FILIGRAN:
1) technika zdobnicza wchodząca w zakres złotnictwa; polega na wykonywaniu ornamentu lub całego przedmiotu z bardzo cienkich drucików złotych lub srebrnych, często w połączeniu z granulacją; kompozycja z obłych lub graniastych drucików wyginanych i lutowanych w formie spiral, wolut, kół, łańcuszków, motywów rośl., zoomorf. itp. Tworzy delikatny wzór ażurowy; niekiedy pod ażurowy f. podkładano tło z polerowanej blachy. F. stosowany jest przy wyrobie biżuterii, a także przedmiotów ozdobnych i naczyń; występuje również w połączeniu z emalią (tzw. emalia siedmiogrodzka).
Technika f. była znana już w starożytności, osiągnęła wysoki poziom we wł. złotnictwie renes. (formy ażurowe bez podkładu z blaszki); techniką f. i granulacji były wykonywane poi. guzy kontuszowe do kon. XVIII w.; f. naśladowano w wyrobach ze szkła, gł. w XVI w. w Wenecji, a w XVII w. także w Niemczech i Holandii; ponowny rozkwit f. przypadł na 1 pot. XIX w.;
2) napis, monogram, znak firmowy lub heraldyczny itp. Umieszczony w rogu lub wzdłuż krawędzi arkusza papieru i widoczny szczególnie pod światło. F. powstaje bądź przez przyszycie do sita papierniczego znaku wykonanego z drutu, co powoduje, że po zaczerpnięciu masy papierniczej na sicie układa się na tym miejscu cieńsza warstwa papieru, bądź przez odciśnięcie w wilgotnym papierze wygrawerowanego znaku. Pierwsze f. eur. powstały w kon. XIII w. (Fabriano - Włochy); pierwsze poi. f. pochodzą z kon. XV w., f. są pomocne przy datowaniu druków i odbitek graf.; na ogół wszystkie eur. papiery wysokiej klasy (ręcznie czerpane i maszynowe ze szmat) posiadają swoje f. (Arches. J. Green, Arjomari, Wathman) umieszczone w formie napisów lub monogramów; właściwe do odczytania położenie liter wskazuje na prawą, tj. wierzchnią stronę papieru. Papiernia w Jeziornie oznacza f. papiery specjalne, wyższej klasy.
(franc. filigrane, z wł. filigrano)
GRANULACJA, technika złotnicza polegająca na wykonywaniu ornamentów z bardzo drobnych kuleczek (tzw. granulek) złotych lub srebrnych, nalutowanych na powierzchnię przedmiotów; ornamenty granulowane mają przeważnie charakter geom. Technikę g. stosowano w starożytności (w Etrurii osiągnęła niedościgłe wyżyny techn.); w złotnictwie występowała często jako uzupełnienie filigranu.
(niem. Granulation, franc. granulation, od łac. granulum 'ziarnko')
EMALIA, sproszkowane szkło stopione w wysokiej temperaturze, nałożone najczęściej na podłoże metal.; także technika zdobienia tym sposobem i samo dzieło nią wykonane; sztukę zdobienia e. nazywa się emalierstwem (staropol. robota szmelcowana, smaltowanie); w szerszym znaczeniu używa się terminu e. na oznaczenie pewnych typów barwnych glazur ceram. E. sporządza się ze szkła barwionego tlenkami metali, utartego na proszek, rozrobionego wodą lub klejem, kładzionego następnie na wygładzonej powierzchni metali szpachlą lub pędzlem (na podłoże nadaje się najlepiej złoto, miedź, brąz, mosiądz i tombak); tak przygotowaną dekorację ogrzewa się do odpowiedniej temperatury, w której szkło topiąc się tworzy powłokę trwale związaną z podłożem; powierzchnię e. szlifuje się i poleruje; cienkie plakietki są emaliowane również na odwrotnej stronie; jest to tzw. kontremalia, zrobiona zwykle z bezużytecznych resztek pomieszanych z e.
Rozróżnia się następujące odmiany e.:
komórkową (franc. cloisonne) - na podłożu tworzy się rysunek z przylutowanych, odpowiednio powyginanych pasków metal, lub spłaszczonego drutu; powstałe komórki wypełnia się – każdą jednym kolorem; po oszlifowaniu e. komórkowa przypomina mozaikę; jeżeli cała plakietka ma być emaliowana (tzw. e. pełna), to zagina się do góry jej brzegi. Podobny do e. komórkowej wygląd ma inkrustacja e. powstająca przez wciskanie w e. dekoracji z pasków metal, lub drutu. Odmianą e. komórkowej jest e. siedmiogrodzka, zw. też węgierską; komórki z odpowiednio wyginanego drutu wypełnia się e. do połowy, tak że druciane przegródki lekko wystają, podkreślając dekor. charakter.
żłobkowa (franc. Champleve) - w zagłębienia wyżłobione albo wytrybowane w metalu kładzie się e.; kontur pól jest mniej precyzyjny niż w e. komórkowej; efekt barwny podnosi często kładzenie w jednym zagłębieniu kilku kolorów, które stapiają się ze sobą i dają łagodne przejście (zw. czasem tonowaniem). Połączeniem e. żłobkowej z komórkową jest e. mieszana; przegródki przylutowuje się w żłobionych wgłębieniach.
przejrzysta - przedmiot lub plakietkę rytowaną lub reliefową pokrywa się e. przejrzystą; po stopieniu i wypolerowaniu, wzór w metalu jest dokładnie widoczny pod e. i optycznie wzmocniony przez różnicę natężenia koloru między wypukłościami i zagłębieniami, w których warstwa e. jest grubsza; niekiedy ryt wypełniano niellem i pokrywano e. przejrzystą, otrzymując efekt zbliżony do kolorowanego drzeworytu.
malarska, zw. limuzyńską, malowaną (staropol. robota francuska). Na lekko wypukłej plakietce pokrytej warstwą przejrzystej e. maluje się różnobarwnymi farbami emaliowymi z dodatkiem olejku lawendowego; często na plakietce podkłada się płatkowe złoto lub srebro; każda warstwa musi być osobno wypalana; malując bielą na czarnym podkładzie uzyskuje się tonację popielatą (franc. grisaille, camaieu); modelunek uzyskuje się przez nakładanie grubszej warstwy bieli lub przez wydrapywanie kreskowych cieni w kryjącej warstwie emalii.
Techniki emalierskie rozpowszechniły się w początkach średniowiecza (V i VI w. Bizancjum, Węgry); wysoki poziom artyst. reprezentowała e. komórkowa na złocie w X-XI w. w Bizancjum (naczynia świeckie i liturg., relikwiarze, krzyże, pierwsze kompozycje figur.), oddziałując na produkcję emalierską zach. Europy (za Merowingów i Karolingów), Gruzji i Rusi (małe ikony z XII—XIII w.). Rozwój sztuki emalierskiej w zach. Europie przypadł na XI-XIV w. (X w. - Trewir, XI w. gł. ośrodki nad Renem i Mozą: Kolonia, Maestricht, Liege; Hildesheim w Saksonii, Limoges we Francji); stosowano przede wszystkim technikę e. żłobkowej na miedzi (XII i XIII w. - Limoges, Hiszpania, Anglia); w kon. XIII w. wprowadzono e. przejrzystą na srebrze we Włoszech (w XIV i XV w. emaliowano reliefy i pełną rzeźbę w złocie); we Włoszech w XVI w. wprowadzono odmianę e. żłobkowej, tzw. e.wenecką; emaliowanie polegało na pokrywaniu repusowanych naczyń innym kolorem na wypukłościach, a innym na wklęsłościach; w XIV w. pojawiła się na Węgrzech e. tzw. siedmiogrodzka; ok. poł. XV w. w Limoges wynaleziono e. malarską; w XVII i XVIII w. rozpowszechniło się w Europie wprowadzone we Francji malowanie na białej emalii.
(niem. Emaille, z franc. email)
INKRUSTACJA - barwne zdobienie powierzchni kam., metal, lub z innego twardego materiału (drewno) różnymi (zwykle cenniejszymi) materiałami, jak np. kość słoniowa, metale, kamienie (szlachetne i półszlachetne), masa perłowa itp.; termin używany w architekturze i sztuce zdobn.; gdy na podłożu metal, ornament jest wykonany z metalu o innej barwie używamy terminu damaskinaż.
Inkrustacja występowała w staroż. architekturze; w III tysiącl. p.n.e. Sumerowie i Egipcjanie zdobili ściany wgniatając w świeżą wyprawę płytki z barwnego szkła, lapis lazuli itp.; Grecy, Italowie i Rzymianie wprowadzili ją w okładzinach z marmuru (efekty i. naśladowali czasem w stiuku lub wiele tańszym, lecz mniej trwałym malowaniu - stąd przenośnie mówi się np. o inkrustacyjnym stylu w ściennym malarstwie pompejańskim); rozkwit zdobienia wykładaniem zw. mozaiką nastąpił w I w. n.e. w Rzymie, gdzie zastosowano ją w monumentalnych, mai. traktowanych kompozycjach ścian i posadzek; sporadycznie występowała w architekturze wczesnośredniow. (gł. we Włoszech). W sztuce zdobn. i. stosowana bywała od starożytności; w różnych okresach inkrustowane kompozycje powstawały z motywów geom., rośl., przedstawiały sceny figur, lub pejzażowe.
(późnołac. incrustatio, od in-crusto 'pokrywam skorupą')
NIELLO
1) technika zdobn. przedmiotów metal., stosowana gł. w złotnictwie; n. uzyskuje się przez wypełnienie dekoracji rytej w metalu pastą złożoną z siarczków srebra, miedzi i ołowiu; po wypolerowaniu otrzymuje się rysunek o barwie szarografitowej, czarnej lub kontrastującej z tłem. Technikę n. znano w starożytności (Egipt, Rzym); w średniowieczu stosowana na terenie Bizancjum i w Europie; n. rozpowszechniło się szczególnie we Włoszech w XV-XVI w.; od kon. XVI w. n. traciło popularność i zanikło w XVIII w. w Europie Centr. i Zach., popularne w Rosji, a zwł. na Kaukazie; uprawiane również w Persji, Indiach i Syjamie;
2) ornament lub rysunek ryty w złocie, srebrze, miedzi, następnie zaczerniany mieszaniną siarki, ołowiu, srebra albo miedzi (stąd nazwa n.); po wypolerowaniu płytki występował ciemny rysunek wyrytego wzoru. Z tak otrzymanych płytek wykonywano odbitki na papierze dla kontroli wykonanej pracy lub dla zachowania ornamentu. Odbitki te dały początek powstaniu techniki druku wklęsłego,
(wł. z łac. nigellus 'czarniawy')
INTARSJA, synonim markieterii, wykładanie, dekoracja ornament. przedmiotów drewn. uzyskana przez zastosowanie różnobarwnego drewna lub innych materiałów (metali, kości, szylkreru, masy perłowej, kamieni półszlachetnych itp.); wł. intarsio, tarsia, hiszp. tamcea (granos de trigo), franc. marqueterie, ros. Nabornoje dierewo, staropol. nasadzanie; terminy te występują w literaturze na określenie płaszczyzny (zawsze drewn.) zdobionej wykładaniem, w ogólniejszym znaczeniu inkrustowanej (—> inkrustacja, mozaika); najczęściej przez i. rozumie się technikę zdobn. polegającą na wykładaniu powierzchni przedmiotów drewn. innymi gatunkami drewna (często podbarwianymi, bejcowanymi, podpalanymi) określaną we Włoszech odrębnym terminem - rimesso.
Powierzchnie intarsjowane uzyskać można różnymi metodami:
1) technika najdawniej stosowana - pokrywanie powierzchni przedmiotów okładziną z niezbyt dużych kawałków (płytek, pasków) okleiny z różnych gatunków drewna;
2) wycinanie dekoracji z arkuszy okleiny piłką i przyklejanie jej na powierzchni przedmiotu, technika znana we Włoszech od XVI w., udoskonalona w XVII w.
I. znano w starożytności, w kręgu kultury śródziemnomorskiej, uprawiano ją w krajach Bliskiego Wschodu, skąd naśladować ją zaczęto w Europie, najpierw we Włoszech w postaci dekoracji o motywach geom. (certosina), następnie w Hiszpanii (taracea); rozkwit przypada na okres renesansu (szczególnie we Włoszech i Niemczech), kiedy rozpowszechniają się intarsjowane sceny przedstawiające (krajobrazy, wnętrza arch., obrazy hist., martwe natury itp); na odrębnej zasadzie komponowania powierzchni rozwijała się i. w okresie baroku w różnych krajach, m.in. ważnymi ośr. były: Holandia i Anglia, we Francji czołowym ebenistą stosującym udoskonaloną techn. i. był A. Ch. Boulle (Boulle'a markieteria); w XVIII w. i. odgrywała zasadniczą rolę w zdobnictwie luksusowych mebli franc. i ang. (upowszechniać się zaczął wówczas termin franc. Na jej określenie); sławne m.in. były we Francji znakomite markieterie J. F. Oebena, J. H. Riesenera, intarsjowane meble i boazerie nadreńskich warsztatów A. i D. Roentgenów, ang. we wnętrzach Adamów, we Włoszech G. Maggioliniego.
Na terenie Polski i. jest charakterystyczna dla mebli śląskich (od XVI w.), elbląskich, toruńskich i kolbuszowskich; w XVIII w. zw. bywała nasadzaniem; ob. występuje w tzw. meblach stylowych, galanterii drewn. i wyrobach ludowych,
(wł. intarsio 'wykładzina')
LEKTORIUM - drewn. lub murowana ścianka oddzielająca w kościołach (gł. biskupich i klasztornych) prezbiterium od nawy; 2-5 m wysoka, zasłaniająca częściowo lub całkowicie ołtarz gł. Pośrodku 1. Znajdowały się drzwi, w górnej części trybuna muz., kazalnica i pulpit do czytania Ewangelii, niekiedy małe organy. L. były najczęściej ścianą pełną lub w części górnej ażurową, czasem z baldachimowym występem pośrodku; najczęściej w formie portyku arkadowego, trój- lub pięcioprzęsłowego; arkady od prezbiterium bywały często ślepe; bogate rozczłonkowanie arch. uzupełniała przeważnie dekoracja rzeźb., czasem mai. L. wykształciły się w XIII w., wznoszone do XVI w., gł. w kościołach katedralnych i klasztornych franc, ang., niem. i niderl.; w XVIII w. uległy w większości zniszczeniu.
STALLE - drewn. lub kam. ławy przeznaczone dla duchowieństwa; s. ustawiano pod ścianami prezbiterium; występowały gł. w kościołach kolegialnych, klasztornych i katedrach; s. miały wysokie zapiecki (często z baldachimem), oparcia, klęczniki obudowane z przodu, zwykle o bogatej dekoracji rzeźb, lub mai. W niektórych s. pod podnoszonymi siedzeniami znajdowały się wsporniki, tzw. misericordie, służące za podparcie stojącym przy chóralnej modlitwie; rozpowszechnione od XI w.
(franc. stalle (lp.), z wł. stallo 'ława kościelna')
BELKA TĘCZOWA, TĘCZA - w kościele łuk arkadowy zamykający górą otwór (zw. tęczowym) na styku nawy gł. i prezbiterium; zazwyczaj akcentowany elementami arch. i bogatszą dekoracją stiukową i mai.; w średniowieczu rozpowszechnił się zwyczaj umieszczania w t. poziomej belki, zw. tęczową, na której ustawiano krucyfiks oraz figury Matki Boskiej i św. Jana.
KONFESJA przedsionek grobu męczennika znajdującego się pod ołtarzem gł., do którego prowadzą schody najczęściej w bogatej oprawie arch.-rzeźb.; ołtarz nad k. często nakryty jest arch. baldachimem na kolumnach;
(łac. confessio 'spowiadam')
CYBORIUM
1) baldachimowa obudowa arch., wznoszona w kościołach nad ołtarzami, grobami świętych, chrzcielnicami lub relikwiarzami; c. wykonywane gł. z drewna i kamienia, najczęściej stosowano w okresie rom. i got.; dominujący typ stanowią c. o czterech kolumnach, dźwigających baldachim kopułowy, ostrosłupowy lub o bardziej złożonych kształtach, często ze sklepieniem od wewnątrz. W gotyku istniało kilka typów c: przyścienne, niszowe, związane z lektorium, także przenośne i podróżne; w renesansie i baroku przeważał typ arch. wolno stojący; barok często zwiększał liczbę kolumn i urozmaicał kształty zwieńczenia;
2) określenie, używane w literaturze nauk. na późnośredniow. i renes. tabernakulum:
3) puszka,
(łac. ciborium 'kubek metal, w kształcie strąka bobu, z gr. kibrion 'rodzaj strąka')
IKONA – obraz kultowy, ukształtowany w sztuce wschodniochrześcijańskiej, wyobrażający osoby święte, sceny biblijne i liturgiczno – symboliczne. Ikony związane są integralnie z liturgią. Główne typy ikonograficzne i sposoby malowania ustalały się w okresie -obrazoburstwa (730-843) i bezpośrednio po nim w Bizancjum. Na soborze Niceańskim II (787) postanowiono, że „kompozycja obrazu religijnego nie może zależeć od artystów, ale ma opierać się na zasadach sformułowanych przez kościół i tradycję”. W tm celu przestrzegano kanonu ikonograficznego, metody malowania według wzoru i podlinniki, które określały dopuszczalne tematy, sposób ujęcia, a także niezmienne metody wykonania.
Sens i znaczenie ikony zostały sformułowane w teologii ikony w IXw. Podstawą istnienia ikon jest dogmat Wcielenia Jezusa Chrystusa. Ikona jako święty wizerunek nie jest po prostu przedstawieniem postaci świętego, ani ilustracją Pisma Świętego, ale przypomnieniem tego co niewidzialne; zawiera w sobie pełną łaski obecność świętego osiągniętą przez zachowanie podobieństwa ikony do osobowego prawzoru. Od malarzy wymagano mistycznego i ascetycznego przysposobienia.
Ikony opatrywane są zawsze napisami lub skrótami, które potwierdzają tożsamość przedstawionego osoby świętego lub wydarzenia, jednocześnie je uświęcają.
Ikony były na ogół malowane, czasem wykonywano je na mozaice, drewnie (płaski relief), marmurze, kości słoniowej, steatycie i emalii. Malowane były zwykle na deskach, przeważnie lipowych, dębowych lub sosnowych (przy większych ikonach łączono dwie deski), techniką temperową lub enkaustyczną, z pogłębieniem pola środkowego, na którym umieszczano główne wyobrażenie, na wystającym obramieniu znajdowały się dodatkowe małe sceny lub postacie. Lico deski oklejano płótnem, na które kładziono grunt z mieszaniny gipsu alabastrowego i kleju, następnie zaznaczano rysunek konturów igłą i czarną farbą, z kolei nakładano części złocone, a następnie wykonywano malowidło i pokrywano je werniksem. Przy przenoszeniu rysunku na podmalowany grunt posługiwano się szablonami. Wykonanie malowidła nie było zwykle dziełem indywidualnym, lecz wspólnym dwóch lub więcej malarzy, którzy dzielili się na wykonujących części osobowe i nieosobowe. Najstarsze ikony zdobiono niekiedy szlachetnymi kamieniami, od XVw. Pokrywano je okładami. Ikony często umieszczano w kiwotach.
IKONOSTAS – wysoka ściana, drewniana lub murowana, rozbudowana architektonicznie, zawieszona ikonami, umieszczona na tym sam podwyższeniu co altar i oddzielająca go od nawowej części cerkwi oraz kruchty; całkowicie zamknięta, z trojgiem drzwi; środkowymi, największymi, dwuskrzydłowymi, nazywanymi „bramą świętą, królewską” (symbol wejścia do królestwa bożeho) lub „wrotami raju”, chociaż w sztuce rosyjskiej przyjęło się określenie „carskie wrota”; i jedno skrzydłowymi, niższymi drzwiami i bocznymi, pomocniczymi, zw. diakońskimi, prowadzącymi niegdyś do osobnych pomieszczeń, jakimi były północny żertwiennik i południowy diakonikon. Po zaniku diakonikonu i żertwiennika jak osobnych pomieszczeń wchłoniętych pomieszczeń (wchłoniętych przez altar), ikonostas nadal zachował trójdrzwiową strukturę. Według przepisów kościelnych bezwzględnie konieczne są drzwi północne, które wraz z królewskimi odgrywają ważną rolę w liturgii (małe i wielkie wejście); przez drzwi południowe przed rozpoczęciem liturgii do altara wchodzi kapłan, który po ucałowaniu priestola, krzyża i ewangeliarza przywdziewa przepisowe szaty liturgiczne. Wysokie przegrody ołtarzowe nie należą do osobliwości wyłącznie kościołów wschodnich, do czasów renesansu i później istniały powszechnie w zachodnich kościołach. Szczegółowa chronologia przemian, jakim ulegał ikonostas, jest trudna do ustalenia – tempo zmian bywało różne w różnych regionach i typach kościołów. Ikonostas wywodzi się z templonu – kamiennej przegrody ołtarzowej, która od IVw. oddzielała w kościołach wczesnochrześcijańskich, a potem bizantyjskich (X-XIIw.), sanktuarium (prezbiterium) od nawy. początkowo była to niewysoka balustrada z kolumienkami lub filarkami i niskim przejściem bez zasłony. Później zastąpiona została kolumnadą z architrawem, na którym ustawiano rzeźby, zaś przestrzeń między kolumnami wypełniano do wysokości 1,5-2m kamiennymi płytami z reliefami. W XI-XIIw. w Grecji pojawiają się pierwsze ikonostasy w obecnym tego słowa znaczeniu, mające formę przegrody, na której między podporami od strony zachodniej, tj. od strony zebranych w nawie wiernych, zawieszano zasłony i obrazy malowane na drewnie, a na belkowaniu ustawiano ikony malowane szeregowo na długiej desce. Na Rusi wraz z przyjęciem chrześcijaństwa (988) pojawiają się niewysokie templony, a ikonostas rozwija się stopniowo. W okresie przed najazdem mongolskim (1238-1240) był jednorzędową, niewysoką przegrodą, sięgającą do wysokości klatki piersiowej dorosłego człowieka, stąd jego dawna nazwa – grus (cs. Pierś). W XIVw. w Rosji wykształca się ikonostas na półkach. W XIV-XVIw. konstrukcja przegrody zmienia się tak, by można było na niej ustawić lub zawiesić jak najwięcej ikon o określonym temacie i w określonym porządku. Początkowo pojawia się ustawiana na architrawie pojedyncza ikona ze Zbawicielem, potem z grupą Deesis, zastąpioną następnie trzema odrębnymi ikonami, z przedstawieniami: tronującego Chrystusa, Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela, uzupełnianymi po bokach wyobrażeniami archaniołów, apostołów i ojców Kościoła. Potem dodano drugi rząd, ukazujący przedstawienia świąt kościelnych, a w XVw. dwa następne – jeden z postaciami proroków, drugi patriarchów. W w. XVI dodano czwarty rząd, w XVII piąty i tak ikonostas uzyskał formę wysokiej, kilkukondygnacyjnej ściany, całkowicie zasłaniającej altar. Od połowy XVIIw. Ikony tracą pierwszoplanowe znaczenie w strukturze i wystroju ikonostasu, który rozbudowany zostaje o przegrodę o bogatej dekoracji architektoniczno-rzeźbiarskiej. Złamany zostaje horyzontalny układ ikon. Carskie wrota zmieniają diametralnie formę, o ich wyrazie plastycznym decyduje już nie tylko malarstwo, ale również płaskorzeźba i rzeźba (chociaż rzeźba, odbierana jako nazbyt zmysłowe wyobrażeni, była sprzeczna z duchem wschodniego chrześcijaństwa). Kształt ikon dostosowany zostaje do tej dekoracji – przybierają one formę owali i wielokątów. Pojawienie się manierystycznej i barokowej snycerki na klasycznych porządkach architektonicznych, sprowadzenie do minimum ikon, zagubionych wśród dekoracyjnych, rozbudowanych ram, upodabnia ikonostas do barokowych ołtarzy kościołów zachodnich. Pojawia się architektoniczna dekoracja ceramiczna, a także całe ceramiczne ikonostasy. Ale jeszcze w XVIIw., zwłaszcza w mniejszych ośrodkach, spotyka się skromne ikonostasy, w których poszczególne rzędy ikon malowane są na jednolitych, pionowych deskach (np. u góry wizerunek proroka, niżej przedstawienie święta roku liturgicznego, a na dole postać z Deesis) lub w których Deesis malowane jest na jednej, poziomej, długiej desce. Najokazalszą formę plastyczną oraz rozbudowany program teologiczny ikonostas osiągnął w środowisku moskiewskim, gdzie stał się – dosłownie – ścianą zawieszoną ikonami. Tu tez ustalił się podział ikonostasu na pięć Rzędzów ikon, zawieszonych w ściśle określonym porządku, ale bywają też takie, które mają sześć, a nawet siedem rzędów z dodatkowymi ikonami, przedstawiającym Mękę Pańską i męczeństwo apostołów.
Struktura pełnego, tzw. wysokiego ikonostasu
RZĄD 1. (miestnyj riad)– pośrodku carskie wrota, otwierające się na priestol, przez które mogą przechodzić biskupi, kapłani i diakoni oraz niegdyś cesarz (car) w dniu koronacji, a na nich: w górnej części ikony ze Zwiastowaniem (na prawym skrzydle Maria, na lewym Gabriel), poniżej ikony z wyobrażeniami czterech ewangelistów, rozmieszczone symetrycznie po dwie w każdym skrzydle w oddzielnych kwaterach: z lewej zazwyczaj śś Bazyli Wieli i Jan Chryzostom, na odrzwiach zazwyczaj przedstawienia ojców Kościoła wschodniego. Po obu stronach carskich wrót ikony tzw. miejscowe, lokalne. Tu nie obowiązywał ogólny schemat, charakterystyczny dla pozostałych rzędów ikon, ale w ich układzie nie ma w zasadzie odstępstw od następującego kanonu: na prawo ikona Chrystusa Pantokratora, na lewo Matki Boskiej z Dzieciątkiem – Hodegetrii. Dalej symetrycznie na diakońskich drzwiach (przeznaczonych dla kapłanów i diakonów oraz reprezentantów niższego kleru, nie noszących szat liturgicznych, hypodiakonów i lektorów) przedstawienia archaniołów (Michała i Gabriela) lub pierwszych męczenników (Szczepana i Wawrzyńca), na obu krańcach rzędu ikony lokalnie czczone, po prawej najczęściej patrona lub patronki cerkwi albo święta, pod którego wezwaniem cerkiew została konsekrowana – ikona świątynna, po lewej – świętego lub świętej czczonej w danym rejonie. Nad carskimi wrotami, w nadprożu – Komunia Apostołów lub Ostatnia Wieczerza.
RZĄD 2. lub 3. (dieisusnyj riad)– ikony z przedstawieniem Deesis – Chrystus na tronie w otoczeniu Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela, po bokach archaniołowie Gabriel i Michał, apostołowie Piotr i Paweł, ojcowie kościoła Bazyli i Jan Chryzostom, męczennicy, święci. We wczesnych, skromnych ikonostasach zamiast rzędy z przedstawieniem Deesis był rząd ikon cztimych, z wyobrażeniami postaci szczególnie czczonych, przede wszystkim Chrystusa Acheiropity pośrodku, śś. Piotra i Pawła, czasem śś. Mikołaja i Aleksego, Paraskewii Piatnicy, archanioła Michała. W XVIIw. rząd Deesis zmieniał się niekiedy w tzw. rząd apostolski, gdzie tronujący Chrystus, Matka Boska i św. Jan ChrzcicieL otoczeni byli dwunastoma apostołami zasiadającymi na tronach
RZĄD 3. lub 2. – ikony świąteczne (ikony prazdniczeskije, stąd: prazdnicznyj riad), czyli dwanaście ikon z wybranymi najważniejszymi przedstawieniami świąt roku liturgicznego Kościoła wschodniego: Narodzenie Marii, Wprowadzenie Marii do świątyni, Zwiastowanie, Narodziny Chrystusa, Ofiarowanie w świątyni, Chrzest Chrystusa (Objawienie), Przemienienie, niekiedy Wskrzeszenie Łazarza, Wjazd Chrystusa do Jerozolimy, niekiedy Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie (zstąpienie do otchłanie), Wniebowstąpienie, niekiedy Piędziesiątnica (Zesłanie Ducha św.), Zaśnięcie Marii, niekiedy także Podniesienie Krzyża św., ikona Matki Boskiej Opieki i inne, ustawione w kolejności ich świętowania (głównie święta prawosławnego roku liturgicznego), rzadziej w układzie chronologicznym. Starsze (XV-XVIw.) nie miały tego rzędu. Niekiedy rząd prazdników rozdzielała ikona Komunii Apostołów. Ponieważ ikony z przedstawieniami świąt miały mniejsze rozmiary niż ikony składające się na rząd Deesis, dla lepszej percepcji umieszczano je poniżej tego rzędu.
RZĄD 4. (proroczeskij riad)– przedstawienie Matki Boskiej typu Znamienie w ocz otoczeniu: z lewej Dawida, z prawej Salomona oraz innych proroków, m.in.: Izajasza, Ezechiela, Daniela.
RZĄD 5. (praotieczeskij riad) – ikona starotestamentowej Trójcy św. (ale także Trójcy św. nowotestamentowej lub Boga Ojca – Sabaoth, mimo że antropomorficzne przedstawienie Boga Ojca jako brodatego starca uznano za niekaniczne i decyzją Wielkiego Soboru Moskiewskiego – lata 1666-1667 – zabronione) w otoczeniu patriarchów, m.in. Abrahama, Izaaka, Jakuba, Noego, Melchizedeka.
Całość wieńczy krzyż lub Golgota, czyli ukrzyżowany Chrystus z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą. W królewskich drzwiach zawiesza się zasłonę – zawiesę, w dawnej literaturze i komentarzach nazywana często plaszczanicą (całunem), przesłaniającą widok na altar z priestolem, odsuwaną i zaciąganą w odpowiednich momentach liturgii (np. ofiarowanie odbywa się przy zasłoniętym zawiesą ikonostasie). W kościołach obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (greckokatolickiego) zmieniono wygląd ikonostasu, redukując go do niemal symbolicznej przegrody osłaniającej ołtarz. Pojawiły się ołtarze wkomponowane w ikonostas, a całość przypominałą fasasy barokowych kościołów. Na Bałkanach, w Mołdawii, bardzo długo, bo jeszcze w XIXw., utrzymywała się architektoniczna forma ikonostasu, przypominająca dawny, kolumnowy templon.
ALTARE PORTATILE, PORATAYL, ołtarzyk tablicowy (łac. altare portatile) - wykonywane od VII wieku małe, przenośne ołtarzyki, głównie metalowe lub z kości słoniowej, używane w czasie podróży.
Ołtarze tego typu upowszechniły się za czasów króla Franków i cesarza rzymskiego Karola Wielkiego i posiadali je w swoich skarbach praktycznie wszyscy książęta. Używano ich nie tylko w podróżach, ale także na wojnę i na polowania, często wraz z kaplicami przenośnymi. Ołtarz taki zwykle nazywano "kamieniem świętym" i służył w czasie podróży do sprawowania liturgii mszalnej. W późniejszym okresie ołtarz ten zastąpił zestaw miniaturowych sprzętów mszalnych wykorzystywanych przez kapelanów wojskowych lub duchownych przynoszących sakrament chorych tzw. wiatyk. Prawdopodobnie używany także przez pierwszych Piastów w Polsce, w związku ze stosunkowo rzadką siecią kościołów. Od XIII wieku portatylami dysponowali głównie duchowni, a posiadanie ich przez osoby świeckie wymagało specjalnego przywileju.
Ołtarze tego typu składały się z niewielkiej, czworobocznej kamiennej płyty zaopatrzonej w uchwyty przydatne w podróży. W X wieku portatyle wytwarzane były także z kryształu górskiego w metalowej oprawie, a także ze szkła szafirowego, drewna, macicy perłowej i podobnych materiałów. Płyta ozdabiana była napisami, płaskorzeźbami, rysunkami wyrytymi w kamieniu lub kruszcowej oprawie. Zgodnie z regułami na portatyl powinien być wykonany z jednolitej bryły kamienia na tyle grubej, aby w środku znalazło się miejsce na relikwie, a na nim kielich i hostia, ale i puszka z komunikantami do konsekracji. Do wnętrza ołtarzyka prowadziło wyżłobienie do otworu symbolizującego grób sepulchrum, umieszczone pośrodku ołtarza, a zamykane płytą kamienną sigillum zamocowaną za pomocą poświęconego cementu. Na płycie dodatkowo odciskana była lakowa pieczęć biskupia. Dodatkowo od spodu portatylu zamieszczano informacje o fundatorze, dacie konsekracji i imiona świętych, których relikwie umieszczono w ołtarzyku.
RETABULUM - nastawa ołtarzowa (także łac. retabulum) – dekoracja ołtarza w kościele. Może być malowana, a także w formie płaskorzeźby lub rzeźby. W okresie średniowiecza i renesansu ustawiana na mensie ołtarzowej, często oddzielona od niej predellą. Od okresu baroku często jako samodzielnie stojąca, rozbudowana struktura umieszczana za ołtarzem.
MENSA - monolitowa płyta z piaskowca lub marmuru stanowiąca zasadniczą część ołtarza, oparta na nóżkach (stipes) lub skrzyni, często o kształcie sarkofagu lub bloku; w m. znajduje się kwadratowe wydrążenie, zw. sepulcrum (grób) na relikwie męczenników.
(łac. 'stół')
STIPES –
DYPTYK, DYPTYCH
1) dwie czworokątne tabliczki połączone zawiasami, zamykające się jak książka; w starożytności służyły jako tabliczki do pisania; od II w. n.e. - do zapisywania neofitów, imion zmarłych oraz imion dostojników świeckich i duchownych; od IV w. n.e. z okazji objęcia urzędu przez konsula wykonywano tzw. d. konsularne z kości słoniowej, z portretem lub monogramem urzędnika;
2) ołtarzyki przenośne z kości słoniowej, zdobione po wewn. stronie scenami ze Starego i Nowego Testamentu; w gotyku forma została wzbogacona trójkątnymi szczytami lub fialami;
3) nastawa ołtarzowa (ołtarz), szczególnie w ołtarzach średniow., składająca się z dwóch ruchomych skrzydeł, podzielonych zwykle na części (kwatery).
(franc. diptyąue, późnołac. diptychum, z gr. di-ptychos 'złożony we dwoje')
TRYPTYK
1) poliptyk składający się z trzech części: środk. nieruchomej i dwóch ruchomych zamykanych skrzydeł;
2) trzyczęściowa kompozycja mai. lub rzeźb.
(franc. triptyąue, z gr. tnptychos 'złożony we troje')
PENTAPTYK - poliptyk składający się z pięciu części: szafy środk., dwóch nieruchomych skrzydeł bocznych i dwóch skrzydeł ruchomych, zamykających część środk.
(gr. petitaptychos 'skaładany z pięcioro')
PREDELLA – część ołtarza spoczywająca na mensie, stanowiąca podstawę retabulum; często rzeźbiona lub zdobiona malowidłem.
ANTEPENDIUM, FRONTALE - zasłona lub zakrycie podstawy stałego ołtarza chrzęść; niektóre wczesne a. obiegały mensę ołtarza ze wszystkich stron; od XI w. zakrywały jedynie przednią część; wykonywane ze złota i srebra, często zdobione szlachetnymi kamieniami i filigranem, z tkanin haftowanych, drewna malowanego lub płaskorzeźbionego, ze skóry tłoczonej i złoconej; na a. przedstawiano sceny z życia Chrystusa, Marii lub świętego, któremu był poświęcony ołtarz,
(łac. kość. antepedium, zmienione z antependium)
ZACHEUSZEK - 12 świeczników przyściennych umieszczonych na ścianach nawy gł., oznaczających miejsca konsekracji kościoła.
OŁTARZ - miejsce składania ofiar kultowych, znane niemal we wszystkich rozwiniętych religiach. Pierwotną formą o. były wzniesienia usypane z ziemi lub naturalne kamienie. W staroż. Egipcie o. wiązały się z kultem zmarłych (płyty lub stoły przy grobach); w świątyniach ustawiano o. na dziedzińcach (monumentalne bloki kam.) lub w pomieszczeniach otaczających sanktuarium. Żydzi (przed diasporą) umieszczali o. całopalenia na dziedzińcach przed świątyniami oraz mniejsze, kadzielne, wewnątrz budowli, często bogato zdobione drogimi kamieniami. Różne kształty i rozmiary miały o. kręgu kultury rzym. i gr., ustawiane przed świątyniami bóstw, na placach miejskich, w świętych gajach, przy źródłach lub na górach (wzniesienia z ziemi i kamieni, bloki marmurowe itp.). W rzym. domach znane były małe ołtarzyki ustawiane w atrium (lararium). Niekiedy o. ant. Miały monumentalną oprawę arch.-rzeźb. W religii chrzęść, o. jest miejscem modlitwy kapłana i ofiary mszy. Pierwsze o. miały formę stołu lub rumby grobowej. Zasadniczą częścią o. jest mensa, w której wmurowane są relikwie. Od ok. IV-VI w. zaczęto stosować dekor. oprawę w formie cyborium. Od okresu rom. rozróżnia się o. główny - umieszczony w prezbiterium -i o. boczne -w kaplicach lub nawach bocznych. W XI w. pojawiła się płaskorzeźbiona lub malowana nastawa ołtarzowa (retabulum) ustawiona w tylnej części o. na mensie lub osobnej podbudowie. Dla gotyku charakterystyczny był o. szafiasty, początkowo w formie tryptyku, później pentaptyku. Nastawa łączyła się z mensą, najczęściej za pośrednictwem tzw. predelli (niskiej ścianki zwykle nieco krótszej niż długość mensy zdobionej malowidłem lub płaskorzeźbą) i zamykała się ruchomymi skrzydłami pokrytymi po obu stronach malowidłami lub płaskorzeźbą. Ponad retabulum znajdowało się ozdobne zwieńczenie. W gotyku także rozwinęła się dekor. forma tabernakulum. Znane były też małe o. w formie dyptyku. W renesansie najpopularniejszy stał się typ o. przyściennego, architektonicznego, o nastawie stanowiącej kilkukondygnacjową kompozycję arch.-rzeźb. z obrazem lub rzeźbą w polu środk.; o. wykonywano gł. z drewna, a także stiuku i marmuru, oraz zdobiono polichromią. W baroku o. cechowała bardzo bogata dekoracja rzeźb. (np. ozdobne zwieńczenia w formie glorii, jak w monstrancji); występował też typ o. baldachimowego. O. rokok, miały bogate złocenia, formy ażurowe i układ kulisowy. W o. klasycyst. przeważyły formy arch. Współcz. liturgia zaleca ustawianie o. w formie mensy wolno stojącej wysuniętej w stronę nawy, zmniejszanie liczby o. bocznych i prostotę w ich zdobieniu. Od VII w. wykonywano również małe, przenośne o., gł. z metalu lub kości słoniowej, zw. portatylami.
{czes. oltdf, z łac. altare)
BULLA
1) w staroż. Rzymie medal zawieszany na szyi dzieciom i młodzieży; nosili ją także triumfatorzy w czasie uroczystości triumfalnych, kobiety z domów cesarskich. B. zwykle okrągła, składała się z dwóch złączonych uchwytem płytek, między którymi umieszczano czasem amulet; wykonywano je ze złota (b. aurea), srebra, brązu, bursztynu, dla dzieci warstw niższych ze skóry (b. scotea); b. były gładkie bądź zdobione ornamentami rytymi lub płaskorzeźbionymi. Zwyczaj noszenia b. przejęty przez Rzymian od Etrusków, szczególnie rozpowszechniony był w Egipcie i w afryk. prowincjach u schyłku cesarstwa rzym.;
2) w staroż. Rzymie ozdobne główki gwoździ tworzące motywy ornamentalne (np. brązowe drzwi Panteonu) lub gwoździe nabijane na paski;
3) okrągła pieczęć metal, wyciskana obustronnie w złocie (chryzobulla), srebrze (argyrobulla) lub w ołowiu. Znane są b. cesarskie, papieskie, synodów, dożów weneckich, miejskie (Genua); b. papieskie, ołowiane, zawieszane na sznurach konopnych, na awersie miały imię papieża, na rewersie głowy śś. Piotra i Pawła. Nazwa b. z pieczęci przeszła na uroczysty dokument (cesarski, papieski) sporządzany na pergaminie i uwierzytelniony przywieszoną pieczęcią metalową.
PACYFIKAŁ - relikwiarz w kształcie krzyża lub monstrancji, podawany wiernym do ucałowania (do XIII w. podczas mszy,. przed komunią); wykonywany zazwyczaj ze srebra i bogato zdobiony,
(późnołac. kość. padficale, od łac. pacificus 'pokój czyniący')
HERMA
1) element arch. w formie czworokątnego słupa, zwężającego się zazwyczaj ku dołowi, zwieńczonego głową lub popiersiem. W staroż. Grecji h. ustawiano na placach i ulicach jako rodzaj pomników Hermesa (stąd nazwa) z jego głową, później innych bogów, lub z biustami portretowymi; niekiedy umieszczano dwie głowy razem, tworząc tzw. h. parzyste. W sztuce nowoż. h. (określana terminem terma zaczerpniętym z traktatów renes.) pojawiła się jako element arch. przyścienny zw. pilastrem hermowym, pełniącym niekiedy funkcję konsoli oraz jako motyw dekor. w rzemiośle artyst. (gł. meblarstwo, snycerka, złotnictwo);
2) relikwiarz metalowy o kształcie popiersia, charakterystyczny dla sztuki średniowiecznej.
(łac. herma, gr. hermśs)
RELIKWIARZ - sprzęt kultowy służący do przechowywania relikwii; wykonywany ze szlachetnych metali, kości słoniowej lub szkła, przybiera różnorodne kształty, m.in. ampułki, skrzynki, sarkofagu, krzyża i narzędzi męki (dla relikwii pasyjnych), hermy, monstrancji itp. W średniowieczu najczęściej stosowaną formą r. był sarkofag z dwuspadowym daszkiem, wykonany z kości słoniowej lub drewna pokrytego emalią albo złotą blachą repusowaną, zdobiony drogimi kamieniami lub dekoracją mal.
(niem. Reliąuiar, wł reliąuiaro, od reliąuia 'relikwia')
STAUROTEKA - relikwiarz przeznaczony do przechowywania relikwii Krzyża Świętego; najczęściej jest to drewn. kaseta obita srebrną blachą, z zagłębieniem w formie krzyża, w którym za szybką umieszcza się relikwię, zdobiona szlachetnymi kamieniami i techniką emalii.
(gr. staurós 'krzyż' + thlke 'skrzynia')
AKWAMANILE - naczynie metal, na wodę o kształcie zoomorf. lub antropomorf., służące do polewania rąk; zwykle odlewane z brązu lub srebra i dekorowane; a. pojawiły się w Persji i w krajach islamu w VII w. n.e.; od VI w. w Europie chrzęść, służyły przy obrzędach liturg.; w XVI w. produkcja ich zanika,
(łac. aquamanile)
CYBORIUM
1) baldachimowa obudowa arch., wznoszona w kościołach nad ołtarzami, grobami świętych, chrzcielnicami lub relikwiarzami; c. wykonywane gł. z drewna i kamienia, najczęściej stosowano w okresie rom. i got.; dominujący typ stanowią c. o czterech kolumnach, dźwigających baldachim kopułowy, ostrosłupowy lub o bardziej złożonych kształtach, często ze sklepieniem od wewnątrz. W gotyku istniało kilka typów c: przyścienne, niszowe, związane z —»lektorium, także przenośne i podróżne; w renesansie i baroku przeważał typ arch. wolno stojący; barok często zwiększał liczbę kolumn i urozmaicał kształty zwieńczenia;
2) określenie, używane w literaturze nauk. na późnośredniow. i renes. —> tabernakulum:
3) puszka,
(łac. ciborium 'kubek metal, w kształcie strąka bobu, z gr. kibrion 'rodzaj strąka')
MONSTRANCJA - naczynie liturg., służące do kultowego ukazywania i procesyjnego przenoszenia hostii; m. składa się ze stopy, trzonu z -» nodusem i tzw. glorii, dekor. kształtowanej, z małą puszką kryształową lub szklaną, z metal, półksiężycem wewnątrz (tzw. melchizedech), służącym do podtrzymania hostii; wykonywana ze złota, srebra lub pozłacana; używana od XIV w.; początkowo gloria miała kształt wieży got., od XV w. spłaszczonej kompozycji wielowieżowej; m. o formach got. były wykonywane przez długi okres niezależnie od przemian stylowych; barok wprowadził nowy typ glorii w kształcie słońca, z odśrodkowo wybiegającymi promieniami, stosowany do dzisiaj.
(niem. Monstranz, starowł. mo(n)stranza, od mo(n)stare 'pokazywać')
KIELICH - naczynie do picia, składające się z czary (czaszy, kubka) i podstawy, złożonej ze stopy i trzonu; k. wykonywano z metali szlachetnych, kamieni, szkła, glinek ceram., drzewa, rogu, kości itp.
K. świecki: w staroż. Grecji i Rzymie używano k. terakotowych lub srebrnych, w cesarstwie rzym. również k. ze szkła, zazwyczaj na niskich podstawach; ozdobne, malowane k. szklane zaczęto za wzorem szkieł syryjskich (XII-XVI w.) wyrabiać w Wenecji od XV w. (weneckie szkto), gdzie w XVI w. wykształcono k. o prostych formach czary ze smukłymi w kształcie bogato profilowanych tralek, zdobionymi ażurowymi nakładkami z ciągnionego szkła; wyrób tych tzw. k. skrzydełkowych kontynuowano w Niderlandach w XVII w.; w Niemczech i Holandii uformował się typ przysadzistego nieco k., do reńskiego wina, zw. rómer; w kon. XVII w. w Czechach ustalił się charakterystyczny później dla całej Europy typ k. późnobarok. - masywny k., zdobiony szlifem i rżnięciem, z czarą zbliżoną kształtem do stożka i przykrytą nakrywką z krętym tralkowym trzonem; na przeł. XVIII i XIX w. k. przybrał kształt jajowatej czary ze spiczastą nakrywa, wspartej na kwadratowej stopie, i zanikać zaczęła dekoracja; od kon. XVIII w. stosowano coraz częściej gładkie serwisy k. o różnych wielkościach, uproszczonych formach i dyskretnym ornamencie; w XIX w. zaczęto nazywać duże k. pucharami i odtąd obie nazwy używane są równoznacznie. Zob. też: kulawka, wiwatowy kielich, flet.
K. mszalny, wykonany ze szlachetnego metalu, jest najważniejszym naczyniem liturg. w kulcie chrzęść; na zewnątrz zdobiony zwykle od średniowiecza bogatą dekoracją piast. k. mszalny zbudowany jest z następujących części: czary, pokrytej często ażurowym koszyczkiem, trzonu - z nodusem i umieszczonymi po obu jego stronach talerzykami i pierścieniami oraz stopy; stopa k. mszalnego pierwotnie miała wykrój kolisty, w średniowieczu najczęściej sześcio-kolisty, w dobie baroku i rokoka o wymyślnym, niekiedy skomplikowanym obrysie. Również nodus przybierał kształty charakterystyczne dla różnych epok - got. w formie kuli lub kuli spłaszczonej, bywał też niekiedy w formie kapliczki z dekoracją arch., później najczęściej miewał formę jajowatą, przechodzącą z czasem w gruszkowatą i wazonową,
(niem. Kelich, z łac. calix -icis)
PATENA - płaskie, okrągłe naczynie liturg., używane podczas mszy do kładzenia hostii i nakrywania kielicha; wykonane zwykle z pozłacanego srebra; pierwotne p. były szersze i głębsze, zdobione wewnątrz przedstawieniami figur, w medalionach. Odmianę stanowi p. komunijna,
(późnołac, z łac. patina 'płaska miska')
AMPUŁKA - flaszeczka lub dzbanuszek ze szkła, gliny lub metalu, pękata, z wąską szyjką do przechowywania płynów; w starożytności a. służyła do przechowywania leków i wonności; w średniowieczu rozpowszechniony był typ a. pielgrzymiej do przenoszenia święconej wody lub olejów z miejsc kultu; a. jest używana od XI w. w kościele rzymskokatol. w czasie mszy, podaje się w niej wino i wodę.
(łac. ampułła)
LAWATERZ, LAVABO - umywalnia kapłańska, w kościołach zwykle w zakrystii, w klasztorach - przed wejściem do refektarza; często ozdobna (np. 1. barok, z czarnego marmuru, przyścienne, nadwieszone lub sięgające do posadzki, ze zbiornikiem na wodę i czaszą do jej spływu, puklowane, w ozdobnym obramieniu, skromniejsze - z cyny); także podobna umywalnia używana od średniowiecza we wnętrzach mieszkalnych.
(od łac. lavabo)
MITRA
1)dwurożna czapka noszona przez władców staroż. Asyrii, Persji i Frygii;
2) ozdobne nakrycie głowy, od XV w. w formie czapki czterodzielnej z otokiem futrzanym lub w kształcie korony; wykonywana z kosztownych tkanin, bogato zdobiona złotem i drogimi kamieniami; używana przez książąt;
3) liturg. nakrycie głowy biskupów obrządku wsch., naśladujące formą koronę cesarską, zwieńczone krzyżem, wprowadzone w XVII w.; również zbliżone formą do turbanu, ozdobione krzyżem, nakrycie głowy patriarchów Aleksandrii;
4) częsta nazwa infuły;
5) korona rangowa,
(łac, z gr. mitra 'pas; kobieca przepaska na głowę')
INFUŁA - mitra, w Kościele rzymskokatol. Uroczyste nakrycie głowy biskupów, składające się z dwóch trójkątów sferycznych (cornu tituli), połączonych prostą opaską (circulum), z dwiema wiszącymi z tyłu taśmami (fanones, vittae); wykonane z kosztownych zazwyczaj materiałów. I. wczesnośredniow. (XI w.) były kuliste i niskie; od XII w. zaczęła się ustalać ich dzisiejsza forma; w XVII w. i. przyjęła do dziś używany kształt i wysokość. Początkowo używano i. w kolorach liturg.; ob. obowiązuje: biała (skromniej zdobiona) dla opata, ozdobna, haftowana srebrem i złotem, wysadzana kamieniami szlachetnymi i półszlachetnymi dla biskupa i wyższych dostojników,
(łac. infuła)
TIARA - uroczyste nakrycie głowy papieża, ozdobione trzema koronami symbolizującymi potrójną władzę papieża (arcykapłana, króla i proroka). W VIII i IX w. miała formę wysokiej, spiczastej białej czapki prawdopodobnie pochodzenia bizant. Od XII w. ozdobiona jedną obręczą, później kolejno następnymi oraz dwoma wstęgami z tyłu. Obecna forma jest pochodzenia barokowego,
(łac, z gr. tiara 'diadem monarchów perskich')
ALBA - długa biała szata lniana używana przez katechumenów przy chrzcie w okresie starochrześc. i wczesnośredniow.; później także przez duchowieństwo przy sprawowaniu czynności liturg.; rodzaj długiej tuniki przepasanej białym sznurem (cingulum), sięgającej pod szyję, z długimi, bardzo szerokimi rękawami; wykończona u dołu i przy rękawach haftem i parurą od kon. XVI w. także szeroką koronką.
(łac. alba (vestis) 'biała (szata)')
ORNAT - wierzchnia szata liturg. (wywodząca się z rzym. paenuli) w ubiorze duchowieństwa rzymskokatolickiego do mszy; ma kształt wydłużonego prostokąta o krótszych bokach zaokrąglonych, z otworem pośrodku do wdziewania przez głowę; sięga do kolan; o. średniow. na szerokość sięgały do łokci i w tej formie utrzymały się najdłużej w krajach pn. Europy i we Włoszech; od XVII w. wystąpiły o. na szerokość ramion (najwęższe we Francji i w Niemczech); przód o. zdobi emblemat, tył - krzyż: zdobniejsze o. mają z przodu i z tyłu pas pionowy, tzw. kolumnę, utworzoną z haftów lub aplikacji; w gotyku pojawił się o. z haftowanym lub aplikowanym z przodu i z tylu krzyżem o ukośnych w górę wzniesionych ramionach, początkowo wąskim, szerszym w XVI w.; od XVII występuje - stosowany do dziś - wąski krzyż łac; w XX w. zaczęto również powracać do szerokich o. średniow. O. wykonywano najczęściej z atłasu lub adamaszku w odpowiednim kolorze liturg., zdobiąc złotym haftem, taśmami i nierzadko szlachetnymi kamieniami,
(łac. ornatus 'strój')
HUMERAŁ - lniana, prostokątna chusta, okrywająca ramiona i szyję, przy szyi zdobiona -» parurą; należy do szat liturg. (duchowieństwa rzymskokatolickiego ubiór),
(łac. kość. humerale)
MANIPULARZ - w Kościele rzymskokatol., długa, zdobiona haftem taśma, lekko rozszerzona i zszyta na końcach; podczas czynności liturg. noszona na lewym przedramieniu; używana od VII w.; przysługująca duchownym od subdiakona wzwyż; ob. nie używany,
(łac. kość. manipulare, od łac. manipulus 'garść, naręcze')
DALMATYKA - luźna, dochodząca do stóp szata z długimi szerokimi rękawami, dekorowana dwoma purpurowymi pasami pionowymi zw. davi z przodu i na plecach; szyta z białego lnianego płótna, noszona była od II w. przez Greków i Rzymian, za pośrednictwem Bizancjum przyjęła się w zach. Europie w okresie Merowingów i Karolingów, znikła w V w. z ubiorów cywilnych; pozostała jako szata liturg. od XIV w. znacznie skrócona, noszona przez diakonów przy uroczystych nabożeństwach. Ód XII w. sporządzana w kolorach liturg. z tkanin jedwabnych, brokatów i aksamitu, była bogato zdobiona haftem,
(łac. kość. dalmatica)
PEPLOS - ubiór staroż. Greczynek pochodzenia doryckiego, znany od czasów Homera; sporządzany z prostokąta tkaniny wełnianej, którą owijano ciało i spinano na ramionach. Przed spięciem odginano górną część p. na zewnątrz, w tzw. apoptygnę sięgającą do pasa, później dłuższą. P. był luźny lub przepasany i podciągnięty do góry z utworzonym w ten sposób zanadrzem, kolpos, używanym jako kieszeń.
(gr. peplos)
HIMATION - rodzaj płaszcza, noszonego przez kobiety i mężczyzn w staroż. Grecji; h. miał formę prostokątnego płata wełnianej tkaniny, drapowanego na całej postaci, z końcem przerzuconym najczęściej przez lewe ramię,
(gr. himation)
CHITION - lniany ubiór staroż. Greków pochodzenia jońskiego znany od czasów Homera. W okresie archaicznym ch. Krojono kloszowo, bogato plisowano, w okresie klas. dwa proste kawałki tkaniny zszywano na bokach i spinano na ramionach fibulami. Długi ch. nosili dostojnicy, kapłani, starsi mężczyźni i kobiety, krótki - młodzież i wojownicy. Ch. kobiece były z odrzutkami (tzw. apoptygma - odgięty na zewnątrz górny brzeg ch.) sięgającymi do pasa lub bioder; w okresie hellenistycznym ch. Przepasywano pod piersiami oraz wydłużano je z tyłu.
PALUDAMENTUM - rzym. płaszcz wełniany w kształcie półkola, spięty na prawym ramieniu, sięgający do kolan lub poniżej łydek; purpurowy przysługiwał imperatorom, szkarłatny naczelnym wodzom, biały oficerom, z grubej, naturalnego koloru wełny, zw. w okresie cesarstwa sagulum ^regale - żołnierzom.
TOGA
1) w staroż. Rzymie wierzchnia szata męska przysługująca wolnym obywatelom rzym., początkowo
w kształcie czworokątnego płata wełnianej materii, pod koniec Republiki wycinka koła o rozmiarach ok. 5 x 3 m. Okrywała całkowicie postać od szyi do stóp; t. przerzucane przez lewe ramię na plecy, przeciągana pod prawą pachą i z powrotem zarzucano na lewy bark tak, że prawe ramię było odsłonięte i miało swobodę ruchu. Obywatele rzym. nosili zasadniczo t. białą (t. alba): ubożsi - z ciemnej materii; od IV w. n.e. t. stała się strojem uroczystym dygnitarzy i cesarza. Odpowiednikiem t. w rzym. stroju kobiecym była stola. Rozróżniano: t. praetexta (z przetykanym pasem purpurowym), która (wraz z bullą na szyi) przysługiwała dzieciom wolno urodzonym, chłopcom do ukończenia 16 r. życia, dziewczętom do zamążpójścia, dostojnikom państw, oraz członkom niektórych kolegiów kapłańskich: t. pulla - brązowa, szara - oznaka żałoby; t. alba (biała); t. candida, lśniąca biała, specjalnie bielona kredą, noszona przez kandydatów na urzędy; t. uirilis (męska) lub fura (czysta), przywdziewana przez mężczyzn po ukończeniu 16 lat; t. picta, zw. niekiedy palmata, ozdobiona haftem palmowym lub przetykana złotem albo purpurą, noszona w czasach Republiki z tuniką przez triumfatora, a w epoce cesarstwa przez konsulów i pretorów podczas wydawanych przez nich igrzysk cyrkowych;
2) współcz. strój wierzchi w formie czarnego, długiego, fałdzistego płaszcza, noszony przy uroczystych okazjach przez profesorów wyższych uczelni oraz przez prawników w sądzie.
TUNIKA
1) rzym. wełniany ubiór z krótkimi rękawami, przepasany w talii, na który mężczyźni narzucali togę, a kobiety stole; t. kobiece sięgały do ziemi, były węższe i luźne; t. męskie były krótsze, wyrzucone nad paskiem, tak że tworzyło się zanadrze, służące jako kieszeń. W staroż. Rzymie odpowiednik gr. chitonu. Rozróżniano następujące t.: manicata lub mamikata - z długimi rękawami; angusticlaińa - ozdobiona z przodu po bokach wąskim, prostopadłym paskiem purpurowym (clauus angiistus), oznaka stanu rycerskiego; latichwia - ozdobiona z przodu pośrodku szerokim, purpurowym pasem (Claus latus), przysługująca senatorom pod koniec cesarstwa, w wyjątkowych przypadkach ekwitom; palmata – haftowana w liście palmy, noszona przez konsulów (toga picta) w czasie ceremonii triumfu; picta - haftowana, noszona przez saliów, kapłanów Marsa; recta - tkana na okrągło (jak pończocha) przylegająca w pasie, opadająca prostymi fałdami ku dołowi, noszona przez kobiety i dziewczęta w czasie ceremonii ślubnej; patagiata - kobieca, ozdobiona z przodu szerokim pasem purpurowym lub złotym;
2) w średniowieczu nazwa określa różne, wkładane przez głowę, ubiory męskie i kobiece;
3) w Kościele rzymskokatol. Pierwotnie bardzo ozdobna szata liturg.; ob. używana przez subdiakonów długa szata, zw. tunicellą, z krótkimi i wąskimi rękawami, wkładana na albę.
(łac. tunica)
SURCOT –
PATYNKI
1) średniow. obuwie ochronne na drewn. podeszwach, z jednym lub dwoma paskami, które wkładano przed wyjściem na ulicę w celu uniknięcia przemoczenia nóg;
2) damskie pantofle z aksamitu lub cienkiej skórki na drewn., podwyższającej podeszwie, bogato zdobione, noszone w XVI w., szczególnie w Hiszpanii i Wenecji;
3) obuwie z żelaznym podbiciem, w XVIII w. z wmontowaną łyżwą, używane od średniowiecza na ślizgawkę,
(franc. patine lp)
HENNIN - kobiece nakrycie głowy pochodzenia wsch. w kształcie wysokiego (kilkadziesiąt centymetrów) stożka, modne w 2 poł. XV w. gł. we Francji; h. sporządzano z krochmalonych, lekkich tkanin, ozdabiano plisą z czarnego aksamitu lub złotym galonem przy głowie, aksamitną pętelką nad czołem i białym przezroczystym welonem, który spływał z ostrego czubka h. do ziemi.
PSAŁTERZ - jedna z najstarszych i najważniejszych ksiąg w liturgii chrzęść, zawierająca zbiór 150 psalmów bibl., początkowo uporządkowanych zgodnie z ich kolejnością w starotestamentowej Księdze Psalmów, później zgodnie z potrzebami liturgii – z podziałem na tygodnie i godziny kanoniczne. P. uzupełniane zapisami nutowymi były używane przez duchowieństwo w czasie wspólnych modlitw i śpiewu chóralnego; od XIII w. p. upowszechnił się jako modlitewnik ludzi świeckich. Iluminacje p., często bardzo bogate, mogą ilustrować w sposób bezpośredni poszczególne wersy psalmów lub - poprzez wprowadzenie przedstawień chrystologicznych i scen z życia króla Dawida - komentować treści psalmów i wskazywać na związek Starego i Nowego Testamentu
(łac. psalterium, z gr. psaltśrion Tiarfa, lutnia')
MSZAŁ - najważniejsza księga liturg. kościoła katol., używana przez kapłanów do odprawiania oficjum mszalnego, zawierająca teksty modlitw, czytań i śpiewów, stałych i zmiennych części mszy, ułożone w porządku roku liturg. M. powstał w X-XI w. z tekstów zebranych pierwotnie w sakramentarzu, lekcjonarzu, ewangeliarzu i antyfonarzu mszalnym (antyfonarz); zreformowany i ujednolicony w 2 poł. XVI w., był kilkakrotnie rewidowany i uzupełniany. Iluminowane m. got. i renes. zdobiły często inicjały figuralne,
(łac. kość. missale)
EWANGELIARZ
1) księga liturg. zawierająca pełny tekst czterech Ewangelii, często bogato iluminowana, w cennych oprawach;
2) nazwą e. obejmuje się też ewangelistarz.
(od ewangelia, z gr. eu-angelion 'dobra nowina')
EWANGELISTARZ - księga liturg. zawierająca zbiór perykop - wyjątków z czterech Ewangelii, odczytywanych lub odśpiewywanych w czasie mszy; znany od XI w., często bogato zdobiony,
(por. ewangeliarz)
PERYKOPA - słowo pochodzące od greckiego słowa περικοπή (perikope) – odcinek, oznacza fragment Pisma Świętego przeznaczony do czytania i objaśniania podczas danego nabożeństwa.
GRADUAŁ - księga liturg. zawierająca tekst i zapis nutowy śpiewów mszalnych, stałych i zmiennych części oficjum, wykonywanych przez kantora i chór, ułożonych zgodnie z porządkiem roku liturg.; wyodrębniła się po XI w. z antyfonarza.
(łac. kość. graduale, od łac. gradus 'stopień')
CODEX AUREUS
MONOGRAM - znak jednoliterowy lub składający się z kilku liter stojących obok siebie albo powiązanych w jedną całość (najczęściej z początkowych liter imion lub imienia i nazwiska), może być także skrótem jednego czy kilku słów, a nawet całych zdań. Od V w. p.n.e. stosowano m. na monetach, a od I w. p.n.e. na nagrobkach i przedmiotach przenośnych, np. wazach; w średniowieczu m. zastępował podpis na listach, dokumentach i pieczęciach; od ostatniej ćw. XV w. m. używane były przez artystów i rzemieślników zarówno jako sygnatura dzieła, jak i zastrzeżenie prawa własności; od okresu renesansu obok m. zaczęto używać pełnego lub skróconego nazwiska artysty (sygnatura). M. występuje często w herbach, sygnetach oraz na przedmiotach użytku osobistego; znalazł też zastosowanie jako motyw ornament, umieszczany w ozdobnym kartuszu na budowlach. Sredniow. artystów anonimowych, znanych tylko z dzieł sygnowanych m., nazywamy monogramistami (np. Mistrz E.S.).
(gr. monos 'jedyny' + gramma 'litera')
DONATOR - ofiarodawca ruchomego dzieła sztuki (ołtarza, obrazu, przedmiotu rzemiosła artyst.); zwyczajowo przedstawiany na ofiarowanym przez siebie dziele, czasem w otoczeniu rodziny; we wczesnym średniowieczu występowała przeważnie postać d. pozbawiona prawie zawsze cech portretowych; w pozie modlitewnej w skali zmniejszonej w stosunku do całej kompozycji. W późnym średniowieczu i renesansie d., na ogół ujęty portretowo i równy skalą innym postaciom, uczestniczył często w akcji, prezentowany był przez swego świętego patrona.
(łac. 'dawca')
ORANT, ORANTKA - w ikonografii chrzęść, przedstawienie stojącej frontalnie postaci w długiej szacie, w pozie modlitewnej (ze wzniesionymi ku górze rękami i rozwartymi dłońmi); postacie o. symbolizujące dusze zmarłych znajdujących się w raju występowały w sztuce wczesnochrześc. (malarstwo katakumbowe) i bizant., w której w pozie o. wyobrażano także Marię.
(łac. orans -ntis 'modlący się')
GMERK - znak kamieniarski umieszczony na powierzchni kamienia jako sygnatura autora dzieła lub dla celów rozrachunkowych za wykonaną pracę; G. pojawiają się od poł. XII w. w związku z działalnością średniow. warsztatów bud., później także cechów; zaniknęły ostatecznie w XVIII w. z upadkiem organizacji cechowej; nadawanie g. związane było z wyzwolinami na czeladnika. Od g. zwykłego odróżnić należy znak mistrza, umieszczony czasem na tarczy na widocznym miejscu, wznoszonej przez niego budowli. We wczesnym średniowieczu g. były duże (10-15 cm wys.) i proste; do kon. XIV w. zmniejszały się coraz bardziej (do 2 cm), by później znów nieco się powiększyć; od XIV w. przekształciły się w rodzaj zgeometryzowanego alfabetu, zbliżonego do pisma got.; g. renes. były jeszcze bardziej skomplikowane; do XIV w. g. występowały na ogół na gładkiej powierzchni kamienia (później także na częściach arch. profilowanych, np. na żebrach, rzadko na dekoracji rzeźb., ornament, lub figur.); g. są pomocne przy datowaniu budowli i ustalaniu warsztatów, które ją wznosiły.
(z niem. gemerkt 'oznaczenie')
SYGNATURA - własnoręczny znak artysty na jego dziele; może nim być podpis w całości, w skrócie lub jako monogram, rzadziej figura geom. lub postać zwierzęca (np. smok Cranachów). S. znane były w starożytności, w średniowieczu rzadkie, z uwagi na anonimowy charakter większości prac; specjalną ich grupę tworzą autorskie gmerki; częściej używa się s. od XV w., w miarę uświadamiania sobie przez artystów ich własnej wartości i praw autorskich do wykonanego dzieła. S. umieszczano zwykle na samym dziele (rzadziej na ramie obrazu), w obrazach np. u dołu w prawym lub lewym rogu lub na drobnym przedstawieniu (np. na wstędze papieru – cartellino w renes. obrazach wł.), w rzeźbach na cokole lub odwrociu samej rzeźby; w archiekturze lub rzeźbie arch. - na fryzie, cokole, w latarni kopuły itp. Z rozwojem handlu dziełami sztuki w XIX w. s. stały się częstym przedmiotem fałszerstwa. S. złotnicza nosi nazwę puncy.
(franc. signature, od łac.
signutn 'znak')
KARTUSZ - ozdobne obramienie tarczy herbowej, tablicy inskrypcyjnej, płaskorzeźby, malowidła itp., często podtrzymywane lub flankowane przez putta, anioły, zwierzęta, ptaki itp. Jeden z najpopularniejszych motywów dekor. w sztuce eur. XV—XIX w. Początkowo owalny lub sercowaty, w 2 poł. XVI w. przybrał kształt bardziej zbliżony do prostokąta i charakterystyczną dekorację manierystycznego ornamentu okuciowego i zwijanego. Wykonywany w różnych materiałach (kamień, drewno, metal, stiuk) i w różnych technikach; szeroko stosowany w dekoracji arch., w rzeźbie nagrobnej, epitafiach, sprzętach kość, na meblach, wyrobach złotniczych, ceram., szklanych, w malarstwie, na medalach, monetach itp.
(franc. cartouche)
EPITAFIUM - epitaf, ozdobna tablica ku czci zmarłego, zawierająca poświęcony mu napis, czasem portret lub scenę figur., symbole i postacie alegor., zawieszana lub wmurowywana w ściany i filary kościołów lub klasztorów. Od nagrobka różni się mniej okazałą formą i na ogół skromniejszą dekoracją; skromniejsza od e. jest zupełnie pozbawiona ozdób tablica nagrobna. E. wykonywano z kamienia, metalu lub drewna, rzeźbiono, ryto lub malowano; znane od starożytności, rozpowszechniły się od XV w.; typowym dla 2 poł. XVI w. jest e. kam. z bogatą późnorenes. dekoracją rzeźb., dla 1 poł. XVII w. - skromne wczesnobarok. e. z czarnego marmuru, czasem łączone z alabastrem; w 2 poł. XVII w. e. przyjmują coraz bogatszą barok, a w XVIII w. późnobarok. i rokok, oprawę,
(gr. epitaphios (logos) 'pogrzebowa (mowa')
EX VOTO - dar wotywny składany bóstwom w intencji dziękczynnej lub błagalnej; mogą być nimi rzeźby, obrazy, dzieła rzemiosła artystycznego,
(łac. 'ze ślubowania')