Chełmno – kościół klasztorny Cysterek w Chełmnie

• Chełmno – diec. chełmińska; woj. toruńskie

UKŁAD PRZESTRZENNY:

1222 – książę Konrad Mazowiecki zezwala bpowi Christianowi posiadać dwór i kapitułę w grodzie chełmińskim.

1226 – nadanie ziemi chełmińskiej Krzyżakom

1233 - lokacja miasta, ob. Starogrodu

1247 – przeniesienie miasta na obecne miejsce

1251 – potwierdzenie lokacji na obecnym miejscu

1266 – konwent cysterek

Obrys miasta trapezoidalny, nieregularny, dostosowany do ukształtowania terenu. Układ szachownicowy skupiony wokół prostokątnego rynku (ok 110 na 150m). W południowej części rynku ratusz z ok 1298r., jednotraktowy z wieżą. Miasto podzielone na 4 kwartały: kwartał większy ograniczony ulicami Grubieńską i Tłustą, zajmował wschodnią część miasta, zamieszkaną przez najbogatszych mieszczan. Kwartał mniejszy w części południowej, z ulicami Toruńską, Świętego Ducha, mieścił w pd.-zach. bloku narożnym rynku kościół Panny Marii oraz kościół i szpital Świętego Ducha i kaplicę świętego Marcina. Kwartał franciszkański położony w pn.-zach. części miasta z kościołem śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, klasztorem cysterek oraz kościołem franciszkanów. Kwartał dominikański w pn.- wsch. części miasta, najgęściej zamieszkały z kościołem śś· Piotra i awła i klasztorem dominikanów. W murze obwarowań 25 lub 27 baszt oraz 7 bram: Magdeburska, Grudziądzka, Tkacka, Toruńska, Mostowa, Franciszkańska, Wodna. Zabudowa mieszkalna wymieniona prawie w calości.

• Opactwo cysterek pw. śś. Jana Ewangelisty i Jana Chrzciciela. (Obecnie klasztor Sióstr miłosierdzia)

- ulokowane w pobliżu warowni krzyżackiej

- wieża Mestwina - prawdopodobnie dawna strażnica krzyżacka z pierwszej połowy XIII w, wpisana w zabudowania zakonne (Mestwin – najstarszy syn księcia pomorskiego Świętopełka II )

KOŚCIÓŁ – ok. 1290 – ok. 1340 r. Ceglany w wątku wendyjskim, detal architektoniczny ze sztucznego kamienia.

(wątek wendyjski lub słowiański /w Polsce w XIII w./ - osiągany przez układanie na przemian dwóch cegieł wozówką i jednej cegły główką do lica muru)

1267 – burmistrz i rada miejska w Chełmnie nadają zakonnicom cztery działki na prośbę bpa Fryderyka von Hausen i wielkiego mistrza Ludwika von Baldersheim;

1285 – bp chełmiński Werner potwierdza cysterkom w Chełmnie nadanie Bertholda i Krystyny z Czystego, dokonane w 1266 r.

Kon. XVI w.- opatka Matylda Morteńska wprowadza nowelizację reguły benedyktyńskiej

1821 r.– konfiskata zakonu, pojawiają się Siostry Miłosierdzia

wg „Architektury gotyckiej na ziemi chełmińskiej”

Kościół klasztorny wzmiankowany jest po raz pierwszy dopiero w 1483 r. Założony został na rzucie wydłużonego prostokąta zamkniętego pięcioma bokami ośmioboku, z prostokątną wieżą na osi od zachodu, wpuszczoną w połowie w zachodnie przęsło korpusu. Zachodnia część korpusu obejmująca trzy przęsła, posiada układ dwukondygnacjowi: dzieli się na kościół dolny , dostępny pierwotnie dla ludzi świeckich, oraz górny, stanowiący emporę dla mniszek. Kościół dolny - dwunawowa symetryczna hala filarowa – nakryty jest czteropolowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Kościół górny wraz z nieznaczie węższym, jednoprzęsłowym prezbiterium, posiada czteroramienne sklepienia gwieździste, w części poligonalnej o radialnym układzie żeber. Empora komunikowała się pierwotnie na piętrze ze skrzydłem klasztornym znajdującym się w przedłużeniu kościoła ku zachodowi. Istnienie wydzielonej empory dla mniszek dowodzi , że kościół planowany był także jakoś świątynia dla mieszkańców Chełmna, które miało bardzo rozbudowaną sieć kościelną.

Wiadomo że cystersi budowali swoje siedziby sami, cysterki natomiast zgodnie z regułą przybywały na miejsce dopiero gdy przeznaczone dla nich budynki były gotowe. Klasztory mniszek budowane były zgodnie z zaleceniami reguły, niekiedy pod kontrolą zakonników, toteż łączyło je wiele cech wspólnych.

Budowa kościoła cysterek mogła być rozpoczęta ok. 1290 r., tj. współcześnie z kościołem w Boitzenburgu, który stanowi najbliższą analogię dla kościoła chełmońskiego. Chór kościoła w Boitzenburgu jest przykładem zamknięcia pięciobocznego, analogiczna jest też głębokość empory, obejmująca trzy przęsła, zaznaczona skarpami w elewacji północnej. W Boitzenbergu podział na przęsła jest umowny bo brak tam sklepień, empora jest oparta na belkach stropowych, zamocowanych na poziomie 4,5 m nad posadzką. W obu kondygnacjach części zachodniej między każdą parą skarp znajdowały się po dwa okna. Jedynie część chórowa ma jednoosiowy rytm okien i tylko tutaj projektowane były sklepienia; do dziś zachowały się zarówno koliste służki, jak też łuki tarczowe i strzempiny niezrealizowanych nigdy pach sklepiennych. Fasada, niezachowana, była bezwieżowa pierwotnie z portalem na osi, flankowanym przez dwie rozety.

Formy architektoniczne chełmińskiego kościołą cysterek wywodzą się z tradycyjnego układu charakterystycznego dla klasztornych kościołów żeńskich odłamu tej reguły, układy, który na ziemi chełmińskiej powtórzony został w wersji hesko – brandenburskiej. Nowym elementem jest jedynie sytuacja wieży wpuszczonej w połowie w zachodnie przęsło nawy. Wydaje się, że warsztat, który rozpoczął budowę kościoła, bądź działał pod wyraźne dyktando tradycji zakonnej, bądź tez pochodził spoza terenu ziemi chełmińskiej, natomiast zakończenie prac w II fazie budowy przypadło już w udziale budowniczym lokalnym, zapewne tym samym którzy ukończyli kościół Panny Marii w Chełmnie.

Wg „Architektury gotyckiej w Polsce”

Budowla położona na wzniesieniu w pn.-zach. narożu miasta.

Na rzucie wydłużonego prostokąta, z wieżą od zachodu, wbudowaną w połowie w ostatnie przęsło korpusu. Od północy przy zachodnim przęśle prezbiterium, cylindryczna wieżyczka schodowa. Od pd. przy wschodnim przęśle korpusu, kruchta. Północna ściana zamknięcia prezbiterium otwarta do prostokątnej kaplicy. Przekształcone z przyległej gotyckiej wieży obronnej. Korpus trójprzęsłowy, dwukondygnacyjny. Dolna kondygnacja w kształcie dwunawowej, trójprzęsłowej hali (przęsła na rzucie kwadratu), ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym wspartym na czworobocznych filarach i pięciobocznych wspornikach. Kondygnacja górna mieszcząca 3-przęsłową emporę dla mniszek, z nieznacznie węższym zachodnim przęsłem prezbiterium, nakryta sklepieniem gwiaździstym czteroramiennym, wspartym na 5-bocznych, profilowanych wspornikach, które osadzone na starszych służkach, podciętych w połowie wysokości ścian.

W części poligonalnej prezbiterium sklepienie o promienistym układzie żeber. Zworniki sklepień górnej kondygnacji kościoła koliste z wyobrażeniami m.in. smoka, gryfa, syreny, centaura i małpy – kopie lub odlewy z matryc zworników kościoła Mariackiego w Chełmnie. Dwa okna w północnych ścianach zamknięcia i przęsła prezbiterium, przemurowane na przełomie XIII i XIV w. z trójdzielnym maswerkiem o trójlistnych podłuczach oraz o motywach trój i czwórliści, wpisanych w rozety, trójkąty i romby. Ceramiczna, glazurowana posadzka z XIVw. Dekorowana wpisanymi w rombu liliami heraldycznymi i rozetami w narozach. Przypory jednouskokowe. Elewacja zachodnia wieży podzielona czterema smukłymi blendami w obramieniach wałkowych; do połowy jej wysokości ujęta schodkowymi półszczytami naw bocznych. Półszczyty rozczłonkowane laskowaniem, układającym się w blenty bliźnie i koliste, zwieńczone szczycikami; uskoki wieńczone sterczynami.

Zbudowany w trzech etapach, wg jednorodnego planu. Ok. 1290 r. mury obwodowe , ok. 1320-1330 – sklepienia górnej kondygnacji oraz półszczyty przy wieży (zapewne przez budowniczych kościoła Panny Marii w Chełmnie). W etapie trzecim podsklepienie empory.

Źródło: Domasłowski J., Kościół i dawny klasztor cysterek w Chełmnie

 Kościół klasztorny p.w. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty został zbudowany w kilku etapach pomiędzy około 1280 a 1330 r. Pod koniec XIII w. wzniesiono mury obwodowe. Około 1310-1320 r. przesklepiono kościół dolny, a około 1330 r. przesklepiono kościół górny oraz zbudowano gotyckie półszczyty zachodnie przy wieży.  Jest to budowla ceglana, jednonawowa, 4-przęsłowa, z pięcioboczną zamkniętą częścią prezbiterialną. Kościół jest oszkarpowany, od zachodu wznosi się wysoki szczyt, zwieńczony wieżyczką z początku XVII w. Korpus jest dwukondygnacyjny, dzięki wbudowaniu obszernej murowanej empory zakonnej. Wnętrze kryte jest sklepieniem gwiaździstym, niska część pod emporą – krzyżowym, wspartym na 2 filarach. W 1595 r. do prezbiterium dobudowano od północy kaplicę grobową zakonnic, a od południa kaplicę św. Michała.

Zabytkowe wyposażenie
Płyta nagrobna mieszczanina Arnolda Lischorena zmarłego w 1275 r., przywieziona z Flandrii jest jednym z najstarszych zabytków rzeźby na Pomorzu. Przedstawia opatkę Zofię i Arnolda Lishorena klęczącego u jej stóp i trzymającego jej dłoń.

Przed połową XIV w. powstały zworniki sklepienne, a po 1340, ok. 1350r. malowidła ścienne na emporze zakonnej - cykl Pieśni nad pieśniami, o mistycznej ikonografii, wyjątkowej w skali europejskiej. Relacje łączące oblubieńca i oblubienicę są wzorem dla cysterek poświęconych Chrystusowi, kochały go jako poświęcone Bogu dziewice. Miłość jako dążenie do zbawienia, zamiast męczeńskiej śmierci. Cysterki szczególnie pielęgnowały ten typ dewocji. Pas odkryty w latach 30’ XXw, wcześniej w trakcie barokizacji kościoła został przykryty. Słabo się zachował, niektóre sceny nie do odczytania. Zawiera ponad 40 sekwencji. Schemat opierał się na rysunku i płaskiej plamie barwnej. Maja specyficzną, ascetyczna formę, wtedy tworzono już bardziej rozbudowane przedstawienia.

Figura Chrystusa w grobie - Ukrzyżowanego (o ruchomych ramionach), ze schyłku XIV w., zapewne została przeniesiona z kościoła franciszkanów. Z czasów ksieni Mortęskiej pochodzą organy, których prospekt malował malarz Jan Krüger w 1619 r. On też malował portrety dobrodziejów zakonu.