Chełmno (łac. Culmen, niem.: Culm, Kulm) – miasto i gmina w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie chełmińskim wdolinie Dolnej Wisły, nad Wisłą i wpadającą do niej Frybą. Miasto leży 40 km na północ od Torunia i 30 km na zachód odGrudziądza. W pobliżu most przez Wisłę na trasie drogi krajowej nr 91. Historyczne centrum Chełmna leży na wysokiej skarpie odległej około 1,5 km od Wisły, pozostałe osiedla – głównie wielkopłytowe – na wschód i południe od niego. Miasto jest stolicą historyczno-geograficznego regionu ziemia chełmińska. Łącznie z Toruniem jest najstarszym miastem tego obszaru i jednocześnie w północnej Polsce (prawa miejskie – tzw. prawo chełmińskie, w 1233).

W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Według danych GUS z 31 grudnia 2009^[1] miasto liczyło 20 209 mieszkańców.

Położenie [edytuj]

Według danych z 2002^[2] Chełmno ma obszar 13,86 km², w tym: użytki rolne: 47%, użytki leśne 4%

Miasto stanowi 0,63% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Chełmno, Kijewo Królewskie, Stolno, Świecie

Komunikacja [edytuj]

 Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

 Osobny artykuł: Chełmno (stacja kolejowa).

Ok. 6 km na południe od miasta znajduje się lądowisko Watorowo.

Demografia [edytuj]

Dane z 30 czerwca 2004:

Opis	Ogółem	Kobiety	Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób
populacja	20 583	100	10 799
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	1 485,1	779,1	705,9

Historia [edytuj]

Nazwa miasta [edytuj]

Nazwy miejsc wyróżniających się z otaczającego krajobrazu posiadają od niepamiętnych czasów swoje nazwy. Nadwiślańskie wzgórze koło dzisiejszego miasta Chełmno miało taką starożytną nazwę Kulm pochodzenia skandynawskiego. Polska nazwa miasta wywodzi od słowa chełm, również oznaczającego "wzgórze"^[3].

Chełmno już od wczesnego średniowiecza było grodem leżącym na liczącej co najmniej 2500 lat drodze, łączącej grody kultury łużyckiej (patrz również: Stara droga w Chełmży). Grodzisko kultury łużyckiej, znane jako Góra Świętego Wawrzyńca, zasiedlone potem przez Słowian, oraz cmentarzyska odkryte w pobliskim Kałdusie potwierdzają jego strategiczne położenie. Budowy katedry w tym miejscu, potwierdzona odkryciem pozostałości bazyliki romańskiej z XI w., mówi o nadzwyczajnej wadze grodu także w okresie wczesnopiastowskim. W XI wieku Piastowie założyli tu obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa^[4]. Miasto, przeniesione później na miejsce dzisiejszej wsi Starogród, w XI-XII w. pełniło funkcję grodu kasztelańskiego.

W 1228 Zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę ziemi chełmińskiej, w latach 1230-1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii), a 1236-1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1233 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie (odnowione po pożarze w 1251), które stały się wzorem dla lokacji około 200 miast wschodniopomorskich i mazowieckich. W tym czasie miasto nosiło także przyjętą przez Niemców nazwę Kulm (łac. Culm).

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.

W połowie XIII wieku przeniesione na obecne miejsce. Odtąd rozpoczął się największy rozwój miasta, które wstąpiło do Hanzy, jednak nie zyskało tak dużego znaczenia jak Toruń. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Od 1473 i ponownie, reaktywowane po upadku, od 1692, działała tutaj Akademia Chełmińska, szkoła średnia, która współpracowała z Akademią Krakowską. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim. Od 1806 w Księstwie Warszawskim, 1815 w Prusach (Wlk. Ks. Poznańskie), 1817 w Prusach Zachodnich.

Zabytki^[5] [edytuj]

Chełmno jest wyjątkowo bogate w zabytki, zachowało się tutaj siedem gotyckich kościołów, prawie nienaruszony średniowieczny układ urbanistyczny oraz prawie cały obwód murów miejskich, renesansowy ratusz, a także wiele kamienic z XVIII-XIX wieku. 20 kwietnia 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii.^[6] Zabytki Chełmna znajdują się naEuropejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

Układ urbanistyczny pochodzi prawdopodobnie z czasu drugiej lokacji, po 1251.

• Dawna fara, parafialny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zajmujący południowy, narożny przyrynkowy blok zabudowy; zbudowano go prawdopodobnie w dwóch fazach w latach 1280-1320.

• Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567-72 i 1584-96, z rozbudowaną attyką, jeden z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce.

• Pofranciszkański kościół św. Jakuba i Mikołaja, trójnawowy z prostokątnym prezbiterium, budowany od końca XIII do 1. ćwierci XIV w.

• Podominikański kościół św. ap. Piotra i Pawła, gotycki, pierwotnie dwunawowy, przebudowany w XIV w. na trójnawowy (z bardzo wąską nawą północną), a następnie zbarokizowany w XVIII w. W pierwotnej postaci zachowało się prezbiterium.

• Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia, dawniej cysterek, następnie benedyktynek: kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII w. i XVIII w.; klasztor zbudowany od 3. ćwierci XIII do początku XIV w., przebudowany na przełomie XVI i XVII w. i w stylu neogotyckim w XIX i XX w., do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina, prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w.; na terenie klasztoru znajduje się również dawna brama Merseburska.

• Kościół pw. Świętego Ducha, zbudowany w latach 1280-1290, ceglany o drewnianym sklepieniu kolebkowym, pierwotnie kościół szpitalny.

• Kaplica św. Marcina.

• Brama Grudziądzka z końca XIII w., z dobudowaną w XVII w. kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).

• Prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce).

• Barokowy budynek Akademii Chełmińskiej, przebudowany w XIX w.

• Dawna poczta z 4.ćwierci XVII w., przebudowana w połowie XIX w. i w 1911

• Klasycystyczna rogatka z ok. 1810

• Arsenał z 1811, przebudowany w 1885

• Kamienica Cywińskich, gotycka, z drugiej połowy XIII wieku, przebudowana w 1570 i ponownie w stylu klasycystycznym, z wmurowanymi w fasadzie fragmentami rzeźbiarskimi dwóch portali renesansowych.

• Dawne koszary korpusu kadetów z 1776 (ul. 22 Stycznia 16) i szkoła kadetów.

• Kamienica późnobarokowa z drugiej połowy XVIII w. przy ul. Grudziądzkiej 36.

• Spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w. przy ul. Podmurnej 7.

• Pozostałości twierdzy Chełmno na przedpolach miasta.

Dzieje Chełmna do 1223[edytuj]

Okolica miasta Chełmna pozwoliła przechować niejeden zabytek jeszcze z epoki kamiennej (mezolitu i neolitu).

Przejście człowieka z neolitu do epoki brązu nie było przełomem tak wielkim jak to przełomem było pokonanie progu zdobycia umiejętności uprawy roślin i hodowli zwierząt (przełom mezolitu i neolitu). W epoce brązu uprawa roślin i hodowla zwierząt były podstawą dla zdobywania pożywienia. Konieczność posiadania bezpiecznego i stałego miejsca zamieszkania spowodowała powstanie grodów obronnych.

Cmentarzyska z epoki brązu z wczesnej fazy kultury łużyckiej (1200 lat p.n.e.), z Gzina i Kałdusa dały rozpoznać ozdoby i narzędzia, jakie noszone były w tamtym czasie: kultura łużycka to jedna z kultur pól popielnicowych. Muszą zatem być obok ufortyfikowanego grodu również cmentarzyska zawierające urny z resztką stosu pogrzebowego.

Kształt przemian w epoce brązu był „dyktowany” z ośrodków zakarpackich, na które z kolei miały wpływ centra cywilizacyjne naBałkanach i w Anatolii. W tym okresie uległy zmianom kultura materialna i sfera wierzeń i stosunków społecznych. Na kulturę materialną wpływało opanowanie metalurgii brązu tj. stopu miedzi i cyny. Ludność kultury łużyckiej budowała osiedla obronne podobne do grodu w Biskupinie.

• Gzin^[1], województwo kujawsko-pomorskie, w powiecie bydgoskim, w gminie Dąbrowa Chełmińska:

  • jest to grodzisko wyżynne, dające czworobok (180×112) m, ok. 3,2 ha

  • gród otoczony wałem dwufazowym (w partii zachodniej) w głównej części wykonanym w konstrukcji skrzyniowej, w dolnych partiach wypełnionej kamieniami, po zewnętrznej stronie (wschodnie partie grodu) wzmocnienia wału konstrukcji przekładkowej. Fundament z kamieni polnych, szerszy od korony wału, od strony zachodniej fosa

  • zabudowa mieszkalna skoncentrowana wzdłuż wałów, na majdanie liczne jamy odpadowe i kultowe; a) półziemianki, b) liczne jamy odpadowe (o średnicy od 1,2 do 2,4 m, wypełnisko: narzędzia i ozdoby metalowe, wyroby z kości i rogu oraz ceramika). Kilkanaście jam kultowych (jam 10 o średnicy 1,6 m, głębokości 2 m, wypełnisko: od góry – szkielet kobiecy, czaszka bydlęca, poniżej liczne kości zwierzęce (krowy, konia, owcy, kozy, świni) oraz fragment szkieletu dziewczynki, przy nim naszyjnik żelazny). W pozostałych jamach liczne kości ludzkie i zwierzęce (czaszki, fragmenty kończyn dolnych i drobne kości) ze śladami nacinań (kanibalizm!), w jamie „10” – kilka poziomów wypełniska, przedzielonych warstwami gliny i piasku

  • ceramika i ozdoby z żelaza i brązu pochodząca z okresu: (550–50 r. p.n.e.)

  • istnienie w grodzisku ceramiki wczesnośredniowiecznej świadczy o ponownym zamieszkaniu grodziska przez Słowian, podobnie zresztą jak to było w Kałdusie

• Kałdus pod Chełmnem

• Mokre koło Grudziądza, woj. kujawsko-pomorskie

• Słupski Młyn, koło Grudziądza, woj. kujawsko-pomorskie.

• Biskupin, http://www.biskupin.pl/ ; http://www.muzarp.poznan.pl/muzeum/muz_pol/Arena/Biskupin/index_pl.html

• Gałęzinowo (grodzisko), gm. Słupsk: http://www.powiatslupsk.info/galezinowo%20grodzisko.htm

We wschodnich, a właściwie północno-wschodnich obszarach zaczęła się wyodrębniać w kulturze łużyckiej (od ok. 550 roku p.n.e.) kultura pomorska. Tworzy ona inny obrządek pogrzebowy, powstaje kultura urn twarzowych, kultura grobów kloszowych, wyodrębnia się kultura grobów skrzynkowych. Mamy zatem inną terytorialnie i czasowo dającą się wyodrębnić kulturę archeologiczną epoki żelaza – kulturę pomorską (ok. 550 p.n.e.– 200 p.n.e.).

Ludzie w epoce pól popielnicowych mieszkali nie tylko po grodach ubezpieczanych wałem. Ludzie mieszkali również w pomniejszych nieobronnych osadach, to prawda, że mieściły się one blisko grodów. Kulturę łużycką i późniejszą w stosunku do niej, kulturę pomorską cechowały cmentarzyska, które dopiero obecnie dość często są odkrywane w naszym regionie, na Pomorzu. Prof. J. Chudziakowa mówi o cmentarzyskach w ziemi chełmińskiej: W obu kulturach zmarłych palono na stosie i przepalone szczątki (kości) wkładano do naczyń. Najstarsze chronologicznie cmentarzysko znane jest z miejscowości Nowy Dwór pow. Chełmno, datowane na III–V okresu epoki brązu. Materiały z tego cmentarzyska uległy zniszczeniu w czasie wojny. Na podstawie literatury możemy stwierdzić, że odkryto tam groby płaskie, bez obstawy kamiennej. W grobie umieszczona była przeważnie jedna popielnica. Funkcję popielnic spełniały naczynia dwustożkowate, wazowate lub jajowate. Jako przystawki służyły kubki, dzbany, misy i amfory. W skład wyposażenia wchodziły brązowe pierścionki, brzytwa, pinceta i brązowy haczyk do wędki. Często naukowcom trudno jest powiedzieć, dla tamtego wczesnego okresu czy naczynia używano takie same są w normalnym gospodarstwie, czy były one wykonywane ze specjalnym wzorem na ceremoniał pogrzebowy.

Owe ufortyfikowane grody z epoki brązu, przypisywane ludności kultury łużyckiej łączyły drogi opisane w artykułach: Stara droga w Chełmży, Grodzisko słowiańskie w Słupsku.

Goci. Już na początku naszej ery a dokładnie w drugiej połowie I w. jest zauważana obecność Gotów na południowym brzegu Bałtyku (prof. Gerard Labuda mówi, że tu w okolicach Zalewu Wiślanego przebywali głównie Gepidzi). Obecność Gotów jest odnotowana tak samo jak i obecność Wenedów (ci ostatni lokalizowani byli trochę dalej na północny wschód) na południowym wybrzeżu Bałtyku przez Tacyta w Germanii. Wenedów wielu uczonych traktuje jako pra-Słowian. Pobyt Gotów i Gepidów znaczony jest cmentarzyskami łatwymi do ich znalezienia. Obok cmentarzysk uczeni znajdują ówczesne zasiedlenia Gotów. Takie cmentarzysko Gotów znajduje się w Grzybnicy, inne wWęsiorach, Odrach... Cmentarzysko w Grzybnicy jest z poł. I – pocz. III wieku n.e.

Goci opuścili swoje miejsca pobytu na dzisiejszym Pomorzu i odeszli na południowy wschód. Kierując się na Cesarstwo Bizantyjskie. Archeolodzy twierdzą, że pozostaje niemal wyludniony kraj – brak warstw kulturowych z tego okresu. Z kroniki Jordanesa nie można rozczytać tego jako pewnik ale tubylcza ludność prawdopodobnie odeszła z Gotami w zgodzie.

Archeolog, Krystyna Hahuła, Cmentarzysko Gotów w Grzybnicy, [...]...Obecnie wydaje się, że kulturę czerniachowską należy traktować jako konglomerat różnych elementów etnicznych z dużym procentem Gotów, ale też z cała pewnością Wenedów, Sarmatów itd. Zanikanie cmentarzysk środkowopomorskich i kaszubsko-krajeńskich w pierwszej połowie III wieku jest niewątpliwym dowodem na przyłączenie się ludności tubylczej do ekspansji Gotów, którzy i później tworzyli właściwie zlepek różnych etnosów. Wędrówka Gotów ze Skandzy (właściwie Skandii) nad Morze Czarne była niezwykle skomplikowanym procesem kulturowym oraz społecznym i w tym kontekście zasługujące na uwagę jest przetrwanie języka i ciągłość tradycji tego ludu...[...]

Słowianie. W okresie wędrówek ludów Słowianie, plemiona słowiańskie przemieszczały się z miejsc dzisiejszej Ukrainy. Słowianie zetknęli się z Gotami bo ludy te przemieszczały się w przeciwnych kierunkach, przez pewien czas sąsiadowali z sobą – walcząc między sobą co jakiś czas. Wielu, bardzo wielu naukowców zajmowało się problematyką Słowian. Przemieszczanie się plemion słowiańskich, ich osiedlenie się w Europie Środkowej nierozerwanie wiąże się z powstaniem Polski. Trzeba tu wymienić takie nazwiska naukowców jak: L. Niederle, Aleksander Brückner, Gerard Labuda, Henryk Łowmiański i inni – wielu naukowców zajmowało się zagadnieniami Słowian.

Stwierdzono, niegdysiejsze istnienie grodu kultury łużyckiej, na wzgórzu dokoła obleganym przez wody Wisły w pobliskim Chełmnie (dokładnie w Kałdusie. Są tam też fundamenty nigdy nie zakończonej budowy katedry. Przecież ta budowla to właśnie dowodne urzeczywistnienie przyjęcia chrztu przez Mieszka I, budowa katedry świadczy o podjętych decyzjach powstania biskupstwa podległego pod Gniezno, jeszcze przed działalnością biskupa misyjnego Prus.

Słowianie preferowali budowę ukrytych na bagnach warowni-grodów, dziś pozostałych jako grodziska. W niewielkiej odległości od grodziska znajdowały się osady. Ludność z okolicznych osad chroniła się za wałem ziemnym lub ziemno-drzewnym w chwili wystąpienia zagrożenia. W samym Chełmnie (dokładnie w Kałdusie) i w najbliższej okolicy były eksplorowane przez archeologów z Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Odnalezione m.in. kabłączki skroniowe nie dają cienia wątpliwości, co do czasu i co do tego, że byli to Słowianie.

Słowianie wykorzystywali często stare konstrukcje obronne pozostałe np. po ludności kultury łużyckiej. Grody obronne kultur łużyckiej czy celtyckiej miały wały obronne, były budowane na wzgórzach, dominowały nad całą okolicą. Niemal wszystkie grody obronne kultury łużyckiej były ponownie „ufortyfikowane” przez Słowian.

Prof. Andrzej Kola z UMK w Toruniu zauważa, że były nawet i w późnym średniowieczu budowane jeszcze grodziska i osady. Rejon ziemi chełmińskiej ma wiele jezior. Główne rzeki tego terenu to Wisła, Drwęca i Osa, z mniejszych Lutryna (dopływ Osy) oraz Struga, Łąka, Browina i Bacha. Oprócz jezior i rzek obszar ziemi chełmińskiej pokrywają liczne bagna, moczary i grunty podmokłe, występujące we wszystkich jej częściach. Zarówno moczary, bagna i grunty podmokłe, jak i płaskowyże denno-morenowe stwarzały dogodne warunki obronne, stąd bardzo często w miejscach tych wznoszono osady. Najbliżej Chełmna położone są grodziska:

• Storlus

• Jeleniec

• Żygląd

Dzieje Chełmna nie rozpoczynają się z dniem wydania tzw. pierwotnego przywileju chełmińskiego. Są one o wiele wcześniejsze, poprzedza je kilkuwiekowy rozwój osady na gruncie słowiańskim. Prowadzone badania archeologiczne potwierdzają powyższą tezę. Pozwala ona łączyć najstarszą historię Chełmna z wczesnośredniowiecznym zespołem osadniczym w Kałdusie – na tzw. Górze św. Wawrzyńca (ok. 4 km na południowy zachód od obecnego miasta), którego powstanie datowane jest na I połowę X wieku.

Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Kałdusie usytuowany jest na wysokiej, silnie porozcinanej krawędzi doliny Wisły, bezpośrednio przy wysokiej Górze św. Wawrzyńca będącej w istocie starym kopcem kryjącym pozostałości grodu łużyckiego sprzed około 2,7 tysiąca lat. Szczególny rozwój osady związany był z istnieniem przy Górze św. Wawrzyńca, miejsca kultu pogańskiego stanowiącego dla lokalnej wspólnoty plemiennej centralny punkt przestrzeni społeczno-osadniczej, gdzie odbywały się liczne uroczystości religijne i zgromadzenia plemienne. Podczas nich, na ołtarzu kamiennym usytuowanym u podnóża Góry, składano krwawe ofiary bogom i demonom poświęcając w tym celu zarówno ludzi, jak i zwierzęta. W drugiej połowie X wieku miejsce to przejęli Piastowie w trakcie ich sukcesywnego podboju Pomorza Wschodniego. Ostatecznemu włączeniu tych obszarów w granice państwa gnieźnieńskiego służyło stworzenie w Chełmnie głównego ośrodka władzy politycznej i kościelnej typu sedes regni principalis. Częścią tych planów było rozpoczęcie na początku XI wieku budowy potężnych fortyfikacji grodowych, a przede wszystkim murowanej świątyni chrześcijańskiej w stylu wczesnoromańskim oraz związanej z nią kamiennej kaplicy budowanej zapewne z myślą o baptysterium. Do tego miejsca docierali pierwsi misjonarze, tutaj również odbywały się masowe chrzty społeczności nadwiślańskiej. Z czasem powstał tu największy ośrodek osadniczy na Pomorzu Wschodnim porównywalny pod tym względem tylko zGdańskiem. Na powierzchni kilkunastu hektarów przez następne dwa stulecia zamieszkiwała duża grupa ludności miejscowej oraz obcego pochodzenia, wywodzącej się z różnych części ówczesnej Europy. Dzięki wyjątkowo korzystnemu położeniu, na skrzyżowaniu głównych szlaków dalekosiężnych docierali tu m.in. głównie zajmujący się handlem wikingowie, którzy chowani byli na miejscowym cmentarzu zgodnie z tradycjami skandynawskimi. W latach 30-tych XI wieku, w trakcie reakcji pogańskiej i chwilowego rozpadu państwa, ośrodek chełmiński został silnie zniszczony, a budowę świątyni przerwano. W XII i na początku XIII wieku ranga Chełmna nieco osłabła, choć istniał tu ośrodek kasztelański, który miał e strategiczne znaczenie, zwłaszcza z uwagi na bliskość plemion pruskich nękających północno-wschodnią rubież państwa piastowskiego. Liczne pozostałości archeologiczne odkrywane przy Górze św. Wawrzyńca świadczą o niezwykłej historii tego miejsca, które ze względu na swoje geopolityczne położenie, odgrywało istotną rolę w procesie chrystianizacji Pomorza Wschodniego i Prus.

Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Chełmnie należał do największych aglomeracji wczesnomiejskich na Pomorzu Wschodnim. Jego pozostałości występują na obszarze obejmującym powierzchnię około 20 hektarów. Duża skala założenia, rozległe fortyfikacje, wieloczłonowość, obecność budowli monumentalnej to cechy, które pozwalają sytuować Chełmno w rzędzie najważniejszych ośrodków Polski doby wczesnopiastowskiej. O jego szczególnym znaczeniu strategicznym i politycznym decydowało dogodne położenie na skrzyżowaniu dwóch głównych szlaków dalekosiężnych przechodzących przez tą część Pomorza Wschodniego: nadwiślańskiego i rusko-bałtyckiego. Centralnym punktem aglomeracji był gród założony bezpośrednio przy kilkunastometrowym wyniesieniu określanym od wezwania kaplicy stojącej w tym miejscu w XVII-XVIII wieku górą św. Wawrzyńca.

• „To miejsce tętniło życiem, choć na samej Górze – będącej w istocie reliktem wału grodu łużyckiego – nigdy nie stwierdzono śladów osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Intensywnie zasiedlony był natomiast teren wokół Góry. W XI-XII w. powstał w tym miejscu duży ośrodek społeczno-gospodarczy i polityczny, jeden z najważniejszych na Pomorzu Nad-wiślańskim – tutaj bowiem krzyżowały się główne szlaki handlowe przechodzące przez to terytorium. Nie waham się twierdzić, że intensywnością zaludnienia, znaczeniem i świetnością Chełmno dorównywało w tych czasach Gdańskowi, o którym zresztą wiemy ciągle zbyt mało. W I poł. XIII w. teren ten został w znacznym stopniu wyludniony. Wiązać to należy przede wszystkim z lokacją miasta w 1233 r. na terenie dzisiejszego Starogrodu. W latach 40. tego stulecia przy Górze św. Wawrzyńca powstała niewielka strażnica krzyżacka zwana Potterberg, która zabezpieczała dostęp do Chełmna, zwłaszcza przed ewentualnym najazdem księcia pomorskiegoŚwiętopełka. Po kilku latach i ona, straciwszy na znaczeniu, została porzucona. Życie pod Górą zamarło. Tak dalece, że nie stwierdzamy tu archeologicznych śladów bytności człowieka w okresie od XIV do końca XVII w. Dopiero pod koniec XVII w. kiedy na Górze wybudowano drewnianą kaplicę pod wezwaniem św. Wawrzyńca i pustelnię, życie wróciło. Kaplica, którą na początku opiekował się świątobliwy Andrzej z Osnowa, ściągała licznych pielgrzymów, a przy okazji świąt religijnych odbywały się tu jarmarki. Potem znów milkną ludzkie głosy. W I poł. XIX w. kaplica popadła w ruinę i została rozebrana” – mówił Wojciech Chudziak^[2].

Chełmno było (jak i Toruń) miastem zbudowanym z inicjatywy Krzyżaków. Oto kilka fragmentów z publikacji ks. dr Stanisława Kujota. Są to fragmenty opisów dokonanych z zachowanych dokumentów źródłowych:

[…] Już 7 października r. 1233 wiedział papież Grzegorz IX o zdradzieckiem pojmaniu Chrystyana przez Prusaków, a jeszcze 29 czerwca r. 1232 bawił biskup pruski w Wielkopolsce. W międzyczasie, prawdopodobnie na wiosnę r. 1233, zabrali go poganie w niewolę. Z Krzyżakami i z ludnością miejscową w ziemi chełmińskiej mógł się Chrystyan r. 1232 o zmianę dziesięcin układać. Właśnie wtenczas było to sprawą piekącą, bo pierwsi osadnicy niemieccy osiedlali się w Toruniu i w Chełmnie, kiedy w grudniu r. 1233 już oba miasta były założone i przywilej odebrały […]^[3]

[…] Prosta rzecz, że przynajmniej w czasie wojen obsadzanie miast i wsi w ziemi chełmińskiej ustępowało zupełnie. Przed r. 1283 Krzyżacy wydali tylko wielki przywilej dla Chełmna i Torunia 28 grudnia r. 1233 i dla Radzyna między 1234 a 1238. Oba pochodzą od namiestnika pruskiego Hermana Balke, który między r. 1230 a 1238 urzędował. Ten sam wystawił też pierwszy przywilej dla szlachty polskiej, która by pod Krzyżakami osieść chciała. Przywilej ten został odnowiony r. 1278, albowiem podczas wojny był zginął […]^[4]

Historia Chełmna w latach 1224-1450

Niemal każdy przewodnik turystyczny o Chełmnie porusza kwestię, czy fara w Chełmnie była budowana z myślą by stała się katedrą chełmińską. Oto co mówi na ten temat cytowany już Stanisław Kujot: [...]...Atoli kościół parafialny w Chełmnie nigdy nie był na katedrę biskupią przeznaczony, albowiem nie prędzej go zaczęto budować, jak około r.1300; roku 1311 budowano go jeszcze, jak dowodzi zapis uczyniony na ten cel przez Adelheidę Ullmann, a nie prędzej jak r. 1333 był ukończony albo bliski ukończenia, bo biskup sambijski rozporządził tegoż roku, żeby dzwony w katedrze jego królewieckiej na wzór – secundum formam et dispositionem – chełmińskich – Culmensis ecclesie – były sporządzone. Budowla kościoła chełmińskiego zaczęła się tedy spełniać 50 lat później od katedry biskupiej w Chełmży. Zaczęto go od presbyterium, które jest z tego samego czasu, co wschodni szczyt kościoła Ducha św. zbudowanego przy murze miejskim. Kiedy tak rzekome przeznaczenie fary chełmińskiej na katedrę wobec dat chronologicznych się rozwiewa, to już tylko zapiszemy, że i rozmiary jej, bardzo znaczne, w długości 56,74 m., w szerokości 26,89 m. wynoszące, nie są największe w dyecezyi chełmińskiej, kiedy kościół św. Jana w Toruniu ma 65,20 m. długości, a 32,20 m. szerokości...[...]^[5]

Krzyżacy założyli w innym miejscu miasto Chełmno niż istniejący wcześniej gród o polskiej przeszłości. Powyższy opis o budowie fary chełmińskiej przesądza kwestię o wcześniejszych decyzjach co do lokalizacji miasta. Początki miasta Chełmno (Culm) to okres napływu niemieckich kolonistów – od ok. 1232. (Zobacz też:: prawo chełmińskie).

Pierwsze lata zaraz po powstaniu miasta przypadają na wojenne wypady oddziałów Prusów. Miasto musiało się bronić, powstawały szkody. To jednak trzeba podkreślić, że lokalizacja miasta na skarpie, nad Wisłą i rzeką Browina dawało dobrą, naturalną pozycję obronną. Krzyżacy organizują handel, miasta jednoczą się w związek – Hanza. Powstaje dobra koniunktura na szybki rozwój miasta. Chełmno jest członkiem Hanzy od ok. 1300–1437 roku. W tym też okresie powstaje niemal całe Stare Miasto.

Po przegranej bitwie pod Grunwaldem nadal istnieje organizm państwowy pod rządami Krzyżaków. Duży jest personalny udział Chełmna w powstałym 14 marca 1440 roku Związku Pruskim. Miasto wraca w obszar nakreślony polskimi granicami – po pokoju zawartym w Nowym Korczynie. Po przemarszach wojsk miasto było bardzo zniszczone i nie odzyskało już nigdy swojej starej, wysokiej pozycji.

Historia Chełmna w latach 1451-1817[edytuj]

Przywileje nadane miastu przez Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta poprawiają mieszkańcom poziom życia i dają stabilizację. Biskupi chełmińscy (miasto jest w uposażeniu biskupa do rozbiorów Polski) dostają Chełmno od Aleksandra Jagiellończyka już w 1505 roku. Każdy z biskupów katolickich prowadził politykę skierowaną przeciw protestantom, protestantami byli głównie Niemcy, którzy w tym czasie stąd wyjeżdżają. To prowadzi do uzyskania najwyższego "polskiego" wskaźnika w miastach ziemi chełmińskiej.

Dzięki reformacji powstało w 1554 roku gimnazjum o niezłym poziomie. Rektor Jan Hoppe musiał opuścić Chełmno (otwarcie popierał luteranizm). Po wyjeździe Hoppego znów tworzy się tę szkołę od nowa 1692 r. Powstała Akademia Chełmińska ma status kolonii akademickiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. W następnych latach miasto popada niemal w ruinę z powodu problemów gospodarczych.

Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Chełmno wchodzi w skład Prus. Przejściowo w 1794 r. wchodzi do Polski oraz w latach 1807–1817 wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego. Było w państwie pruskim do 1920 roku, pełniło funkcję miasta powiatowego.

Historia Chełmna w latach 1818-1920[edytuj]

Polskie społeczeństwo pod pruskim zaborem musi stawić czoła dobrze przemyślanej a jednocześnie niezwykle brutalnej germanizacji. Fryderyk II zakłada korpus kadetów a jest to właśnie miejsce wynaradawiania synów polskiej szlachty. W Chełmnie powstaje w 1837 roku gimnazjum katolickie – w wyniku działań polskich uczniów i działaczy. W1842 roku miejscowa gmina żydowska wybudowała murowaną synagogę. W 1848 roku powstał Tymczasowy Komitet Narodowy Prus Polskich, natychmiast bo jeszcze w tym samym roku aresztowano członków komitetu. Jest więcej organizacji niż te wymienione, prowadzących walkę o polski charakter tych ziem. Od Wiosny Ludów aż do 80. XIX w. Chełmno było bodaj najważniejszym na Pomorzu ośrodkiem wydawniczym. Były to tytuły: "Szkółka Narodowa" – polskie pismo, "Nadwiślanin", potem "Gazeta Toruńska" i inne.

W XIX wieku w Chełmnie powstał jedynie niewielki przemysł lokalny. Zbudowane połączenie kolejowe Toruń – Malbork również nie miało zasadniczego znaczenia, nie powodowało ożywienia życia gospodarczego. W tym czasie Wisła była wykorzystywaną drogą wodną. Przed 1920 odnowiono starówka, choć zastąpiono nowym bardziej zniszczone elementy, to jednak zachowano starą, historyczną formę. 22 stycznia 1920 roku do miasta weszło wojsko polskie.

Historia Chełmna w latach 1921-1939[edytuj]

Wielu historyków ocenia okres międzywojenny jako niepomyślny dla miasta Chełmna. Ziemia chełmińska a więc i miasta tej ziemi miały obok siebie żyjącą przez stulecia ludność narodowości niemieckiej, polskiej, żydowskiej. W latach 20. i 30. XX w. miał miejsce wyjazd głównie ludności niemieckiej ale i żydowskiej (w mieście była synagoga z1842 r.). Opuszczająca wówczas miasto ludność to przecież nauczyciele (zawód niezwykle ważny w Chełmnie), handlowcy, kupcy, przemysłowcy, rzemieślnicy, to ludzie dysponujący kapitałem. Taka migracja musi mieć wpływ na gospodarkę, no i miała niekorzystny wpływ. Miasto zdołało jednak założyć sieć elektryczną i dokonać budowy obiektów sportowych i plantów.

Historia Chełmna od 1940 r.[edytuj]

Wkroczenie niemieckich wojsk do Chełmna miało miejsce 6 września 1939 roku.

Wysadzono w powietrze synagogę. Wywieziono ludność żydowską do obozów zagłady.

W odległej o 6 km miejscowości Klamry wymordowano jesienią 1939 r. od 2000 do 2500 Polaków i 14 Żydów.

Ludności polskiej odebrano majątki i pozbawiono ich warsztatów. Koloniści niemieccy zajęli wcześniej zwolnione miejsca.

W koszarach, w Chełmnie w czasie wojny stacjonowało ok. 5000 żołnierzy Wehrmachtu.

Wojska II Frontu Białoruskiego weszły do miasta 27 stycznia 1945 r., nie były prowadzone walki przy zdobywaniu Chełmna.

Pierwszą po wojnie znaczącą inwestycją było zbudowanie w w 1963 r. mostu na Wiśle, które dało łatwe drogowe połączenie lewobrzeżnej z części regionu z Chełmżą iToruniem. W latach 70. XX w. wybudowano osiedla mieszkaniowe – na tyle daleko, że nie popsuło to widoku na miasto średniowieczne. Niedawno wyremontowano główne, reprezentacyjne ulice miasta (ul. Grudziądzka).

Pierwsza źródłowa wzmianka o Chełmnie pochodzi z XI w. Najstarsze zapisy tej nazwy przekazały nam ją w postaci Chołmien z północnopolskim połączeniem głosek „oł”. Stąd pochodzi łacińska nazwa Culmen jak również niemiecka Colmen czy też Culm. 
Nazwa miasta odnosi się głównie jednak do położenia topograficznego miasta. Polskie określenie „Chełmno” pochodzi od słowa „Chełm” co oznacza hełm, wzgórze. To samo znaczenie ma również łacińskie określenie, Culmen  i niemieckie Kulm. A więc Chełmno oznaczało osadę na wzgórzu, ponieważ zostało założone na wzgórzach już jako Kałdus, potem jako nowe miasto Chełmno w dzisiejszym Starogrodzie jak również i obecne.

Zachowane niemal w pełnym obwodzie mury miejskie - długości 2270 m, których przebieg uwarunkowany został obrysem platformy, na której położone zostało miasto. Ceglane mury obronne wzniesiono od połowy XIII wieku do połowy XIV wieku w miejscu pierwotnych umocnień drewniano-ziemnych. W XIV-XVI wieku podwyższane i uzupełniane m.in. w 1563 roku nadaniem Zygmunta Augusta oraz po wojnach szwedzkich w 1678 roku. W II poł. XIX dla ułatwienia komunikacji miejskiej rozebrano 2 odcinki murów i 5 bram. Pod koniec XIX w. przeprowadzono również ich konserwację. W murach znajdowało się 25 lub 27 baszt, z których 17 zachowało się w pełni 6 we fragmentach. U wylotu głównych ulic miasta znajdowało się 7 bram. Od strony wschodniej, gdzie występuje teren nizinny zabezpieczone zostały fosą. Główny wjazd do miasta od strony północno - wschodniej prowadził przez Bramę Grudziądzką i w jej przedłużeniu ulicą Grudziądzką, zaś od południa znajdowała się Brama Tkacka (zwana też Sukienniczą) zamykająca ulicę Tkacką (ul. 22-Stycznia). Obie bramy położone były nad fosą i posiadały pierwotnie mosty zwodzone. Kolejne bramy to Toruńska (Brama Ducha Świętego), ważna brama tranzytowa, u wylotu ulicy Szkolnej - Brama Mostowa, na zachód - Brama Franciszkańska, zwana też Bramą Bosych (później Bramą Biskupią), ulicę Rybacką zamykała Brama Rybacka, natomiast ulicę Wodną - Brama Wodna ("Malowana").

Brama Grudziądzka (zwana dawniej Grubińską)

jedna z bram, której nie rozebrano w XIX wieku. Zbudowana pod koniec XIII wieku, powiększona o przedbramie w XIV wieku, właściwa na rzucie zbliżonym do kwadratu mieści przejazd o półkolistej arkadzie. Około 1620 roku nadbudowano nad nią kaplicę zwaną "Na Bramce", związaną z kultem Matki Boskiej Chełmińskiej. Kaplicę wieńczy szczyt manierystyczny z ok. 1620 roku z warsztatu niderlandzko - gdańskiego.

Brama Merseburska 

znajduje się u wylotu dzisiejszej ulicy Dominikańskiej, w obrębie zespołu klasztornego, jest to prawdopodobnie najstarsza brama miejska, w XIV w. straciła na znaczeniu, została zamurowana i przeznaczona na kaplicę. 

Informacja dla zwiedzających w furcie Zespołu Klasztornego

Baszta Panieńska (al. 3 Maja)

od 1999 roku stała się siedzibą "Zastępu Rycerskiego z Chełmna". Można w niej zobaczyć zdeponowany oręż rycerski, kopie broni średniowiecznej, chorągwie i proporce - własność prywatną i "Zastępu". Warto przy tej okazji szerzej zaprezentować Stowarzyszenie "Zastęp Rycerski z Chełmna". Do głównych celów swej działalności Zastęp zalicza poznanie i propagowanie: - historii Chełmna oraz ziemi chełmińskiej szczególnie jej średniowiecznego okresu, - tradycji i kultury rycerskiej a zwłaszcza historii rycerstwa tzw. "żywiołu polskiego" zamieszkującego ziemię chełmińską pod panowaniem Zakonu Krzyżackiego. Celem Zastępu jest również promowanie miasta, jego walorów historycznych, architektonicznych i turystycznych oraz działalność na rzecz ochrony zabytków. Zastęp Rycerski z Chełmna uczestniczy w turniejach organizowanych na terenie całego kraju a także w inscenizacji historycznej na Polach Grunwaldu. Jest aktywnym członkiem Kapituły Rycerstwa Polskiego - organu honorowego ustalającego reguły i kodeks współczesnego rycerstwa. Jest organizatorem Turnieju Rycerskiego Bractw Zaprzyjaźnionych o "Złotą Jaszczurkę", w którym uczestniczy corocznie ponad 120 rycerzy reprezentujących 15 bractw z kraju. Podczas turnieju, na terenie Rycerskiej Osady Średniowiecznej przy ul. Kościelnej, odbywają się tradycyjne zmagania punktowe i nagradzane m.in. turniej walk pieszych, łuczniczy, oszczepniczy, na "machinach mistrza Pagińskiego", plebejski oraz inscenizacja oblężenia murów, próba ich zdobycia i bitwa. 

Zwiedzanie Baszty Panieńskiej po uprzednim zgłoszeniu "Zastępowi Rycerskiemu z Chełmna", tel. [phone]

Baszta Prochowa

Została wzniesiona na przełomie XIII i XIV wieku, w XV wieku została zamurowana i podwyższona. Służyła w średniowieczu jako magazyn sprzętu wojennego i miejsce wyrobu prochu. Po remoncie od 1977 do 1983 była tymczasową siedzibą Muzeum Regionalnego. Obecnie mieści się tu ekspozycja stała "Z pradziejów Chełmna i okolic" oraz skromna ekspozycja etnograficzna.

Gotycko - renesansowy Ratusz

Ratusz miasta Chełmna,
rys. Jerzy Fryderyk Steiner

Jeden z najpiękniejszych obiektów sztuki renesansowej w Polsce. Stanowił główny obiekt średniowiecznego rynku. Został wzniesiony w latach 1567-1572 w miejscu wcześniejszego ratusza zbudowanego w stylu gotyckim około 1298 roku. Wieżę wybudowano w latach 1584-1596, a barokowy hełm wykonany przez Krzysztofa Wagnera z Gdańska, pochodzi z 1721 roku. Ratusz jest wolno stojącym budynkiem, usytuowanym nieco na południowy - zachód od środka rynku. Zbudowany jest na planie prostokąta o wymiarach 13,20 x 22,70 m., wysokości około 47 metrów. Pierwotnie istniał tu gotycki ratusz o czym świadczą odkrywki dokonane podczas prac konserwatorsko -remontowych w latach 1956 - 1959. Pierwotny ratusz z XIII w. był jednopiętrowym budynkiem o wymiarach 10 x 13 m i wysokości 8 metrów, z wieżą, zegarem i z 2 dzwonami - radzieckim i miejskim. Posiadał kilka pomieszczeń: pomieszczenie dla wagi, archiwum, izbę rady miasta, izbę sądu chełmińskiego zaś na pierwszym piętrze salę letnią reprezentacyjną. Obecna budowla z XVI wieku wchłonęła poprzedni budynek, została zapewne zbudowana w celu podniesienia rangi miasta jak i zapotrzebowania na pomieszczenia dla rozrastającej się władzy świeckiej spowodowanej rozwojem gospodarczym XVI-wiecznego miasta. Późnorenesansowa faktura zewnętrzna ratusza w swoim bogactwie zdobień bliska jest manieryzmowi z silnie italinizującym motywem attyki, w którą wbudowano w latach 1885 - 1887 drugie piętro wybijając pomiędzy jej kolumienkami rząd okien. Prace remontowe przy Ratuszu prowadzono w latach 1852, 1863, 1882, 1885 - 1887, 1956 - 1959, 1976-1983. Od 1983 roku czynne jest tu Muzeum Ziemi Chełmińskiej, mające profil regionalno - historyczny oraz Chełmińska Informacja Turystyczna.Stałe wystawy w muzeum to: "Dzieje Chełmna"oraz "Dr Ludwik Rydygier - światowej sławy chirurg polski". Placówka organizuje także w Sali Mieszczańskiej na drugim piętrze wystawy czasowe, koncerty i uroczystości państwowe.

 

Dawny Cystersko - Benedyktyński Zespól Klasztorny 

Pierwszy klasztor cysterek na ziemiach polskich powstał w 1203 roku w Trzebnicy na Śląsku. W 1235 roku powstał konwent w Żarnowcu, a dopiero około roku 1266 cysterki zostały sprowadzone do Chełmna. W pierwszej połowie XV w. Cysterki opuściły klasztor, a w latach pomiędzy 1429 i 1438 objęły go benedyktynki. W 1579 r. do klasztoru wstąpiła wraz z kilkoma towarzyszkami Magdalena Mortęska, szybko osiągnęła godność ksieni, władała nim do 1631 roku. Zmieniła ona regułę polskich benedyktynek przekształcając zakon benedyktynek z kontemplacyjnego na nauczający. Stworzyła jako pierwsza szkolnictwo żeńskie w Polsce. Działalność Zakonu Benedyktynek została przerwana w 1821 roku, a od 1822 klasztor przejęły i prowadzą do dziś Siostry Miłosierdzia. Zespół klasztorny powstał na przełomie XIII i XIV wieku w pobliżu warowni krzyżackiej zwanej wieżą Mściwoja (Mestwina), przy murach miejskich, ponad stromą skarpą pradoliny Wisły. W skład kompleksu klasztornego wchodzą zabudowania szpitalne i klasztorne, ogrody oraz zlokalizowany wzdłuż północnego ciągu kościół. Duża przebudowa i rozbudowa zespołu klasztornego nastąpiła pod koniec XIX wieku. 
Do budynków klasztornych przylega od strony północno-zachodniej wieża Mściwoja (Mestwina) z początku XIII wieku. Ta pozostałość pierwotnej rezydencji komtura krzyżackiego, pełniąca także rolę strażnicy jest budowlą ceglaną, czworoboczną, z salą na piętrze nakrytą sklepieniem krzyżowo - żebrowym. 

Kościół św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty (klasztorny)

Kościół jest budowlą salową, dwukondygnacyjną. Podział na kondygnacje stanowi empora dla zakonnic, pokryta sklepieniem gwiaździstym. Na uwagę zasługuje kamienny portal południowy, z 1619 roku, pochodzenia niderlandzko - gdańskiego. We wnętrzu znajduje się odkryta w 1932 roku polichromia gotycka z połowy XIV wieku, płyta nagrobna Arnolda Lishorena z 1275 roku, wykonana z czarnego wapienia, wielki krucyfiks, dziś rzeźba Chrystusa w grobie z ok. 1380 roku. Z zabytków renesansowych, głównie manierystycznych wyróżniają się: parapet empory dla zakonnic, kilka zespołów stall z ok. 1597 roku, prospekt organowy z roku 1619 oraz ambona z 1597 roku. Pozostałe elementy wystroju kościoła to ołtarz główny barokowy oraz ołtarze boczne z przełomu XVII i XVIII wieku. Bardzo cenne są również pochodzące z XVII wieku obrazy min. Pieta z kręgu Bartłomieja Strobla, portret ksieni Magdaleny Mortęskiej.

Mierząca 31,26 m neogotycka wieża ciśnień usytuowana jest na ulicy Dominikańskiej.
Intensywny rozwój Chełmna, w II połowie XIX w. spowodował większe zapotrzebowanie na wodę, a także potrzebę tłoczenie jej na coraz wyższe kondygnacje, wobec tego 28 maja 1898 r. władze miasta uchwaliły budowę nowej wieży ciśnień. Budowę wieży rozpoczęto 1 września 1898 roku.
13 kwietnia 1899 r. w szczycie wieży, umieszczono w cynowej puszce akt erekcyjny zaopatrzony w pieczęć opłatkową miasta Chełmna oraz monetę 10 fenigów.
31 lipca 1984 r. puszka zostało odnaleziona i przekazana do Muzeum Ziemi Chełmińskiej.
Wieża ciśnień pracowała na potrzeby miasta aż do połowy lat 80 – tych XX wieku.

Na tropie Mikołaja Kopernika 
w Chełmnie

W 2009 roku obchodzony był Międzynarodowy Rok Astronomii, który rozpoczął się w dniu 19 lutego – w datę urodzin najsłynniejszego z astronomów – Mikołaja Kopernika. W 2010 roku również dużo mówiło się i pisało na temat jego osoby, a to za sprawą m.in. odprawianych uroczystości związanych z Powrotem Mikołaja Kopernika do Torunia, czy opublikowanej przez Artura Górskiego historii miłosnej z kuzynką Kopernika - Anną Schilling  Jednak mało, kto wie, że ów słynny znawca astronomii ma wiele wspólnego z Chełmnem - miastem zakochanych® i nie bez przyczyny w gwieździstą noc w dniu 18 lutego2010 roku z chełmińskiej fary biły dzwony na cześć przejeżdżającej przez rynek urny ze szczątkami Mikołaja Kopernika.

Mikołaj Kopernik, urodzony 19 lutego 1473 roku w Toruniu, był synem Mikołaja i Barbary Koperników oraz jednym z czworga ich dzieci. Literatura podaje, iż rodzice astronoma mieli starszego syna Andrzeja, który ze swoim bratem Mikołajem był kanonikiem warmińskim, córkę Barbarę, "która za życia jeszcze ojca wstąpiła do klasztoru panien Benedyktynek w Chełmnie, gdzie zostawiwszy przełożoną dokonała tu żywota jako ksieni klasztoru" , a także córkę Katarzynę. Ta ostatnia wyszła za mąż, za kupca krakowskiego Bartholda (Bartłomieja) Gertnera, a później ławnika toruńskiego, z którym miała pięcioro dzieci: Katarzynę, Krystynę, Reginę, Jerzego i Wojciecha. 
Powiązania z klasztorem miała również przyrodnia siostra matki Mikołaja, czyli Katarzyna Peckau, która wstąpiła do niego jeszcze wcześniej niż siostra Barbara, tj. w roku 1464. Na konferencji naukowejTajemnica grobu Mikołaja Kopernika, która odbyła się w Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie w dniach 22-23 lutego 2010 roku, wygłoszono także referat, w którym znalazła się informacja, że schronienie w zakonie najprawdopodobniej znalazły także matka Barbara z domu Watzenrode, babka Katarzyna z rodziny Kordelitz i siostra babki astronoma.  Być może te odkrycia doprowadzą do pozyskania funduszy przez zespół na badania genealogiczne i poszukiwania osób spokrewnionych z Kopernikiem w kryptach kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Chełmnie.
Ukochaną siostrzenicą Mikołaja Kopernika była Krystyna, z którą związana jest bardzo ciekawa historia miłosna. Krystyna, jako niesforne dziecko wstąpiła do zakonu w Chełmnie, podobno ok. 1528 roku, jednak w pewną noc porzuciła swój zakonny habit i zbiegła za głosem serca do Królewca. Z tej miejscowości pochodził sprawca całego zamieszania - dobosz księcia Albrechta - Kasper Stulpawitz. Tam, aby móc poślubić ukochanego przeszła na luteranizm. Mikołaj Kopernik odwiedzał ją niejednokrotnie w Królewcu, a po jego śmierci pieniądze zapisał byłej mniszce. 
Jednak z uwagi na fakt, że jego siostra już dawno zmarła, to w 1550 roku  przekazano za pośrednictwem Klausa Schultze (mieszczanina gdańskiego) pieniądze Reginie -  drugiej córce siostry Kopernika i Klemensowi Moller [mężowi Reginy] „w wysokości 142 grzywien i 17 groszy.”  W testamencie tym Mikołaj Kopernik zapisał również każdemu z siedmiorga dzieci Klemensa i Reginy po „71 grzywien, 81 grosza i 1 denara.”  
Na uwagę zasługuje również fakt, iż Mikołaj Kopernik początkowo swe nauki odbierał bezpośrednio u rodziców, następnie najprawdopodobniej w elementarnej szkole parafialnej Św. Jana w Toruniu. Po śmierci ojca opiekę nad nim objął jego wujek kanonik warmiński Łukasz Watzenrode, który zapisał przyszłego słuchacza uniwersytetu krakowskiego do szkoły wyższej, jaką była najprawdopodobniej Akademia Chełmińska . W szkole tej "w przedmiotach stanowiących tak zwane trivium i quadrivium, gruntownie mógł być usposobiony do słuchania nauk w najwyższej polskiej szkole w akademii Krakowskiej".  Fakt ten potwierdza również fragment życiorysu Kopernika napisany przez doktora Franza Hipler: "jeżeli i na to zważymy, że ciotka i siostra Mikołaja, mimo że klasztor Benedyktynek był w Toruniu, wstąpiły do klasztoru w Chełmnie, jeśli i to wspomnimy, że wuj Mikołaja szczególniejszym był przyjacielem profesorów Chełmińskiej akademii, to prawie żadnej nie pozostaje wątpliwości, że w szkole tej lat kilka kształcił się młody Kopernik, i że z tej właśnie szkoły uwiózł tę łagodną powagę i tę miłość do nauki, które go tak bardzo charakteryzowały potem, przez całe życie". 
Ciekawostką jest także, że w 1514 roku Kopernik był obecny przy uwierzytelnianiu przez Jerzego von Delau aktu Aleksandra Jagiellończyka, króla polskiego, z 26 V 1505 roku dotyczącego "nadania Chełmna, Papowa Biskupiego i Starogardu Chełmińskiego [poprawna nazwa to Starogród] dla biskupstwa chełmińskiego oraz aktu Zygmunta I, króla polskiego, z 19 III 1507 roku dotyczącego rezerwacji dochodów z Papowa Biskupiego i Starogardu Chełmińskiego dla Mikołaja Krapitza, biskupa chełmińskiego".
Kopernik również niejednokrotnie przyjeżdżał do Chełmna, nie tylko do swojej ciotki i siostry przebywającej w klasztorze Benedyktynek, a także do swych przyjaciół, jak podaje źródło: "Było to w roku 1539, Kopernik wyleczywszy z ciężkiej choroby przyjaciela swego Tydemana Gize [biskupa chełmińskiego], u którego w Chełmnie roku 1539 Kwiecień prawie cały przepędził wracał do umiłowanych od siebie zatrudnień astronomicznych do Frauenburga [Fromborga]".  
Dodatkową informacją potwierdzającą, iż w Chełmnie interesowano się dokonaniami kontrowersyjnego astronoma jest list do jednego z chełmnian, który czytany był przez dworzan książęcych, a zawarte w nim było: "że i Melanchton przymawia Kopernikowi, mówiąc: ale niektórzy uważają za stosowne rzecz tak błachą wynosić jako czyn świetnie dokonany, jak to czyni ten Sarmata astronom, który ziemi poruszać się a słońcu stać każe". 
Ciekawostką jest również, że Kopernik spokrewniony był z zamożnymi rodzinami polskimi stanu senatorskiego, jak: Konopackimi, Czapskimi, Kostkami, Oleskimi, a także z Działyńskimi, którzy jak wiadomo byli fundatorami m.in. licznych epitafiów chełmińskich. Należałoby zwrócić uwagę na postać najprawdopodobniej spokrewnionej z Mikołajem Kopernikiem Jadwigi Działyńskiej z Czarnkowa, która ufundowała relikwiarz dla słynnej już relikwii św. Walentego znajdującej się w kościele p.w. Wniebowzięcia NMP (farnym).