Wartości są wszechobecne w rozległym i bardzo zróżnicowanym świecie ludzkich zachowań, bez nich rozwój człowieka byłby niemożliwy. Rozpatruje się je zarówno na płaszczyźnie filozoficznej, społecznej, psychologicznej, kulturowej, jak i ekonomicznej.
W filozofii wartości są utożsamiane z właściwościami przedmiotów, a w psychologii uznaje się za zjawiska psychiczne o charakterze poznawczym, mające znaczenie zbliżone do pojęcia postawy. Z kolei w aspekcie społecznym wartości są ujmowane jako przekonania rozpowszechnione w grupie społecznej, określające godne zachowania jej członków. Niezależnie od ujęcia koncepcji wartości, od sposobu ich definiowania, nie ulega wątpliwości, że są one ważne w życiu człowieka. Towarzyszą nam przez wszystkie etapy rozwoju, wytyczają ścieżki, którymi zdążamy do celu. Stanowią wskazówki, które niewątpliwie odbijają swe piętno na osobowości i charakterze jednostki. Bez wartości człowiek nie byłby w stanie normalnie egzystować w społeczeństwie. Zagubiłby się w świecie pełnym niesprawiedliwości, chaosu, korupcji, przestępstw i wyzysku. Zmuszają nas do dokonywania wyborów, podejmowania odpowiedzialnych decyzji.
Wpływ wartości nie ogranicza się tylko do osobowości jednostki, ale stanowi też podstawę systemu norm i ocen. Wartości stanowią punkt odniesienia przy ocenianiu konkretnych sytuacji życiowych. Siła i istota wartości polega na tym, że przez swe oceny i normy stanowią regulatory ludzkiego postępowania. Wartości są niejako drogowskazem, który pokazuje, jak postępować, jaką wybrać drogę. Człowiek sam tworzy odpowiadający mu, ułożony hierarchicznie system wartości i postaw, któremu podporządkowuje całą swoją aktywność.
Jednostka musi zaakceptować wybrane przez siebie wartości, wpisać je we własny świat. Można by powiedzieć, że wartości są jednym z czynników, który organizuje przyszłość zarówno oddzielnych jednostek, jak i całych zbiorowości ludzkich. Każdy człowiek poszukuje wartości, które mu odpowiadają, które nadadzą jego życiu sens, ukierunkują je. Dotyczy to przede wszystkim ludzi młodych, którzy stojąc u progu dorosłości muszą zdecydować, jak chcą żyć, czym pragną się kierować w życiu, co chcą osiągnąć.
Okres dorastania to czas refleksji nad swym życiem. Czas ustalenia pragnień i celów życiowych, jakie stawia sobie młody człowiek. Etap dojrzewania to okres krystalizacji tożsamości. Jest to czas intensywnego poszukiwania własnego miejsca w społeczeństwie i w życiu. W tym okresie młody człowiek staje przed koniecznością dokonania wielu wyborów życiowych. Podejmuje wiele ważnych decyzji, które mają wpływ na jego dorosłe życie: wybór zawodu, założenie rodziny, kontynuacja nauki. Nie są to decyzje łatwe. Wymagają od młodego człowieka pełnej dojrzałości i refleksji nad sobą i światem zewnętrznym, nad przyszłością.
Dojrzałe decyzje życiowe są wyraźnie powiązane z hierarchią wartości. Uznawane wartości uzewnętrzniają się w celach i dążeniach życiowych młodego człowieka. Jeśli dana wartość jest dla jednostki szczególnie cenna, staje się wówczas przedmiotem jej pragnień. Postawy młodzieży wobec życia rozwijają się na tle całokształtu doświadczeń, w kontekście intencjonalnych i spontanicznych oddziaływań wychowawczych, w atmosferze istniejących norm, wartości i wzorów zachowań. Oczywisty więc wydaje się fakt, że postawa i świadomość przyszłego społeczeństwa polskiego będzie zależeć od dążeń i aspiracji młodego pokolenia Polaków. Tak, jak różne są systemy wartości, tak samo odmienne bywają aspiracje, każdy bowiem stawia przed sobą inne cele.
Miejsce aspiracji w życiu jednostki
Mechanizm kształtowania się aspiracji jest zdeterminowany wieloma czynnikami. Najczęściej wymienia się spośród nich środowisko rodzinne, grupę rówieśniczą, mass media, szkołę, sytuację społeczną, gospodarczą, polityczną. Aspiracje wpływają między innymi na wybór szkoły, zawodu, określają cele, jakie jednostka pragnie zrealizować. Ponadto są silnie powiązane z wartościami, co świadczy, jak istotne zależności zachodzą pomiędzy wartościami a aspiracjami.
Z pedagogicznego punktu widzenia aspiracje stanowią ogół dążeń życiowych jednostki wyznaczonych przez hierarchię celów i przejawiających się we względnie stałych prawidłowościach zachowań związanych z ich realizacją. Aspiracje można także zdefiniować jako przejaw skupienia się człowieka na jakimś ważnym dla niego dążeniu. Stanowią wówczas przejaw świadomego dążenia do zaspokojenia potrzeby czegoś istotnego. U podstaw aspiracji zawsze znajdują się cele życiowe, pragnienia, czyli - ogólnie mówiąc - hierarchia wartości. To właśnie w zależności od niej kształtują się aspiracje jednostki.
Typowe aspiracje ludzkie mogą dotyczyć przyszłej nauki, zawodu, ułożenia sobie życia osobistego, sfery moralno-społeczno-ideowej, wyborów, jakim wartościom człowiek chce się podporządkować i wreszcie - mogą być związane z prywatnymi zainteresowaniami.
Spośród wymienionych typów aspiracji wśród młodzieży polskiej dominują aspiracje edukacyjne. Potwierdzają to badania własne przeprowadzone w marcu 2004 roku wśród uczniów szkół średnich na terenie Rzeszowa.
Kryterium podziału |
Rodzaje aspiracji |
poziom aspiracji |
wysokie, niskie |
relacja do możliwości |
zawyżone, adekwatne, zaniżone |
związek z działaniem |
działaniowe, życzeniowe |
okres realizacji |
aktualistyczne, persektywiczne |
ruchliwość |
duża ruchliwość, mała ruchliwość |
związek ze świadomością |
uświadomione, latentne |
przedmiot |
ukierunkowane na stan, ukierunkowane na przedmiot |
treść |
ludyczne, edukacyjne, zawodowe, społeczne, kierownicze |
Na ich podstawie można stwierdzić bez wątpienia, iż najwyższą rangę wśród aspiracji mają aspiracje edukacyjne. Obserwuje się wzrost motywacji młodzieży do kontynuowania nauki, podejmowania studiów wyższych. W obecnych czasach dalszą naukę podejmuje coraz więcej osób. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta, młodzież miejska i wiejska zamierzają kontynuować naukę.
Młodzież nie chce poprzestawać na wykształceniu średnim, dąży do ciągłego rozszerzania swych horyzontów myślowych, pogłębiania wiedzy, doskonalenia swych umiejętności. Obecnie coraz więcej młodych ludzi decyduje się podjąć naukę na wyższej uczelni. Wpływ na kontynuację kształcenia mają nie tylko rodzice, ich kultura pedagogiczna, wykształcenie, ale również uznawane przez jednostkę wartości. Wywierają one istotny wpływ na ich aspiracje edukacyjne. W badaniach rozpatrywano zależność aspiracji edukacyjnych od wartości ostatecznych i instrumentalnych. Zebrany materiał empiryczny ukazuje niezwykle wyraźnie, jaką przewagę w systemach wartości uczniów szkół średnich mają wartości ostateczne. Aż 78 badanych osób (71%) na najwyższym miejscu w hierarchii stawia wartości z tej grupy. Zdecydowana większość ankietowanych (78,21%), która uznaje wartości ostateczne, decyduje się podjąć studia wyższe. Uczniowie kierujący się wartościami instrumentalnymi decydują się na studia w 71,87%.
Nauka na pierwszym miejscu
Uczniowie kierujący się wartościami ostatecznymi, takimi jak: szczęście, mądrość, dojrzała miłość, bezpieczeństwo narodowe, wolność, bezpieczeństwo rodzinne, poczucie własnej godności, dostatnie życie, poczucie dokonania czy też uznanie społeczne zdecydowanie częściej decydują się na kontynuację nauki. Wynika to niewątpliwie z faktu, iż młodzież uznająca te wartości bardzo wysoko ocenia mądrość. Podejmuje decyzję o studiach, gdyż wierzy, że pozwoli to zdobyć szacunek innych, osiągnąć uznanie społeczne, zapewnić bezpieczeństwo i zabezpieczenie materialne swoim bliskim.
Z analizy porównawczej wyników badań dotyczących aspiracji edukacyjnych młodzieży z lat ubiegłych z badaniami własnymi jasno wynika, iż ciągle wzrasta liczba osób podejmujących dalszą naukę. Jest to zjawisko zupełnie odmienne od tego sprzed kilkunastu lat. Wtedy na pierwszym miejscu w hierarchii wartości znajdowała się rodzina. Wówczas tylko nieliczni podejmowali dalszą naukę. Obecnie zaś można mówić o zmianie orientacji rodzinnej na zarobkową. Nie znaczy to, iż młodzi ludzie całkowicie odrzucili wartości związane z życiem rodzinnym i szczęściem małżeńskim. Jednak niewątpliwie fakt założenia rodziny uzależniają od otrzymania dobrej pracy, która zagwarantuje im życie na godnym poziomie. Uczniowie kończący szkołę średnią postrzegają wykształcenie jako jedyną szansę na osiągnięcie sukcesu zawodowego i osobistego. Zauważają związek między wykształceniem a dochodami i pozycją społeczną.
Pozytywny stosunek do nauki jest z całą pewnością rezultatem przyjętych przez młodzież systemów wartości, dawania pierwszeństwa tym wartościom, które wiążą się z jej dążeniami edukacyjnymi. Młodzi coraz większe znaczenie przypisują wiedzy, wykształceniu i mądrości. Wymienione wartości plasują się na pierwszych miejscach w ich systemach wartości.
Z zebranych danych wynika, jak ważna jest obecnie dla młodzieży wartość, jaką jest mądrość. Uplasowała się ona na drugim miejscu w globalnej klasyfikacji wartości. Rangę tej wartości potwierdza także fakt, iż 80% badanej populacji zamierza kontynuować naukę. Dzisiejsza młodzież, która staje przed koniecznością rozpoczęcia dorosłego życia, pragnie studiować, kontynuować naukę, rozwijać się, aby zapewnić sobie i bliskim godziwe życie. Wykształcenie cenione jest jako wartość sama w sobie. Młodzież pragnie je zdobywać, dostrzegając jej nikły wpływ na osiągnięcie znaczącej pozycji społecznej.
Czołowymi wartościami stają się teraz mądrość, wykształcenie, wiedza, zaradność życiowa, a także takie cechy, jak pracowitość, rzetelność, obowiązkowość, ambicja, poczucie własnej godności. Są to wartości, które leżą u podstaw aspiracji edukacyjnych młodzieży.
W obecnych czasach bez wątpienia dominują aspiracje edukacyjne. Wynika to z hierarchii wartości funkcjonującej w świecie młodych ludzi, z warunków, w jakich przyszło im żyć. To właśnie aspiracje kształceniowe rzutują na rozwój kultury i ogólnych stosunków międzyludzkich. Są realną siłą społeczną, z którą musi się liczyć rynek pracy. Indywidualne dążenia i aspiracje należy bowiem wykorzystywać jako siłę napędową. Należy je racjonalnie kształtować i zwracać w kierunku dążeń konstruktywnych, bo są one jednym z podstawowych warunków pomyślnego rozwoju społeczeństwa. Ponadto poznanie uwarunkowań aspiracji ułatwi zrozumienie wielu zachowań społecznych i indywidualnych. Pomoże określić przewidywalne pragnienia i zachowania jednostek. Jest to szczególnie ważne teraz, kiedy weszliśmy do Unii Europejskiej.
Marzena Wołk
Uniwersytet Rzeszowski