Krytyka genetyczna
Termin „krytyka genetyczna” jak twierdzi Zofia Mitosek kojarzy się z badaniem wpływów i zależności z pozytywizmem, biografizmem i psychologizmem, a w najlepszym wypadku z metodą strukturalno genetyczną Luciena Goldmanna. Mówiąc prościej z kierunkami, którym w XX w. zgodnie wydały walkę fenomenologia, formalizm i strukturalizm.
Zofia Mitosek uważa, jednak iż chodzi o coś zupełnie innego. Autorka artykułu stwierdziła, iż „krytyka genetyczna” jest hasłem zespołu badaczy, który pracuje w Institut des Textes et Manuscrits Modernes, ponadto istotną rolę odegrały pomysły jakie przedstawił Philippe Lejeune w czasie swojej konferencji o „Słowach”. Badacz ten stwierdził, iż nie można napisać wartościowego studium, o jakimś utworze bez konsultacji rękopisów tego dzieła. Analiza rękopisów pozwoliła mu na dotarcie do tych warstw tekstu, które zostały pominięte w wydaniu książkowym, a jednak stanowiły o jego sensie.
Prace nad rękopisami, przede wszystkim nad ich transkrypcją i publikacją prowadziła już od 1968 r. ekipa zajmująca się spuścizną Heinricha Heinego. Kiedy grupą „manuskryptologów” zaczął kierować Luis Hay, pojawiły się pierwsze próby teoteryzacji. W roku 1977 ukazała się zbiorowa książka redagowana przez Haya, zawierająca artykuły znanych francuskich literaturoznawców, poświęconych metodologicznym aspektom pracy nad rękopisami. W zespołach badaczy koegzystują różne tendencje, różne pytania są stawiane rękopisom, rozmaicie jest rozumiany sam rękopis, jednak ustalono kilka ważnych założeń i opozycji, które jak twierdzi Zofia Mitosek łączą wszystkich reprezentantów tej dziedziny. Tak więc można wyróżnić trzy takie opozycje, są to:
Sprzeciw wobec tekstologii, który miał na celu ukazanie, iż badanie rękopisu nie służy ustalenia ostatecznej wersji tekstu- tej najdoskonalszej, czy też nie chodzi o wykazanie niewierności wydania, bądź nieporozumień wynikających z pomyłek drukarskich lub interpretacyjnych.
Badanie świadectw pisania nie służy odtwarzaniu atmosfery kulturalnej, historycznej czy psychologicznej, która złożyła się na powstanie dzieła. Jeżeli w rękopisie są symbole, to interesują one badaczy jako skupienia sensu narastające opalizujące w trakcie pisania, a nie ze względu na ich wieloznaczną referencję czy też artykulację jednostkowej psyche.
Contra strukturalizm, który ma na celu ukazanie, iż krytyka genetyczna chce badać procesy wypowiadania, tak jak zostały one utrwalone w różnych wersjach brulionów. Indywidualizacja procesu twórczego nie oznacza jednak powrotu do rozważań nad intencjami autora, ponieważ liczą się one tylko wtedy gdy pozostawiają materialne ślady takie jak zapisy.
Opozycja wobec tekstologii, hermeneutyki i strukturalizmu nie oznacza całkowitego odrzucenia tych tendencji. Według Luisa Haya krytyka genetyczna przedstawia się jako metoda globalizująca, która studiuje produkcję tekstu i proces rodzenia się sensu. Towarzyszy jej przeświadczenie, że pisarstwo nie jest przekazywaniem gotowych, wcześniej istniejących znaczeń, ale pracą jej wytwarzającą. Na siatkę badawczą metody krytyki genetycznej składają się takie terminy jak:
Genetyka. W przypadku gdy przez to pojęcie rozumie się naukę, która zajmuje się badaniem dziedziczności i zmienności organizmów żywych to ma ona tylko związek pośredni. Nie ma tu mowy o dziedziczności, a geneza jest rozumiana jako proces powstawania tekstu. Krytykę genetyczną interesują tylko ograniczenia związane z przymusami pisania i tylko wtedy, gdy zostają one utrwalone w postaci rękopisów. Endo geneza- to co faktycznie interesuje „manuskryptologów” to wszelkie transformacje tekstu od pierwszego szkicu aż do czystopisu, ze wszystkim śladami pisania tekstu.
Literatura pojęta jest jako pisanie. Genetycy powtarzają za Rolandem Barthes’em: „przez literaturę rozumiem […] graf złożony ze śladów pewnej praktyki: praktyki pisania”.
Utwór rozumiany jako indywidualny zapis opublikowany pod czyimś nazwiskiem- nazwiskiem autora.
Tekst to wszystko, co wykazuje zdolność do wewnętrznej strukturalizacji, silnej na tyle by mogła się oprzeć strukturom językowym, psychicznym, społecznym.
Avant-texte (przedtekst) – kategoria obejmująca całość dokumentów: notatek, planów, scenariuszy, brulionów, poprawek, czystopisów, które materialnie wyprzedzają tekst.
Apres-texte (po-tekst) – poprawione czy zmienione przez autora kolejne wydanie danego tekstu.
Rękopis – jest to określenie nie jasne. Zgodnie z metodą powinno się odnosić do wszystkich zapisów wyprzedzających tekst. Bellemin-Noël uważa jednak, że rękopis to taki etap danego zapisu, który za podstawę druku, według czego byłby to czystopis, uważany za ostatnią wersję tekstu- stan, w którym skończone dzieło staje się utworem.
Brulion- oznacza w przeciwieństwie do innych elementów „przedtekstów”, którąś z wersji utworu, jego cecha jest wielowymiarowość, co sprawia że można go czytać w wielu kierunkach.
Skryptor- to podmiot piszący, nie pisarz czy autor, używany w celu nie określania wartości literackiej studiowanego tekstu, czy też talentu piszącego.
W tym momencie należy się również przyjrzeć terminom, które są związane z praktyką badawczą i edytorską. Pierwszym z nich jest manuskryptologia. Według słownika semiotycznego jest to dziedzina zajmująca się badaniem rękopisów, a szczególności tekstów i dokumentów jednego autora. Praca manuskryptologa ma trzy etapy: przebadanie i opis materialnej informacji którą zawiera dokument, deszyfracja i transkrypcja danego dokumentu, interpretacja, która może nastąpić dopiero po dwóch powyższych etapach. Krytycy genetyczni nie używają pojęcia poprawki, gdyż sugeruje on, że liczy się tylko tekst końcowy i z tego też powodu zostało ono zastąpione słowem zmiany.
W swoim artykule Zofia Mitosek odpowiada na pytanie do jakich odkryć może prowadzić praca nad rękopisami? Jakie korzyści może przynieść ona np. historii literatury? Czyli mówiąc w skrócie jakie są cele krytyki genetycznej?
Autorka pisze, iż badanie tekstów anonimowych pozwala na ustalenie daty powstania zapisu, a poprzez porównanie z innymi manuskryptami – niekiedy również autora. Ustalenie daty powstania danego tekstu jest też istotne w przypadku znania autora. Studiowanie rękopisów umożliwia postawienie hipotezy co do sposobu pisania danego dzieła. Analizy optyczno-numeryczne pozwalają na odróżnienie pisma autora od jego sekretarzy czy kopistów. Grafologia służy dowodami autorstwa bądź fałszerstwa. Ponadto nowoczesna manuskryptologia wypracowuje metody rozczytywania tekstów nie czytelnych, zatartych cz tez zniszczonych. Osobnym wkładem do historii literatury są tzw. wydania genetyczne. W przeciwieństwie do wydań krytycznych, wydanie genetyczne polega na publikacji całego „przedtekstu”, wszystkich dostępnych śladów pisania. Praca takiego wydawcy składa się z następujących etapów: inwentaryzacji- chodzi o układ rękopisów według pewnych zasad np. chronologicznych, tematycznych, stylistycznych. Chodzi również o podział na akapity, rozdziały, części, w przypadku czego wiele zależy od samego wydawcy, który nieraz zmuszony jest narzucić własną segmentacją, by uporządkować często strzępki pisarstwa. Kolejnym etapem jest organizacja rękopisów w tomy, a ostatnim tym najtrudniejszym jest transkrypcja rękopisów. Badacz-edytor powinien zachować układ rękopisu, zarazem dostosowując go do wydania. Wyróżnia się tu cztery możliwości: zapis zgodny z praktyka wydań krytycznych, tzw. wydanie dynamiczne, tzw. wydanie dyplomatyczne czy też tzw. wydanie automatyczne. Eksploracje tego typu wykraczają poza zakres krytyki genetycznej i wiążą poetykę genetyczną z językoznawstwem.
Podsumowując powyższe rozważania przedmiotem badań krytyki genetycznej, jak twierdzi Zofia Mitosek, nie jest tekst literacki, ani gotowa struktura artystyczna, ale rekonstrukcja procesu powstawania. Ponadto badaczka ta zwraca uwagę na tezę o materialnym charakterze pisarstwa, która mówi, że sens rodzi się w zderzeniu indywidualnego konceptu pióra i języka, że literatura nie jest przekazywaniem gotowego wcześniej wypracowanego znaczenia, ale jego żmudnym wytwarzaniem. Krytyka genetyczna podejmuje odwieczną i interesującą wszystkich problematykę, ograniczając ją wszelako do wąskiej i bardzo konkretnej dziedziny jaką jest praca pisana.