Gospodarstwo a przedsiębiorstwo rolnicze
Produkcja rolnicza odbywa się w jednostkach zwanych popularnie gospodarstwami. pojęcie to funkcjonuje w języku potocznym i służy do określania gospodarstw zwanych indywidualnymi, prowadzonymi przez rolników wraz z członkami rodzin oraz gospodarstw prowadzonych przez inne jednostki np. spółki. W literaturze występuje jednoznaczne rozumienie terminu gospodarstwo. Odróżnia się także gospodarstwo od przedsiębiorstwa.
W literaturze przez gospodarstwo rolnicze rozumie się jednostkę produkcyjną wyodrębnioną pod względem organizacyjnym, stanowiącą zespół trzech czynników produkcji: ziemi, pracy i kapitału (środków produkcji), nastawioną na wytwarzanie produktów rolniczych. Mówiąc o gospodarstwie nie wnikamy jakie będzie rozdysponowanie wytworzonych produktów, czy zostaną zużyte w gospodarstwie rolniczym, czy zostaną przeznaczone na potrzeby rolnika i jego rodziny (zużycie w gospodarstwie domowym). Wyodrębnienie organizacyjne oznacza, że gospodarstwo posiada wydzieloną ziemię, środki produkcji i pracę. Stanowi więc jednostkę techniczno-organizacyjną ukierunkowaną na wytwarzanie produktów rolniczych.
Organizacyjne wyodrębnienie gospodarstwa oznacza, że jednostka dysponuje określonymi czynnikami produkcji jednak bez uwzględnienia stosunków własnościowych. Interesuje nas ile i jakiej ziemi użytkuje gospodarstwo, natomiast nie wnikamy w stosunki własnościowe. Podobnie postępujemy w stosunku do zasobów i nakładów pracy oraz kapitału. Interesuje na s jakimi środkami (budynki, budowle maszyny, środki obrotowe, itp.) dysponuje gospodarstwo. Nie wnikamy natomiast czy to są środki własne czy nabyte na kredyt, a może wynajęte.
Zgodnie z tym co stwierdzono wcześniej, głównymi dziedzinami gospodarstwa rolniczego są: zaopatrzenie w środki produkcji, produkcja, składowanie produktów i ich zbyt, a także utrzymanie w sprawności składników majątkowych.
W przeciwieństwie do gospodarstw, przedsiębiorstwo rolnicze stanowi jednostkę wyodrębnioną nie tylko pod względem organizacyjnym lecz ekonomiczny i prawnym, nastawioną na wytwarzanie produktów i usług rolniczych w celu ich sprzedaży. W przedsiębiorstwach produkcja ma zatem charakter towarowy. Wyodrębnienie ekonomiczne oznacza, że przedsiębiorstwo dysponuje wydzielonym majątkiem i pokrywa swoje wydatki przychodami z działalności gospodarczej. Są to jednostki samofinansujące. Odrębność ekonomiczna przedsiębiorstwa prywatnego, np. gospodarstwa rodzinnego, wynika z istoty własności prywatnej, oznacza gospodarowanie na własny rachunek. Odrębność prawna oznacza, że przedsiębiorstwo stanowi jednostkę prawną z określonymi prawami i obowiązkami. Zapisane jest w odpowiednim rejestrze (gminy rejestr gospodarstw rolnych, rejestr hipoteczny).
Głównymi dziedzinami przedsiębiorstwa są: stosunki własnościowe i przyjęte formy prawne, finansowanie (gromadzenie i wydatkowanie środków pieniężnych)działalności gospodarczej oraz zarządzanie.
Ocena efektywności przedsiębiorstw i gospodarstw rolniczych
Według Ziętary dokonując oceny efektywności gospodarowania podmiotów gospodarczych w rolnictwie należy, odróżnić analizę efektywności gospodarstw rolniczych od analizy efektywności przedsiębiorstw rolniczych. Konsekwencją takiego wyróżnienia jest też odpowiedni dobór kategorii ekonomicznych do oceny ich efektywności.
W odniesieniu do faktu, iż mówiąc o gospodarstwie nie uwzględniamy stosunków własnościowych i związanych z tym kosztów, najlepszymi kategoriami ekonomicznymi do oceny efektywności gospodarowania będą takie kategorie produkcji i kosztów, które nie obejmują elementów wynikających ze stosunków własnościowych. Z tego też powodu nie bierze się pod uwagę w kosztach użytkowania ziemi czynszu dzierżawnego, a w kosztach produkcji nie uwzględnia się kosztów pozyskania kapitału, czyli odsetek od kapitałów obcych, a także kosztów pracy najemnej.
W świetle tych przesłanek, Ziętara do oceny efektów i efektywności w gospodarstwach proponuje następujące kategorie:
produkcję globalną,
produkcję końcową brutto i netto,
produkcję czystą brutto i netto,
wartość dodaną brutto i netto,
nadwyżkę bezpośrednią.
Zdaniem przy ocenie efektów gospodarstwa należałoby brać pod uwagę czysty efekt produkcyjny. Stąd też przy obliczaniu wyżej wymienionych kategorii należałoby posługiwać się miernikami naturalnymi lub technologicznymi, np. jednostki zbożowe (dla produkcji globalnej lub końcowej), albo bardziej uniwersalnym jak ceny zaliczeniowe. Daje to możliwość obliczenia czystych efektów produkcyjnych, charakteryzujących rolnika jako producenta. Pozwala to też na obliczenie efektu na sprzedaży (różnica między wartością obliczoną przy pomocy cen zaliczeniowych a wartością według cen rynkowych). Wynik ten charakteryzuje rolnika jako menedżera.
Z kolei do oceny efektywności gospodarowania w przedsiębiorstwach rolniczych Ziętara [1998 (b)] proponuje następujące kategorie ekonomiczne:
dochód rolniczy (gospodarstwa rolnicze - przedsiębiorstwa osoby fizycznej),
dochód podzielny (rolnicze spółdzielnie produkcyjne),
zysk (przedsiębiorstwa z najemną siłą roboczą).
Kategorie te pozwalają uwzględnić w rachunku ekonomicznym stosunki własnościowe i źródła finansowania.