tłumaczenie jej imienia (gra słów Maria - maris); niekiedy imię to tłumaczono także jako "kroplę morza" - Stilla maris - kroplę goryczy, symbol cierpienia Maryi (por. hebr. mar - kropla i jam - morze). "Gwieździe morza" poświęcano czasem w sztuce odrębne kompozycje.
gwiazda zaranna - Stella matutina - symbol z Apokalipsy: "Jam jest Odrośl i Potomstwo Dawida, gwiazda świecąca poranna" (Ap 22,16), oznaczający początkowo Chrystusa, później przeniesiony na Maryję.
jutrzenka - Aurora consurgens - "Kimże jest ta, która świeci z wysoka jak zorza" (Pnp 6,10) - obraz podobny do gwiazdy zarannej - Maryja zwiastująca światu zbawienie.
tęcza - arcus pulcher aeteri - znak przymierza Boga z ludźmi oraz Bożej łaskawości i dobroci, a także pokoju (zob. Rdz 9,11-13).
Rośliny
krzew różany - Plantatio rosae - "Wyrosłam (...) jak krzewy róży
w Jerychu" (Syr 24,14). Czasem też np. korona różana.
cedr - Cedrus exaltata - "Wyrosłam jak cedr na Libanie" (Syr 24,13) - drzewo bardzo cenione ze względu na pień, zazwyczaj bardzo wysoki
i prosty, a także z racji bardzo miłego zapachu. Co jednak najważniejsze
w odniesieniu do symboliki maryjnej - drzewo cedrowe jest odporne na działanie wszelkiego robactwa i wedle przekonania starożytnych w ogóle nie gnije. Staje się tym samym symbolem Maryi, która wolna była od zepsucia grzechu.
czerwony kwiat na wysokiej łodydze - Virga Jesse floruit - „Różdżka Jessego zakwitła” (por. Iz 11,1). Słowa odnoszone w pierwszym rzędzie do zapowiadanego Mesjasza mającego narodzić się z rodu Jessego, zostają zastosowane do Maryi, wywodzącej się również z rodu Dawidowego. Przepowiednię tę chętnie stosowano do NMP ze względu na grę słów: virga (różdżka) - virgo (dziewica).
lilia - Sicut lilium inter spinas - „Jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt” (Pnp 2,2). Czasem symbol ten interpretowano jako różę bez kolców - symbol Maryi wolnej od wszelkiego grzechu. Zdarzało się też, że Matkę Bożą po prostu utożsamiano z lilią.
palma i oliwka - quasi palma exaltata sum in Cades et (…) quasi oliva speciosa in campis - „Wyrosłam (…) jak palma w Engaddi (…) jak wspaniała oliwka na równinie” (Syr 24,14). Palma symbolizuje wszystko, co wzniosłe i szlachetne. Oliwka jest symbolem skromności i pokory, a także zapowiedzią pokoju i błogosławieństwa Bożego (por. historia potopu). Poza tym, jeśli kogoś porównuje się do oliwki, to chce się przez to powiedzieć, że pozostaje on pod szczególną opieką Boga (por. Ps 52,10).
Przedmioty
brama otwarta ze złotym wnętrzem - Porta coeli - „Brama do nieba” (Rdz 28,17): Maryja jako Pośredniczka między Bogiem i ludźmi.
brama zamknięta - „I rzekł do mnie Jahwe: Ta brama ma być zamknięta. Nie powinno się jej otwierać, albowiem Jahwe, Bóg Izraela wszedł przez nią. Dlatego winna ona być zamknięta” (Ez 44,2): znak dziewictwa Maryi.
studnia (Puteus aquarum vivientium) i fontanna (Fons hortorum) - „Tyś źródłem mego ogrodu, zdrojem wód żywych, spływających z Libanu” (Pnp 4,15) - symbol życia, urodzajności, oczyszczenia. W znaczeniu przenośnym może też odnosić się do życiodajnego łona niewiasty
(por. Kpł 20,18).
zwierciadło - Speculum sine macula - „Jest odblaskiem wieczystej światłości, zwierciadłem bez skazy” (Mdr 7,26) - obraz odnoszący się do Bożej Mądrości zostaje przeniesiony na Maryję („bez skazy” etc.)
runo Gedeona - na które spadła rosa z nieba (znana historia biblijna
z Sdz 6,36-40), stanowi symbol i czystości, i Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej.
drabina lub schody - odniesienie do drabiny Jakubowej: „I we śnie ujrzał drabinę opartą na ziemi, sięgającą swym wierzchołkiem nieba” (Rdz 28, 12): pośrednictwo Najświętszej Panny i jej pomoc dla wiernych, którzy pragną osiągnąć niebo.
Arka Noego - od wczesnego chrześcijaństwa była symbolem Kościoła
i jego ziemskiej egzystencji. Arkę ocaloną z potopu przyrównywano
w emblematyce do Marii Niepokalanej, która jako jedyna, wybrana przez Boga, uniknęła losu potomków Adama.
Arka Przymierza - Foederis Arca (zob. Wj 25,10-22) - porównanie Maryi z Arką Przymierza, na którą spuścił się „obłok Jahwe”, tak jak na Marię jak cień zstąpiła „moc Najwyższego” (Łk 1,35). Ponadto Arka Przymierza zawierała największe świętości oraz była znakiem obecności Boga wśród ludu.
Miejsca
ogród - Hortus conclusus - „Ogrodem zamkniętym jesteś, siostro ma, Oblubienico” (Pnp 4,12): symbol dziewictwa Maryi.
miasto - Civitas Dei - „Miasto Boże, najświętszy przybytek Najwyższego” (Ps 45,5); „Głoszą o tobie rzeczy pełne chwały, o miasto Boże” (Ps 86,3): jak w Jeruzalem na Syjonie zamieszkał Jahwe, tak w Maryi zgotował sobie mieszkanie Syn Boży.
zamek warowny z wieżą - Turris David cum propugnaculis - „Szyja twa jak wieża Dawida, warownie zbudowana” (Pnp 4,4): Maryja twierdzą zasłaniającą nas przed napaściami wrogów duszy. Ponadto smukłość
i kolor szyi Oblubienicy jest symbolem wysokiej godności i niezwykłej świętości duszy NMP.
dom na wzgórzu - Mons domus Domini - „góra świątyni Pańskiej”
(Iz 2,2): góra oznaczała m. in. miejsce spotkania nieba z ziemią i miejsce zamieszkania chwały Pańskiej.
W litaniach i godzinkach maryjnych spotyka się też inne zaczerpnięte ze Starego Testamentu symbole odnoszone do Maryi, m. in.: Abiszag (pulchra Abisag virgo verum fovens David), Judyta (mulier fortis et invicta Judith), świecznik siedmioramienny (candelabrum cum septem lucernis), naczynie z manną (urna habens manna), laska Aarona (virga Aaron), plaster miodu Samsona (favus Samsonis).
* * *
Zdarzało się również, że nie tylko biblijne symbole towarzyszyły Matce Bożej. Były to na przykład:
łabędź - „ptak niepokalany”, „żywe objawienie światła” był jednym ze średniowiecznych symboli czystości i niewinności duszy z powodu swej niezwykłej bieli i piór nieprzepuszczających wody. Nic dziwnego, że wszedł bardzo szybko do kręgu symboli maryjnych i stał się bardzo popularny
w baroku, głównie za sprawą emblematów. Oznaczał czystość Matki Bożej. Ptak, którego najczystszych piór nie może zmoczyć woda był porównywany do Marii niesplamionej grzechem pierworodnym.
obelisk w kształcie piramidy - wyraża związek między mądrością niebiańską i ziemską. Nadawano mu formę piramidy - symbolu doskonałości, cnoty i chwały. Piramida wznosząca się ku słońcu, piramida, której nie ogarniają ciemności, jest obrazem Matki Bożej, która, zgodnie ze słowami św. Hieronima, nigdy nie była w ciemnościach grzechu,
a zawsze w świetle łaski. Piramida, nad którą słońce stoi w zenicie, nie rzuca cienia i dusza Maryi, którą oświetla Sł0ńce - jej Syn Chrystus, jest wolna od cienia grzechu.
perła w otwartej muszli - muszlę, konchę łączono z tekstem z Księgi Sędziów (Sdz 6,37), gdzie Gedeon „Concham rose implevit” (napełnił czaszę rosą). Rosa ta w cudowny sposób spadła z nieba na runo rozłożone na ziemi (Sdz 6,37). Według legendy perła - rzadka, czysta, biała i drogocenna - rodzi się także z kropli rosy niebiańskiej, która wpadła do muszli. Dlatego jest ona przede wszystkim symbolem Chrystusa, którego nazywał perłą już Orygenes, a muszla z perłą symbolizuje Wcielenie i dziewicze narodziny Syna Bożego z Maryi, nazwanej przez św. Efrema Concha marina. Jednak i perła należała do tych symboli, które zmieniły swe znaczenie z chrystologicznego na mariologiczne. Św. Annę uważano również za muszlę, z której narodziła się niezwykła perła - Maryja, którą Bóg wybrał spośród innych klejnotów.
Bibliografia:
Biernacka M., Niepokalane Poczęcie, [w:] Maryja Matka Chrystusa,
red. J. S. Pasierb, Warszawa 1987, s. 27 - 93.
Klawek A., Biblijne symbole maryjne, Ruch Biblijny i Liturgiczny 9 (1956),
s. 216-227.
Leon-Dufour X. (red.), Słownik teologii biblijnej, Poznań 1994.
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, Poznań 1989.
Określanie symboli towarzyszących Maryi jako symboli z litanii loretańskiej jest zwykle nieścisłe, gdyż nie wszystkie one znalazły się wśród jej wezwań. Stąd słuszniej jest nazywać je tylko symbolami biblijnymi.
Np. kazanie św. Tomasza z Akwinu na dzień Zwiastowania NMP.