Część I

Podstawowe koncepcje prawa

1. Prawo pozytywne; pozytywizm prawniczy-; w opozycji ze szkołami prawnonaturalnymi ; teza społeczna: prawem jest zespół norm ustanowionych lub uznanych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu; teza o rozdziale prawa i moralności: ideałem prawa jest prawo wolne od wartościowania; istnienie rozkazu suwerena : początkowo normy tworzące system prawny miały char. prostych nakazów i zakazów, których nieprzestrzeganie groziło sankcją od suwerena; później odróżnienie rozkazu od wew. chęci przestrzegania zasad; dura lex, sed lex- twarde prawo, ale prawo; J. Austin, H. L.A. Hart, G. Jellinek

1. Normatywizm – prawo to wyłącznie formalna powinność ujęta w postać norm postępowania budujących hierarchiczny system prawny; H. Kelsen;

2. Formuła G. Radbrucha – prawu należy stawiać choćby minimalne wymogi moralne

1. Koncepcje prawnonaturalne –ideał dobrego prawa i sedno sprawiedliwości; rozwiązania prawne powinny brać pod uwagę dualizm obowiązywania prawa ludzkiego i prawa naturalnego; współcześnie nie pełni roli walidacyjnej wobec norm stanowionych przez człowieka

1. Szkoła prawa naturalnego – uporządkowany zbiór norm mający źródło transcendentalne (np. Bóg); koncepcja statyczna– wskazuje niezmienność treści wskazań prawa natury

2. Szkoła prawa natury – prawo to zbiór norm, który odpowiada pierwotnym ludzkim potrzebom i chroni je; człowiek o cechach naturalnych (psychofizycznych) zawsze będzie dążył do przetrwania; koncepcja statyczna – wskazuje niezmienność treści wskazań prawa natury; T. Hobbes, J. Locke, J.J. Roussea, H. Grocjusz

3. Szkoła prawa natury zmiennej treści- prawo to zbiór norm, który odpowiada ludzkim potrzebom i chroni je, ale potrzeby mogą się zmieniać – prawo wynikające z natury też; koncepcja zmiennej treści; I. Kant, R. Stammler, L. Petrażycki

1. Realizm prawniczy – krytyczna szkoła prawa; prawem jest to, co faktycznie realizowane jest przez sądy; istotą prawa jest ludzka psychika/ zachowania ludzi; prawo opiera się na obserwacjach socjologicznych i psychologicznych; podział na prawo pozytywne (dot. wszystkich) i intuicyjne (dot. jednostki); E. Durkheim, L. Petrażycki, K. Llewellyn

1. Polityka prawa – urzeczywistnienie miłości powszechnej; ma prowadzić do znalezienia empirycznie sprawdzonych i skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub politycznych; R. Pound

1. Koncepcje hermeneutyczne – najważniejsze jest ustalenie znaczenia danego tekstu, tj. co adresaci norm prawnych intuicyjnie rozumieją poprzez prawo; przed wykładnią nie ma prawa; tekst należy interpretować w kontekście różnych istotnych dla niego okoliczności; proces rozumienia odbywa się w ramach koła hermeneutycznego; b. ważne przedrozumienie; A. Kaufmann, J. Stelmach

2. Koncepcja argumentacyjna – do prawa odwołuje się w momentach sporów; stosowanie prawa to sztuka prezentacji różnych argumentów; istnienie topików prawniczych; występowanie audytorium; Ch. Perelman

3. Koncepcja komunikacyjna – normy kształtują się w drodze dyskursu (o char. procedury z zachowaniem idealnej sytuacji mowy), a rozstrzygnięcie poprzez osiągnięcie konsensusu (który akceptują wszyscy; J. Habermas

Prawo jako przedmiot badań naukowych

1. Nauki dogmatyczne – obejmują głównie prawo aktualnie obowiązujące

2. Nauki ogólnoteoretyczne

-Filozofia- prawo jako zespół norm postępowania w stosunkach między ludźmi, zbudowany na gruncie pewnych wartości w celu ich urzeczywistnienia i obrony

-Teoria prawa- badania nad aspektami formalnymi prawa, nad tekstami prawnymi, koncepcją systemu prawa, zagadnieniami związanymi z pojęciem kompetencji do stanowienia i stosowania prawa itp.

- Jurysprudencja - nauka skupiona na analizie języka prawnego

1. Nauki historyczne- poznanie historycznych form ustrojów i prawa jest niezbędne, by zrozumieć aktualny ustrój i prawo;

2. Nauki empiryczne – badanie realnego funkcjonowania prawa jako jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie i działania norm prawnych w poszczególnych strefach życia społecznego

3. Naukowe prawoznawstwo

-wnioski de lege lata, czyli zagadnienia wykładni oraz stosowania prawa, dotyczące sposoby rozumienia i stosowania obecnie obowiązujących przepisów;

-uwagi de lege ferenda – wnioski pod adresem przyszłego prawodawstwa

-uwagi de sententia ferenda – wnioski pod adresem przyszłego orzecznictwa sądów

1. Metody badawcze w prawoznawstwie

1. Językowo-logiczne analizy tekstów prawnych

2. Metody badawcze socjologii i psychologii

3. Metody introspekcji, czyli obserwacji własnych przeżyć psychicznych i wnioskowania na ich podstawie o zachowaniach zbiorowych

4. Metody behawioralne – wnioskowanie o treści przeżyć psychicznych na podstawie zachorowań osób badanych

5. Filozoficzna refleksja nad naturą wartości, sposobem ich przejawiania się i poznawania oraz nad ich stosunkiem wobec wiążących norm postępowania

6. Metody argumentacyjne, komunikacyjne i hermeneutyczne

Wieloznaczność terminu „prawo”

1. Prawo w znaczeniu prawniczym – prawo to zbiór reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy władzy publicznej, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, jaki stosować może państwo;

2. Podstawowe cechy prawa 

1. Społeczny char. prawa – ubi societas ibi ius; prawo określa stosunki między członkami danej społeczności, wyraża i chroni pewne wartości i potrzeby, powstaje jako produkt procesu decyzyjnego i na podstawie źródeł prawa, jest formułowane i bronione przez określone instytucje społeczne, by funkcjonowało wymaga przyzwolenia dla prawa

2. Normatywność – prawem są normy postępowania (reguły, zasady, dyrektywy), tj. pewne wzory zachowań uznaje się za obowiązujące; wyraża się to w formie wypowiedzi normatywnych; nie należy jej utożsamiać z przymusem faktycznym

3. Perswazyjność – prawo ma charakter wychowawczy, tj. zakłada i przekonuje, że posłuch obywatela jest wynikiem dokonanego przez niego względnie swobodnego wyboru; posłuch może wynikać z postawy legalistycznej (szacunek do prawa), oportunistycznej (kalkulacja czy opłaca się stosować do prawa, czy nie) lub konformistycznej (dostosowanie swojego działania do zachowań innych osób/grup itp.); możliwe jest także niepodporządkowanie się normom

4. Heteronomiczność - zewnętrzny charakter prawa wobec jednostki, tj. każdy może posiadać własne wewnętrzne przekonania moralne, ale prawo jest nadane z góry, z zewnątrz od jakiegoś autorytetu

1. Różne sposoby użycia terminu „prawo” 

1. Prawo materialne – ogół norm regulujących stosunki prawne, tj. nakazy, zakazy, sankcje, obowiązki itp.

Prawo formalne (procesowe) – tryb postępowania przed organami władzy publicznej, tj. przebieg procedury

1. Prawo przedmiotowe (law) – ogół norm zbierających się na system prawa

Prawo podmiotowe (right) – zespół uprawnień przysługujący podmiotom w stosunkach prawnych

1. Prawo publiczne – publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat : prawo publiczne jest prawem odnoszącym się do interesu państwa

Prawo prywatne – ius privatum est quod ad singulorum utiliatem spectat : prawo prywatne jest prawem dotyczącym korzyści poszczególnych jednostek

Język prawa

1. Prawo jako zjawisko językowe – zbiór wypowiedzi pełniących funkcję sugestywną, czyli wpływających na nasze zachowanie; wypowiedź taka jest środkiem perswazji prawa;

Tekst prawny - usystematyzowany ciąg wypowiedzi wytworzonych w przewidzianej prawem formie (przez podmiot mający do tego kompetencje) oraz odpowiednio opublikowany

1. Język prawny (prawodawcy) - język, w którym zapisane są akty normatywne/ prawne; Cechy języka prawnego:

1. Adekwatność – powinien być precyzyjny ( def. legalna – raz przyjęta w danym akcie, wyznacza zakres znaczeniowy w całym akcie prawnym) i elastyczny (klauzula generalna- pozwala ocenić dany termin w sensie prawnym i pozaprawnym); powinien wyrażać intencje prawodawcy

2. Komunikatywność – powinien być zrozumiały dla odbiorców (proste zdania, unikanie zbytniej zawiłości)

3. Zwięzłość- powinien zawierać te wszystkie, a zarazem tylko te wypowiedzi, które konieczne są dla odtworzenia możliwie jednoznacznych norm postępowania

język prawniczy - język, którym posługują się prawnicy

Język urzędowy – przyjęty przez dany porządek państwowy

1. Rodzaje wypowiedzi  

1. Opisowe (deskryptywne) – zdania w sensie logicznym, stwierdzające pewne fakty;

2. Ocenne (oceniające) - b. ważne z języku prawniczym; pełnią głównie f. ekspresyjną; opisują nie jak jest, ale jak powinno być;

- oceny zasadnicze samoistne – mają char. subiektywny (nie można ich ocenić pod względem prawdziwości) np. jesteś przykładym obywatelem

- oceny o char. instrumentalnym (celowościowym) – opisują co trzeba zrobić, aby osiągnąć wyznaczony cel

- optatywy – nie mają char. normatywnego, opisują przyszły, pożądany stan rzeczy, występują np. w preambułach i uchwałach

1. Normatywne (powinnościowe) - zawierają wzór pewnych postaw i powinnościowych zachowań;

- Funktory normotwórcze – wyrażają powinność konkretnym słowem, np. musi, należy, nie wolno, powinien itp.

1. Performatywne (dokonawcze) – dokonują zmianę (początek, ustanie, zawieszenie) stosunku prawnego; konieczne dla ważności dokonywanej czynności prawnej np. Mianuję cię na…, Powołuję cię na…; Z dniem… odbiera się prawa rodzicielskie;

Norma prawna

1. Norma postępowania- wypowiedź, która formułuje do danej osoby lub osób żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się, której towarzyszy specyficzny kontekst społ. w postaci przekonania o możliwości narzucenia adresatowi przez autora wypowiedzi wzoru zachowania w niej wyrażonego; uzależniona jest od woli działającego; każda norma postępowania ma 3 elementy:

1. Adresat normy – ten, komu norma coś nakazuje/zakazuje/dozwala czynić;

2. Wzór postępowania wyznaczony adresatowi

3. Okoliczności warunkujące zachowanie się zgodnie z normą, czyli okoliczności w jakich adresat ma postępować w określony sposób

1. Norma prawna - najmniejszy, stanowiący sensowną całość element prawa; reguła zachowania, która daje odpowiedź na pytanie kto i w jakich warunkach, jak powinien postąpić;

1. Generalność norm prawnych – dot. adresata oznacza, że norma skierowana jest do pewnej kategorii adresatów, do pewnej grupy; dot. okoliczności mogą zostać określone generalnie lub indywidualnie

2. Abstrakcyjność norm prawnych – dot. stałej grupy zachowań, które należy czynić zawsze lub zawsze się od nich powstrzymywać; np. płacenie podatków, zabijanie; zachodzi tylko wtedy, jeśli będzie miało miejsce w generalnie określonych okolicznościach

1. Budowa normy prawnej

1. Hipoteza – cz. normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, których dot. dana norma; najczęściej w postaci wyrażenia hipotetycznego lub kategorycznego

*el. podmiotowe : adresat normy i jego cechy, cel działania adresata, sposób działania adresata,

*el. przedmiotowe: stany, zjawiska lub wydarzenia zewnętrzne w stosunku do adresata

-Dyspozycja – cz. normy, która określa treść zachowania nakazanego, zakazanego lub dozwolonego ALBO treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów;

1. Koncepcje budowy normy prawnej

- koncepcja norm sprzężonych :

* norma sankcjonowana ( hipoteza + dyspozycja)skierowana do adresatów pierwotnych (określonych rodzajowo, np. dłużnicy, właściciele, żołnierze)

* norma sankcjonująca (sankcja) używana tylko w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej, skierowana do adresatów wtórnych (organów władzy publicznej)

- koncepcja trójelementowa (trójczłonowa) : hipoteza, dyspozycja, sankcja

1. Dyspozycja normy prawnej

1. Czyny - faktyczne zachowania psychofizyczne , których przebieg albo następstwo jest regulowane przez prawo

2. Czynności konwencjonalne - takie zachowania, którym istniejące normy nadają konwencjonalne, specyficzne znaczenie, inne niż to, które wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności i ich faktycznych skutków; sposób ich dokonania określają reguły sensu

3. Czynności prawne- zachowania osób prawnych i fizycznych, mające charakter czynności prawnie istotnych, tj. wywołujących skutki prawne; na istotę czynności prawnych składają się: oświadczenie woli i określone skutki prawne

4. Sytuacje wyznaczane przez normy prawne: podstawowe syt. prawne gdy norma określa zachowanie adresata względem samego siebie; pochodne syt. prawne gdy norma narzuca adresatowi konkretne zachowanie wobec innej osoby

- Obowiązek dany adresat, w danych okolicznościach ma nakaz lub zakaz określonego postępowania (zobowiązanie przemienne -obligatio alternativa- wykonanie obowiązku może zostać dokonane w jeden albo drugi sposób; facultas alternativa - upoważnienie przemienne)

* Nakaz – bezpośredni, do którego nie stosowanie się grozi sankcją; lub gdy adresat może wybrać między nakazem i innym zachowaniem podstawowym

* Zakaz - dot. czynu, który przez normę uznawany jest za niedopuszczalny, a jego realizacja mimo zakazu niesie za sobą negatywne konsekwencje

- Dozwolenie - dozwolone jest wszystko, co nie jest zakazane lub nakazane- zachowanie „prawnie indyferentne”; nullum crimen sine lege (nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa);

*dozwolenie słabe- działanie lub zaniechania podjęte w przypadku braku zakazów lub nakazów, odnoszących się pewnej dziedziny, nie powodujące skutków prawnych;

*dozwolenie mocne-uregulowane przez prawo i rodzące skutki prawne, pomimo że nie są one ani nakazane ani zakazane - adresat może, ale nie musi z nich korzystać

- Uprawnienie- przyznanie przez normę prawną danej osobie wyboru określonego zachowania się bez nakładania na nią obowiązku, przy czym inne osoby obowiązane są zachować się wobec uprawnionego w określony sposób (pochodna syt. prawna)

* Wolności prawnie chronione – ochrona przed ingerencją państwa i osób trzecich = zakaz ingerencji w tę strefę

* Prawa – upoważnienia - uprawnienia do dokonywania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych ; np. pozew

* Immunitety- niepodleganie kompetencji innych podmiotów; zapewniają szerszy zakres nietykalności; przywileje – podmiot uprawniony jest do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub z pierwszeństwem wobec innych osób itp.; uprawnienia sensu stricto (roszczenia)- uprawienia do żądania od oznaczonej osoby zachowania się w określony sposób

1. Prawo podmiotowe- zespół uprawnień służących podmiotowi prawa,

1. P. podm. Proste – najczęściej pojedyncze, niektóre wolności prawnie chronione,

P. podm. złożone - zespół uprawnień różnego rodzaju, np. prawo własności, w którego wynika wiele innych praw

1. P. podm. skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) – skuteczne wobec każdej osoby, nawet jeśli nie doszło np. do zawarcia umowy

P. podm. skuteczne tylko między stronami stosunku prawnego (inter partes) – skuteczne wobec jedynie jednej stron, np. pożyczka

1. P. podm. majątkowe – zw. z jakąkolwiek własnością, np. własność, prawo do dziedziczenia

P. podm. niemajątkowe – niezależne od wartości majątkowych, np. prawo wyborcze, prawo nietykalności cielesnej

1. Kompetencja upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego upoważnienia przez podmiot uprawniony powoduje powstanie po stronie innego podmiotu obowiązku określonego zachowania się (upoważnienie fakultatywne i obligatoryjne); może być kompetencja rzeczowa(wyznacza zakres zagadnień należących do kompetencji danego organu); kompetencja miejscowa (realizowana na konkretnym obszarze); kompetencja hierarchiczna (zakres spraw, co do których można podejmować decyzje władcze ze względu na swoje usytuowanie w hierarchii organów danego rodzaju

1. Zakres stosowania normy kompetencyjnej - wskazanie podmiotu upoważnionego (np. Prezydent RP), przedmiotu kompetencji (np. ratyfikacja umowy międzynarodowej) oraz sposobu skorzystania z niej (np. procedura ratyfikacji umowy międzynarodowej)

2. Zakres normowania normy kompetencyjnej – obowiązek dla podmiotu podległego kompetencji zareagowania w określony sposób na skorzystanie z kompetencji przez podmiot uprawniony

1. Sankcja - dolegliwość, którą upoważnione organy wymierzają naruszycielom norm prawnych; sankcje którymi posługuje się prawo to sankcje skupione;

1. Sankcja karna (represyjna, penalna) - sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu, rzadziej na zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela dostępu do cennych dla niego dóbr

- kary- pozbawienie i ograniczenie wolności, grzywna; funkcje kary: odpłata, resocjalizacja przestępcy, prewencja szczególna i indywidualna, izolacja przestępcy, eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze

- środki karne - pozbawienie praw publicznych, zakaz zajmowania określonego stanowiska czy prowadzenia samochodu

1. Sankcja egzekucyjna - przymuszenie do dokonania tego, co stanowiło niedopełniony obowiązek adresata bądź na przymusowym unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi (sankcja restytucyjna) ;

2. Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej - odebranie skuteczności prawnej czynności konwencjonalnej, która została podjęta z naruszeniem zakazów, nakazów albo przekroczeniem granic zw. z nimi dozwoleni lub kompetencji; leges perfectae – normy zabezpieczone sankcją nieważności, w świetle prawa nadal istnieje taki stan, jakby do czynności w ogóle nie doszło

-nieważność bezwzględna- czynność nieważna od samego początku

-nieważność względna (wzruszalność)- dopiero na wniosek uprawnionej osoby, do chwili wydania orzeczenia czynność ważna

-bezskuteczność zawieszona- do czasu udzielenia zgody czynność ważna, ale uważana za kulejącą negotium claudicans

-bezskuteczność względna- może być stwierdzona przez sąd na wniosek

1. Inne rodzaje sankcji

- leges perfectae

-leges imperfectae – normy, dla których w systemie prawnym nie ma sankcji

-leges plus quam perfectae – norma zabezpieczona sankcją nieważności i jeszcze inną sankcją prawną

- leges minus quam perfectae - norma zapezpieczona jednynie sankcją karną, mimo, że wcześniej naruszenie przepisów prawa sankcjonowane było również sankcją nieważności

Rodzaje norm i przepisów prawnych

1. Norma a przepis prawny

a) przepis prawny- wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt

b) między normą a przepisem istnieje taka relacja jak między treścią (znaczeniem) a formą (tekstem). Norma zazwyczaj składa się z wielu przepisów

1. Rodzaje norm i przepisów

1. normy-reguły – nie można jej naruszyć tylko częściowo; wszystko albo nic; w przypadku kolizji reguł jedną z nich należy odrzucić

2. normy-zasady – wiążące prawnie normy, które często w systemie prawa zajmują wobec innych norm pozycję nadrzędną i pełnią w nim szczególną rolę; więcej lub mniej, zasady można ważyć w przypadku kolizji

3. normy bezwzględnie wiążące (ius cogens); norma imperatywna- norma ustanawiająca drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego zachowania i niedopuszczającą zachowania odmiennego ( naruszenie pociąga za sobą sankcję)

przykład: 119 KC „Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.”

1. normy względnie obowiązujące (ius dispositivum)- ustanawia pewien wzorzec zachowania, ale dopuszcza zachowanie odmienne w tych samych okolicznościach; „jeśli umowa nie stanowi inaczej…”

przykład: Art. 43⁸ § 3. „KC Kto nabywa przedsiębiorstwo, może je nadal prowadzić pod dotychczasową nazwą. Powinien jednak umieścić dodatek wskazujący firmę lub nazwisko nabywcy, chyba że strony postanowiły inaczej.”

1. normy semiimperatywne (jednostronnie bezwzględnie obowiązujące)- gwarantują pewne minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień

przykład: Art. 77 ⁴§ 4. , KP Postanowienia układu zbiorowego pracy, regulaminu wynagradzania lub umowy o pracę nie mogą ustalać diety za dobę podróży służbowej na obszarze kraju oraz poza granicami kraju w wysokości niższej niż dieta z tytułu podróży służbowej na obszarze kraju określona dla pracownika, o którym mowa w § 2.

1. przepisy ogólne(lex generalis)- regulują szeroki zakres spraw, katalog adresatów i ustanawiają ogólne reguły zachowania

przykład: Art. 120. § 1. KC Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.

1. przepisy szczególne (lex specialis)- ustanawiają wyjątki, uregulowania odrębne w stosunku do leges generala

przykład: Art. 442 § 2. KC Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

1. przepisy odsyłające wewnątrzsystemowo- odsyłają do innych aktów prawnych

przykład: art. 78 §2 stosuje się, jeżeli chociażby jedno z przestępstw popełniono w warunkach określonych w art. 64.

1. przepisy odsyłające pozasystemowo- odsyłają do systemów reguł moralnych, oceny sędziego

przykład: Art. 56.  KC Czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.

1. przepisy blankietowe- wskazują na organ państwa, który konkretne reguły ma dopiero wprowadzić

przykład: Art. 214 §9, KPK Minister Sprawiedliwości, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych, określi w drodze rozporządzenia, regulamin czynności w zakresie przeprowadzania wywiadu środowiskowego oraz wzór kwestionariusza tego wywiadu, mając na uwadze konieczność zapewnienia zebrania wyczerpujących danych o osobie oskarżonego.

1. Przepisy ustrojowe- przepisy o utworzeniu organów albo instytucji, ich zadaniach i kompetencjach, ich organizacji, sposobie ich obsadzania oraz o tym, jakim podmiotom podlegają lub jakie podmioty sprawują nad nimi nadzór.

2. przepisy prawa materialnego- powinny możliwie bezpośrednio i wyraźnie wskazywać kto, w jakich okolicznościach i jak powinien się zachować (przepis podstawowy).

3. przepisy proceduralne- określają sposób postępowania przed organami albo instytucjami, strony i innych uczestników postępowania, ich prawa i obowiązki w postępowaniu oraz rodzaje rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu, i tryb ich wzruszania.

4. Przepisy karne- zamieszcza się tylko w przypadku, gdy naruszenie przepisów ustawy nie kwalifikuje się jako naruszenie przepisów Kodeksu karnego, Kodeksu karnego skarbowego lub Kodeksu wykroczeń, a czyn wymagający zagrożenia karą jest związany tylko z treścią tej ustawy.

5. Sunshine legislation: przepis określający termin wygaśnięcia mocy obowiązującej ustawy albo poszczególnych jej przepisów zamieszcza się tylko w przypadku, gdy ustawa albo jej poszczególne przepisy mają obowiązywać w ograniczonym czasie.

1. Akt normatywny – dokument władzy publicznej, zawierający (ujęte w przepisy) normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych

1. Tytuł aktu normatywnego – w nim w oddzielnych wierszach zamieszcza się: oznaczenie rodzaju aktu; datę ustawy; ogólne określenie przedmiotu ustawy.

2. Przepisy merytoryczne

- ogólne: określenie zakresu spraw regulowanych ustawą i podmiotów, których ona dotyczy, lub spraw i podmiotów wyłączonych spod jej regulacji; objaśnienia użytych w ustawie określeń i skrótów; również inne postanowienia wspólne dla wszystkich albo dla większości przepisów merytorycznych zawartych w ustawie

- szczegółowe: zamieszcza się w następującej kolejności: przepisy prawa materialnego; przepisy o organach (przepisy ustrojowe); przepisy o postępowaniu przed organami (przepisy proceduralne); przepisy o odpowiedzialności karnej (przepisy karne).

1. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących (przepisy nowelizujące)

2. Przepisy

-przejściowe: reguluje się wpływ nowej ustawy na stosunki powstałe pod działaniem ustawy albo ustaw dotychczasowych,

-dostosowujące: np. powołują albo likwidują jakąś instytucję

1. Przepisy końcowe

-przepisy uchylające- wyczerpująco wymienia się ustawy lub poszczególne przepisy, które ustawa uchyla; nie poprzestaje się na domyślnym uchyleniu poprzedniej ustawy ani jej przepisów przez odmienne uregulowanie danej sprawy w nowej ustawie.

-przepisy o wejściu w życie- W ustawie zamieszcza się przepis określający termin jej wejścia w życie, chyba że termin ten określają odrębne przepisy ustawy wprowadzającej. Ustawa powinna wchodzić w życie w całości w jednym terminie.

-przepisy o wygaśnięciu mocy obowiązującej aktu

1. Ogłaszanie aktów normatywnych

a) Dzienniki urzędowe:

-Dziennik Ustaw RP

-Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski” Prezes Rady Ministrów

-Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski B”

-dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej wojewoda

-dzienniki urzędowe urzędów centralnych

-wojewódzkie dzienniki urzędowe

b) Dziennik Ustaw:

-Konstytucja

-ustawy

-rozporządzenia Prezydenta z mocą ustawy

-rozporządzenia wykonawcze

-ratyfikowane umowy międzynarodowe

-orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego

-wyniki referendów i wyborów do centralnych organów władzy

-akty prawne dotyczące stanów nadzwyczajnych

c)Monitor Polski

-akty prawa wewnętrznego obowiązującego (zarządzenia Prezydenta, uchwały Rady Ministrów, uchwały Zgromadzenia Narodowego, regulaminy kolektywnych organów władzy)

d)tekst autentyczny- ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego tekst, który jest ostatecznie wiążący w razie kolizji i niezgodności z tekstem ogłoszonym w postaci książkowej np.

e)nowelizacja-częściowa zmiana obowiązującego aktu normatywnego przez inny, później wydany, akt normatywny tej samej (albo wyższej) mocy prawnej

f) tekst jednolity- obwieszczenie w odpowiednim dzienniku promulgacyjnym pierwotnego tekstu aktu normatywnego wraz z naniesionymi wszystkimi nowelizacjami

g)inkorporacja prawa- kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dotyczących danego zagadnienia lub danej sfery życia publicznego bez dokonywania zmian w treści tych aktów

1. Wejście w życie aktu normatywnego - akty normatywne, zawierające przepisy powszechnie obowiązujące, ogłaszane w dziennikach urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od dnia ich ogłoszenia. Akt normatywny może określić termin dłuższy. W uzasadnionych przypadkach akty normatywne mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż czternaście dni. Jeżeli ważny interes państwa wymaga natychmiastowego wejścia w życie aktu normatywnego i zasady demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie, dniem wejścia w życie może być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym.

- Przepisy porządkowe wchodzą w życie po upływie trzech dni od dnia ich ogłoszenia.

W uzasadnionych przypadkach przepisy porządkowe mogą wchodzić w życie w terminie krótszym niż trzy dni.

Jeżeli zwłoka w wejściu w życie przepisów porządkowych mogłaby spowodować nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenia życia, zdrowia lub mienia, można zarządzić wejście w życie takich przepisów z dniem ich ogłoszenia.

Tworzenie prawa

1. Źródła prawa

1. W znaczeniu formalnym- Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego

2. W znaczeniu materialnym- mowa o nich, gdy ma się na uwadze ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym charakterze, których oddziaływanie wpłynęło na treść i formę prawa

3. źródła w znaczeniu instytucjonalnym- organy władzy publicznej, których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu danych norm prawnych

4. źródła poznania prawa- dokumenty, publikacje itd. Zawierające informacje prawne itd. (np. Monitor Polski)

1. Stanowienie prawa - - akt dokonywany jednostronnie, przez uprawniony do tego podmiot, a w jego wyniku powstają normy abstrakcyjne i generalne. Cechy tej czynności:

1. Sformalizowanie- nadanie ustanowionym aktom określonej formy, podanie aktu do wiadomości publicznej, podporządkowanie prawotwórczego działania tych organów ustalonym procedurom decyzyjnym, oddanie aktu w ręce kompetentnych organów władzy publicznej

2. Prospektywność- akty te zwrócone są ku przyszłości; prawo nie działa wstecz (lex retro non agit)

3. Konstytutywność- wraz z aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej , wprowadzane są do systemu prawa lub usuwane z niego normy prawne.

1. Umowy o charakterze prawotwórczym

-prawo traktatowe- zawieranie umów w prawie międzynarodowym publicznym

-umowa tworząca prawo jest czynnością konwencjonalną, poprzez którą strony ją zawierające stanowią normy postępowania; nie jest to jednostronny władczy akt państwa; jest to emanacja negocjacyjnej formy prawotwórstwa

-prawo konsensualne- prawo powstające w wyniku zawarcia umowy

1. Przekształcanie obyczajów w prawo

1. Prawo zwyczajowe - to normy prawne trwale i jednolicie wykonywane w przekonaniu, że są obowiązującym prawem (powszechne przekonanie, że niedopełnienie zwyczaju może być sankcjonowane uregulowane normą generalną i abstrakcyjną)

2. zwyczaj prawny- uregulowany ustalony sposób rozumienia prawa (realizowania dyspozycji)

3. zwyczaj społeczny- nieregulowany, powszechnie akceptowany nawyk

4. warunki przekształcenia się zwyczajowej normy w normę prawa zwyczajowego:

-powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku

-stosunkowo precyzyjne ukształtowanie się wzoru postępowania

-uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo

-akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą

1. Prawotwórcze orzecznictwo sądowe

1. Precedens -orzeczenia sądów formułujące nowe zasady, rozstrzygnięcia

-ratio decidendi-zasada rozstrzygnięcie na podstawie treści orzeczenia i uzasadnienia wydanego wyroku w sprawie precedensowej

- over-ruling – przełamanie precedensu ; distinguishing – odróżnienie danego przypadku od innych, podobnych spraw, dla których istnieją już precedensy;

1. Prawo sędziowskie (case law, judge-made-law) – wyrok w sprawie bezprecedensowej, który staje się podstawą następnych wyroków w podobnych sprawach; z zachowaniem stare decisis – naśladuj poprzednią decyzję i nie podważaj tego, co ustalone;

2. charakter deklaratywny precedensu- precedens nawiązuje do prawa zwyczajowego (prawo sędziowskie- Judg-made law)

3. precedens de iure (system prawa common law)

-nowa reguła pierwotna w granicach zasad prawnych

-ustawa uchyla precedens

1. precedens de facto (system prawa civil law)

-orzeczenie Sądu Najwyższego obowiązuje tylko w sprawie pierwszej (w dalszych sprawach wykorzystuje się ten wyrok, gdyż sędziom nie opłaca się wydawać innego orzeczenia, skoro I tak od niego będzie można się odwołać)

1. różnice między precedensem de iure i precedensem de facto

Precedens de iure	Precedens de facto
Erga omnes	Obowiązuje tylko w 1 sprawie
Reguła generalna i abstrakcyjna	Tylko interpretacja
Samoistne źródło prawa	Niesamoistne źródło prawa

1. Stanowienie prawa w państwach współczesnych

1. Inicjatywa ustawodawcza- uprawnienie do wniesienia pod obrady parlamentu projektu ustawy; w RP mają ją: posłowie (min. 15tu) i komisje sejmowe, Senat, Rada Ministrów, min. 100 tys. obywateli, Prezydent RP

2. Procedura legislacyjna

czytanie projektu (3x w Sejmie), tj. debata nad jego treścią -> prace nad projektem w komisjach parlamentarnych -> głosowania -> podpis przez głowę państwa i ogłoszenie aktu (promulgacja) -> kontrola pod względem konstytucyjności

- weto bezwzględne/zawieszające – odmowa podpisania projektu ustawy przez Prezydenta

1. Akty o mocy ustawy

- w RP Prezydent ma prawo do wydawania, w ściśle określonych przez prawo warunkach, rozporządzeń z mocą ustawy

1. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski

1. prawa powszechnie obowiązujące

-normy nakładające na podmioty prawa ciężary i obowiązki, przyznające im uprawnienia czy udzielające upoważnień (konstytucja, ustawy, rozporządzenia z mocą ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia wykonawcze)

1. prawo o charakterze wewnętrznym(interna)

-normy obowiązujące jedynie wewnątrz organów władzy publicznej

-można nimi nakładać obowiązki i ustanawiać uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnie podległych organowi wydającemu akt

Akty normatywne prawa powszechnie obowiązującego

1. konstytucja (ustawa zasadnicza)

-tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie

-akt o najwyższej mocy obowiązywania (wszystkie inne akty muszą być z nią zgodne)

-uchwalanie i wszelkie zmiany w konstytucji odbywa się w szczególnym trybie stąd konstytucja sztywna—uchwalana w szczególnym trybie, ciężko ją zmienić

- zawiera postanowienia odnoszące się do podstawowych zasad ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, określa podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli

-konstytucja stosowana jest bezpośrednio (chybże sama stanowi inaczej)

(***konstytucje małe- akty o ustrojowym znaczeniu- 1919, 1947, 1992)

1. ustawa

-akt parlamentu, którym może być uregulowana każda kwestia niebędąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej

-materia ustawowa- kwestie, które muszą być uregulowane ustawą albo te, które kiedykolwiek ustawą zostały uregulowane (budżet, wolności, prawa i obowiązki obywatela, tryb i sposób funkcjonowania organów władzy publicznej) raz uregulowana ustawą kwestia nie może być już regulowana aktem niższego rzędu

1. akty normatywne o randze ustawy

-w czasie stanu wojennego Prezydent na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy

1. umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego

1. stosowanie bezpośrednie nie trzeba treści umowy „przekładać” na treść ustawy wewnątrz-krajowej

2. podział umów

*nie wymagają uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie

*wymagają zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli dotyczą:

-pokoju, sojuszu, układów politycznych lub wojskowych

-wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji RP

-członkostwa RP w organizacji międzynarodowej

-znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym

-spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja RP wymaga ustawy- ten typ ma

pierwszeństwo jeśli ustawy nie da się pogodzić z umową)

*wymagają zgody na ratyfikację wyrażonej w trybie szczególnym ( chodzi o umowy, w wyniku których państwo polskie przekazuje organizacji lub organowi międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy państwowej ratyfikowane dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie uchwalonej przez każdą z izb większością co najmniej 2/3 głosów zarówno posłów jak i senatorów (przy połowie ustawowej liczby członków; może być też referendum wiążące, gdy większość przy połowie uprawnionych do głosowania)

1. akty wtórnego prawa wspólnotowego:

*rozporządzenia- mają za zadanie ujednolicanie przepisów prawa w krajach wspólnotowych UE, mają charakter wiążący, zawarte w nich normy są abstrakcyjne i generalne; ogłoszone w Dzienniku Urzędowym UE, obowiązuje bezpośrednio- nie jest wymagana implementacja; adresatem organy UE i państwa członkowskie, mają pierwszeństwo w razie kolizji z ustawami

*dyrektywy- mają charakter wiążący, wskazują cele, które mają być osiągnięte przez państwo w drodze przyjęcia odpowiednich regulacji i termin, do którego mają zostać osiągnięte; skierowany do państw członkowskich; wymagają implementacji; INSTRUMENT HARMONIZACJI PRAWA EUROPEJSKIEGO; obowiązek opatrzony odpowiednimi sankcjami {jeśli państwo nie implementowało dyrektywy, a przepisy nadają się do jej stosowania to dyrektywa obowiązuje bezpośrednio ETS 1964}

*decyzje- mają charakter indywidualny i konkretny, skierowane do państw członkowskich, osób fizycznych i prawnych

*opinie- nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny soft law

zalecenia- sugerują podjęcie określonych działań

1. rozporządzenia wykonawcze- akt normatywny wykonawczy w stosunku do ustawy, wydany na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego i w celu wykonania ustawy; powinno wskazywać cel i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz zawierać wytyczne dotyczące treści aktu wykonawczego; obejmuje tylko to do czego uprawnia upoważnienie

- wydaje: Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, każdy z ministrów kierujących resortami, Prezydent RP, KRRiT

1. akty prawa wewnętrznego (interna) -akty te mogą dotyczyć zasad działania struktury, sposobów obsadzania stanowis

-3 typy: uchwały Rady Ministrów, zarządzenia premiera, zarządzenia ministrów

1. akty prawa miejscowego

- ratyfikowane umowy międzynarodowe za zgodą w ustawie jest stosowane przed ustawą w razie sprzeczności z ustawą krajową

- zarządzenia- akty prawa wew., nie mogą stanowić podstaw decyzji wobec obywateli, osób prywatnych i innych podmiotów (nie obowiązują powszechnie)

Część II

Wykładnia prawa

1. Pojęcie wykładni prawa

• Wykładnia (interpretacja prawa) - proces ustalania znaczenia przepisów prawnych albo wynik tej czynności

• Ustalanie treści przepisów prawnych = rekonstruowanie norm, które z nich wynikają

• Proces dokonywania wykładni to zespół czynności intelektualnych mających miejsce przede wszystkim w toku stosowania prawa. Przyjmuje się wtedy, że przedmiotem wykładni są teksty prawne (nie normy postępowania)

• Reguły walidacyjne –pomagają rozstrzygać czy przepis został prawidłowo uchwalony i ogłoszony, czy nie został uchylony, czy jest zgodny z konstytucją itp. (pozwalają stosującemu prawo ustalić, czy przepis prawny, który ma znaleźć zastosowanie obowiązuje w świetle formalnych reguł obowiązywania systemowego, czy nie)

Reguły służące do przekładania obowiązujących przepisów prawnych na normy prawne:

1. Reguły interpretacyjne

2. Reguły inferencyjne

3. Reguły kolizyjne – stosuje się je, gdy w wyniku procesu interpretowania prawa otrzymuje się sprzeczne rezultaty np. zgodnie z zasadą lex posteriori derogat legi priori

• Hierarchiczna

• Chronologiczna

• Merytoryczna

1. Cele i zakres wykładni

• Klaryfikacyjna koncepcja wykładni: wykładnia ma usuwać niejasności dostrzeżone w tekście = jeśli tekst jest jasny, nie potrzebna jest jego wykładnia

- clara non sunt interpretanda (nie interpretuje się tego, co jest jasne)

- interpretatio cessant in claris (wykładnia kończy się wtedy, kiedy osiągamy jasność)

- Potrzeba przeprowadzenia wykładni wynika z: niejednoznaczności języka prawnego i naturalnego; niejednoznaczności i nieostrości zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę do wypowiedzi normatywnych; błędów popełnionych przez ustawodawcę; starzenia się regulacji prawnych, tj. pojawienia się luk między regulacją normatywną a rzeczywistością

• Derywacyjna koncepcja wykładni : wykładnia potrzebna jest zawsze, nawet w przypadku –zdawałoby się- jasnych przepisów = wykładnia ma odtwarzać pełną normę prawną; wykładnia to czynność konieczna

Koncepcja racjonalności ustawodawcy jako założenie interpretacyjne

Założenie racjonalności ustawodawcy – stosując prawo zakładamy, że tekst prawny został sformułowany przez prawodawcę świadomie, z intencją wywołania skutków lub zachowań w nim przewidzianych oraz, że jest to w danej sytuacji najlepsze z możliwych rozwiązań.

1. Racjonalność ustawodawcy jako postulat

• Postulat racjonalności działania - przyjęcie założenia, że wiedza, szczególnie naukowa, jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele informacji o świecie, aby móc przewidywać skutki własnych działań lub decyzji . Posiadając taką wiedzę, racjonalnie działający podmiot:

- wyznacza sobie cele możliwe do osiągnięcia

-sięga po środki adekwatne do realizacji tych celów

-stara się kierować spójnym systemem wartości, tj. wie czego chce i które stany rzeczy preferuje przed innymi

• Racjonalność w prawie naturalnym – prawo naturalne to odbicie prawa wiecznego w rozumie człowieka;

• Racjonalność w prawie pozytywnym – ratio legis czyli przyczyny przemawiające za uchwaleniem aktu normatywnego; ustalenie tego co ustawodawca chciał osiągnąć dokonuje się ex post (po fakcie) i głównie na podstawie analizy przypisów prawa stanowionego

• Racjonalne tworzenie prawa – istnieje, jeśli uzasadnienie ustawy spełnia określone w Konstytucji oraz np. Regulaminie Sejmu RP warunki takie jak:

- wyjaśnienie potrzeby i celu wydania ustawy

-przedstawienie rzeczywistego stanu w dziedzinie, która ma być unormowana

-wykazywanie różnicy pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym

-przedstawianie przewidywanych skutków społecznych, gospodarczych, finansowych i prawnych

-wskazywanie źródła finansowania

-przedstawianie założenia projektów podstawowych aktór wykonawczych

-zawieranie oświadczenia o zgodności projektu ustawy z prawem UE lub oświadczenie, że podmiot projektowanej regulacji nie jest objęty prawem UE

-przedstawienie wyników przeprowadzanych konsultacji oraz informowanie o przedstawionych wariantach i opiniach

• Nieracjonalność w tworzeniu prawa - może polegać na tym, że ustawodawca wyznacza cele niemożliwe do osiągnięcia lub stosuje nieadekwatne do nich środki, w wyniku czego regulacje prawne są bezskuteczne lub zbyt kosztowne, np. prohibicja

1. Racjonalność ustawodawcy jako podstawa wykładni prawa

• Domniemanie racjonalności ustawodawcy – interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne, a wykładnię tych przepisów przeprowadza się tak, aby w praktyce przestrzegania prawa odtworzyć i osiągnąć te cele (ratio legis aktu normatywnego); w związku z tym założeniem prawodawca nie stanowi norm sprzecznych, zbędnych oraz że liczy się ze społecznymi konsekwencjami swych działań (ponieważ dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną); w rzeczywistości jest to założenie kontrfaktyczne , ale przydatne jest w procesie interpretacyjnym, ponieważ odrzuca się od razu pytanie czy celowe i dobre jest przestrzeganie prawa

• Podstawowe założenia interpretacji humanistycznej (podzielanej także przez prawników):

-dzieło jest kreacją autora, z którym interpretator dzieli podstawowe właściwości fizyczne i duchowe, a zatem jest w stanie go zrozumieć; celem tej interpretacji jest zrozumienie sensu dzieła

- twórca dzieła jest istotą racjonalną

-zrozumienie sensu dzieła jest możliwe poprzez odtworzenie przez interpretatora wiedzy i systemu wartości przyjmowanych przez autora dzieła

Podział wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący

1. Wykładnia autentyczna – dokonywana przez podmiot (organ władzy publicznej), który przepis ustanowił;

• Dwa sposoby posługiwania się wykładnią autentyczną:

- jako wykładni zawartej w oficjalnym i mającym moc wiążącą akcie (moc obowiązywania i zasięg terytorialny tej wykładni są równe zasięgowi i mocy wynikającej z rodzaju aktu normatywnego i położenia przepisów interpretowanych w hierarchii aktów normatywnych)

- jako wykładni, w której intencje prawodawcy poznaje się np. z materiałów stenograficznych z procesu legislacyjnego czy rozmaitych deklaracji – brak mocy formalnie wiążącej

• W Polsce zazwyczaj dokonuje się wykładni autentycznej aktów wykonawczych wobec ustaw (bardzo rzadko wobec samych ustaw); wykładni tej dokonują wydający te akty ministrowie

1. Wykładnia legalna ogólna - dokonywana przez upoważniony do tego przepisami państwa organ państwa ; obecnie w Polsce nie istnieje (kiedyś było to Trybunał Konstytucyjny, którego uchwały miały charakter prawotwórczy, ostateczne i powszechnie obowiązujące)

Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – dokonywana przez wskazany organ państwa na mocy szczególnego upoważnienia zawartego w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w akcie powołującym do życia taki organ (np. minister); to rozwiązanie czasem stosowane jest także odnośnie ratyfikowanych umów międzynarodowych

• Obecnie w Trybunale Konstytucyjnym wydawane są orzeczenia, które w sentencji dają wykładnię kontrolowanych przepisów prawa – nie jest to wykładnia legalna

1. Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) - konkretna, dokonywana w toku rozpatrywania indywidualnej sprawy przez wszystkie organy władzy publicznej stosujące prawo, ze szczególnym uwzględnieniem sądów i administracji publicznej; wiąże ona podmioty, wobec których prawo jest stosowane w danej sprawie

Wykładnia sądowa – stosowana przez sądy wszystkich instancji;

-wykładnia sądu 1szej instancji wiąże tylko strony, których dotyczy rozstrzygnięcie;

-wykładnia sądu wyższej instancji /odwoławczego wiąże sąd niższy, jeśli orzeczenie zostaje uchylone, a sprawa wraca do ponownego rozpatrzenia przez sąd niższy

1. Wykładnia dokonywana przez Sąd najwyższy ( rodzaj wykładni operatywnej sądowej)

1. Wyroki zapadłe w wyniku skargi kasacyjnej 

• Skarga kasacyjna /kasacja – rozpatrywane przez Sąd Najwyższy w sprawach cywilnych/karnych wnoszone przez strony od orzeczeń sądu II instancji (apelacyjnych lub okręgowych), jeśli strona stawia zarzut sprzeczności takiego orzeczenia z prawem;

• Wykładnia w przypadku skargi kasacyjnej- Jeśli SN (zwykle w składzie 3 osobowym) stwierdzi zasadność kasacji, to uchyla zaskarżone orzeczenie sprawa przekazana jest do ponownego rozpoznania sądowi, który związany jest wykładnią prawa dokonaną przez SN, ale inne sądy lub inne składy tego sądu nie są związane taką wykładnią przepisów; wykładnia ta pośrednio oddziałuje na orzecznictwo sądów

1. Odpowiedzi na pytania prawne

• Pytanie prawne- na wniosek określonego organu który zadaje pytanie, w którym potrzebne jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie;

• Odpowiedź na pytanie prawne- wydaje ją Sąd Najwyższy w formie uchwały (niedotyczącej konkretnych, indywidualnych spraw); odpowiada w składzie 7 sędziów (nie mają one mocy bezpośrednio wiążącej)/ w składzie całej izby SN /połączonych izb /w pełnym składzie SN;

1. Rozstrzygnięcia zagadnień prawnych 

• Zagadnienie prawne- budzące poważne wątpliwości w konkretnej, indywidualnej sprawie;

• Rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego – SN wydaje je w formie uchwały, obradując w 7mioosobowym składzie lub w większym; wiąże ono sąd lub skład orzekający SN, który takie zagadnienie przedstawił – inne podmioty takimi uchwałami nie są związane;

- uchwały zapadające w określonym trybie w 7mioosobowym składzie mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli ten skład tak postanowi.

-uchwały podjęte w składzie całej izby SN /połączonych izb /w pełnym składzie SN zyskują moc zasad prawnych w chwili ich podjęcia (choć można od tego odstąpić)

-mimo, że uchwały te nie są oficjalnie wiążące, to uznaje się tą wykładnię za faktyczny autorytet

• Wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej – istniały kiedyś; polegały na uchwaleniu i opublikowaniu wiążącej wszystkie sądy wykładni w zakresie określonych przypisów, zwykle przez całą izbę SN

1. Wykładnia prywatna oraz doktrynalna (naukowa) – dokonywanie prywatnie wykładni prawa na swój użytek, ale nie ma to dla nikogo mocy wiążącej; zazwyczaj dokonywana jest przez prawników(naukowców, znanych praktyków); są to np. komentarze do aktów normatywnych oraz glosy do orzecznictwa

Podział wykładni ze względu na sposób jej dokonania 

Dyrektywy wykładni (interpretacyjne) – argumenty, przytaczane na rzecz takiego lub innego znaczenia normy, używane by uzasadnić decyzję interpretacyjną; zazwyczaj są wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą (rzadko są dziełem ustawodawcy) i stanowią dorobek myśli prawniczej; obowiązują = znajdują posłuch wśród prawników i są przez nich regularnie stosowane

1. Wykładnia językowa (językowo-logiczna) – I-go stopnia; pozwala ustalić „właściwe” znaczenie przepisów prawnych; reguły interpretacyjne umożliwiają przekład/dekodowanie przepisów prawnych na normy prawne;

• Polega na:

-interpretowaniu przepisów prawnych przy wykorzystaniu reguł znaczeniowych (semantycznych) i konstrukcyjnych (syntaktycznych, stylistycznych) języka naturalnego i prawnego [zazwyczaj języka narodowego, w którym akt normatywny jest pisany]

-zastosowaniu reguł poprawnego myślenia (logiki formalnej)

-zastosowaniu specyficznych reguł logiki prawniczej (quasi-logicznych)

• Najczęściej używane reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:

- do tekstu przepisu niczego nie wolno dodawać ani odejmować

-zwrotom języka prawnego nie należy (bez wyraźnej potrzeby) nadawać innego znaczenia niż to, które mają one w języku naturalnym

- zwrotom jednobrzmiącym użytym w tekście należy nadawać takie samo znaczenie, a zwroty brzmiące odmiennie należy rozumieć odmiennie (nie jednolicie)

-dyrektywa znaczenia specjalistycznego : jeżeli dany termin jest używany w danej dziedzinie wiedzy/nauki, to należy przyjąć, że ten termin ma takie znaczenie jak w tej dziedzinie

-dyrektywa języka prawnego: jeżeli dany termin pochodzi z języka prawnego, to należy przyjąć, że ten termin ma takie znaczenie jakie mu nadano w tym właśnie języku; argument ten ulega wzmocnieniu w przypadku definicji legalnych, gdyż ustalają one wiążące dla interpretatora rozumienie tego terminu lub zwrotu

-przepisów prawnych nie wolno interpretować tak, by ich fragmenty okazały się zbędne

-jeżeli przepis ma postać zdania opisującego jakieś zachowanie, to należy go interpretować jako obowiązek tego postępowania

• Podział dyrektyw wg M. Zielińskiego:

①zasady ②reguły ③wskazówki

1. Wykładnia systemowa – I-go stopnia; ustalenie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego wykładni w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub danej gałęzi prawa.

• Dyrektywy wykładni systemowej wg L. Morawskiego:

- wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa, przede wszystkim z zasadami konstytucyjnymi

- interpretacja prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego i prawa europejskiego

-nie należy interpretować przepisów w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami (argumentum a coherentia)

- przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce aktu normatywnego (argumentum a rubrica)

• Dodatkowe reguły interpretacyjne mające charakter dyrektyw wykładni systemowej:

- jeżeli z interpretowanego przepisu nie da się odtworzyć któregoś z istotnych elementów normy, należy ją uzupełnić, korzystając z innych przepisów aktu lub innych aktów

- po odtworzeniu normy z przepisu należy sprawdzić czy nie ma przepisów ją modyfikujących (np. leges speciales)

- wyjątków od reguł ogólnych (leges speciales) nie wolno interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae)

1. Wykładnia funkcjonalna i celowościowa (teleologiczna) – I-go stopnia; służy nadaniu normie znaczenia uwzględniającego warunki, w jakich ta norma ma funkcjonować; ustala znaczenie przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio legis; zamierzony stan rzeczy, który powinien być rezultatem stosowania i przestrzegania prawa) jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź prawa lub cały system.

Normatywne teorie wykładni:

1. Teoria wykładni statycznej (subiektywnej) – zakłada, że wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie; tak długo, jak długo przepis formalnie obowiązuje, obowiązuje także jego znaczenie; znaczenie przepisu wiąże się z rzeczywistym, historycznym ustawodawcą (niezależnie od wszelkich zmian rzeczywistości społecznej, które miały miejsce później)

• Przyjęcie tej teorii zapewnia stabilność prawa; pozwala na pewność prawa i obrotu prawnego ale z drugiej strony petryfikuje rozumienie przepisów

• Obejście prawa (interpretacja praeter legem)/ naruszenie prawa (interpretacja contra legem) – interpretacja przepisów, w wyniku której odchodzi się od statycznego ich rozumienia

1. Teoria wykładni dynamicznej (obiektywnej, adaptacyjnej) – teoria zgodnie z którą należy starym przepisom nadawać nową treść dostosowaną do współczesnych potrzeb; taka wykładnia zmierza do interpretacji obowiązków i uprawnień adresatów prawa w zgodzie z przemianami zachodzącymi w życiu społecznym;

• Wg tej teorii prawo pojmuje się przede wszystkim jako środek społecznej komunikacji i zjawisko kulturowe; w przypadku tej wykładni czasem ciężko wychwycić granicę między nadawaniem nowego znaczenia przepisom a tworzeniem prawa (tzw. wykładnia contra legem)

1. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy” – wskazówką, jaką należy się posługiwać interpretując prawo, są preferencje aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. Ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji; teoria ta łagodzi niedogodności teorii wykładni dynamicznej, ograniczając nadmierne dowolności interpretacyjne

1. Wykładnia porównawcza – ustalenie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganie stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych;

• Umożliwia interpretowanie przepisów prawa obowiązującego w różnych (np. międzynarodowych) systemach prawa

• Wykładnia historyczna- porównywanie obecnie obowiązujących przepisów z podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi

1. Dyrektywy preferencji (metadyrektywy) – II stopnia; mówią w jakiej kolejności stosować dyrektywy I stopnia (językowe, systemowe, funkcjonalne) i jak rozstrzygać kolizje między nimi (tj. gdy stosowanie różnych wykładni prowadzi do rozbieżnych wyników interpretacyjnych)

• Wykładnia językowa ma pierwszeństwo przed wykładnią systemową , funkcjonalną i porównawczą. Jest to pierwszeństwo:

-chronologiczne- zaczynamy proces interpretowania od wykładni językowej

-hierarchiczne – w przypadku sprzeczności wykładni językowej a pozajęzycznymi rodzajami wykładni powinniśmy zdecydować na rzecz normy wynikającej z wykładni językowej

• Jeśli językowe znaczenie tekstu jest jasne, to nie ma potrzeby sięgania po pozostałe dyrektywy wykładni (interpretatio cessat in claris)

• Uzasadnienia odstąpienia od znaczenia językowego (gdy należy posiłkować się innymi dyrektywami):

-oczywisty błąd legislacyjny

-niedorzeczny wynik interpretacji (stojący w sprzeczności z Konstytucją czy powszechnie społecznie uznawanymi wartościami) – absurda sunt vitanda (wykładnia prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków) – Złota reguła wykładni

• Wielokontekstowa (wielorodzajowa) wykładnia prawa – równoległe dokonywanie wszystkich 3 wykładni, krok po kroku, co prowadzi do uzyskania pełnego obrazu obowiązującego prawa i wynikających z niego wzorców postępowania ; omnia sunt interpretanda (wszystko, każdy przepis podlega interpretacji)

Podział wykładni ze względu na wynik (zakres) wykładni 

1. Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) - gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą różnych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka

• Wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco - exceptiones non sunt extendendae

1. Wykładnia rozszerzająca – polega na porównywaniu wyniku wykładni językowej oraz wykładni systemowej/celowościowej i przyjęciu szerszego znaczenia przypisu niż wynikałoby to z wykładni literalnej

2. Wykładnia zwężająca - polega na porównywaniu wyniku wykładni językowej oraz wykładni systemowej/celowościowej i przyjęciu węższego znaczenia przypisu niż wynikałoby to z wykładni literalnej

• Aktywizm sędziowski – sędziowie decydują się na takie odejście od językowego znaczenia interpretowanego przepisu, że w istocie dokonują zmiany treści normy ustawowej (z uwagi na realizację określonych celów politycznych, ideałów lub wartości); sędziowie odwołują się przy tym do kontekstu społeczno-gospodarczego(funkcjonalnego) interpretowanych przepisów; niekiedy polega na faktycznym uchylaniu dolegliwych i społecznie kontrowersyjnych regulacji – czasem uznawany za wykładnię contra legem (przeciw prawu)

Reguły inferencyjne. Topiki prawnicze 

1. Reguły inferencyjne – reguły logiczne lub quasi-logiczne wnioskowań prawniczych powszechnie akceptowane i szeroko wykorzystywane w odniesieniu do prawa stanowionego; służą wyprowadzaniu norm prawnych z innych norm prawnych, których obowiązywanie nie budzi wątpliwości;

Najczęściej wykorzystywane reguły inferencyjne:

1. Argumentum a fortiori (wnioskowanie z silniejszego)

1. a maiori ad minus (z większego na mniejsze)- jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia czegoś „więcej”, to jest też uprawniony do czynienia czegoś „mniej”

2. a maiori ad maius (z mniejszego na większe) - jeśli coś jest komuś zakazane czynić coś „mniej”, to jest tym bardziej zakazane mu czynić coś „więcej”

1. Argumentum a contrario (rozumowanie z przeciwieństwa) - jeśli kogoś, i tylko jego, dotyczy jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy. Podobnie, gdy z tekstu przepisu wynika, że adresatom normy nakazany jest tylko jeden, ściśle określony sposób postępowania – wszystkie inne zachowania są niedozwolone

2. Argumentum a simili (per analogium, wnioskowania przez analogię) – znajdują zastosowanie przy usuwaniu luk w prawie;

• ubi eadem legis ratio ibi eadem legis dispositio – z podobieństwa stanów rzeczy wyprowadza się wniosek o podobieństwie ich prawnych konsekwencji

• w niektórych działach prawa stosowanie analogii jest niemal zabronione (np. przez zasadę nullum crime sine lege poenali)

• analogia znajduje zastosowanie w prawie cywilnym, zwłaszcza analogia legis (o ile nie mamy do czynienia ze świadomą decyzją ustawodawcy zawężającą możliwość stosowania pewnych wzorów zachowania)

• wnioskowanie przez analogię stanowi odwrotność wnioskowania a contrario, dlatego w prawie prywatnym zazwyczaj stosuje się analogie, w prawie publicznym – a contrario

1. Analogia z ustawy (analogia legis) – zastosowanie do nieuregulowanego stanu rzeczy (luki) regulacji dotyczącej stanu rzeczy podobnego do objętego luką; wraz z tą czynnością dokonuje się zwykle odpowiedniego dostosowania tej regulacji do stanu rzeczy nią objętego

2. Analogia z prawa (analogia iuris) – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką w procesie stosowania prawa i na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; jest w niej większe prawdopodobieństwo popełnienia błędu niż w analogii leges

1. Wnioskowanie „z celu na środki”

1. Dyrektywa instrumentalnego zakazu - Jeżeli prawo nakazuje określone zachowanie Z lub osiągnięcie celu C, to zakazane jest podejmowanie zachowań uniemożliwiających zrealizowanie zachowania Z lub osiągnięcia celu C

2. Dyrektywa instrumentalnego nakazu – jeżeli prawo nakazuje określone zachowanie Z lub osiągnięcie celu C, to przyjmujemy, że nakazane jest podjęcie zachowań stanowiących warunek konieczny zrealizowania zachowania Z lub osiągnięcia celu C

3. Reguła wątpliwa, w myśl zasady „co nie jest zabronione, jest dozwolone” – jeżeli prawo dopuszcza zachowanie Z (dozwala, ale nie nakazuje) lub osiągnięcie celu C, to zakładamy również, że dozwolone jest podjęcie zachowania Z¹ prowadzącego do zachowania Z lub osiągnięcia celu C

1. Inne rodzaje wnioskowań – rzetelne

1. Argumentum a rubrica – wyraźnie nawiązuje do wykładni systemowej; przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego (w jakiej części aktu przepis jest zamieszczony) i systematyce zewnętrznej aktu (np. do jakiej gałęzi prawa należy ten przepis, jakie zasady przewodnie wyznaczają zachowania i konsekwencje adresatów prawa)

2. Argumentum a coherentia – odwołuje się do spójności (koherencji) prawa; powinno się wybrać taką normę spośród możliwych do wyinterpretowania z przepisów prawa, która jest treściowo spójna z innymi normami obowiązującymi w danym porządku prawnym;

3. Argumentum ad absurdum - zakłada się, że wykładnia prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków, więc jeśli spotka się taką niedorzeczność lub niezgodność z regułami „zdrowego rozsądku”, to taki efekt wykładni należy odrzucić

4. Argument z konsekwencji – wyraźnie nawiązuje do wykładni funkcjonalnej; interpretując przepisy a następnie ustalając zakres normy prawnej powinno się brać pod uwagę konsekwencje zastosowania normy, skutki społeczne, gospodarcze, polityczne itp. Należy przy tym wybrać taką interpretację, która prowadzi do skutków możliwie najkorzystniejszych dla adresatów przepisów;

1. Topiki prawnicze – argumenty wypracowane przez kulturę prawniczą; pełnią rolę argumentów przekonywujących do określonej wykładni prawa (zwłaszcza gdy reguły interpretacyjne i metody wykładni nie uchylają wszystkich wątpliwości);

• Maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania

• Są to kwestie, co do których panuje zgoda, jak należy rozstrzygać wątpliwości; nie są kwestionowane

• Źródło: filozofia Arystotelesa i prawo rzymskie