Cysterskie założenia klasztorne w Małopolsce

Omawiając cysterskie założenia klasztorne w Małopolsce został poruszony problem wschodnich
skrzydeł klasztorów w Jędrzejowie, Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy. Badacze zaczęli się

zastanawiać, czy owe skrzydła nie służyły jako całość klasztoru przez kilkaset lat, zanim nie powstały
skrzydła następne.

Ważnym tematem przy tym problemie jest sprawa warsztatu, który wykonał owe klasztory.
Władysław Łuszczkiewicz widział w nich dzieła jednego cysterskiego zespołu budowlanego z Francji.

Z kolei Tadeusz Szydłowski w roku 1923 sugerował jednak udział różnych ekip budowlanych,
wskazując na styl francuski, różnice warsztatowe i obecność także cech północnowłoskich i

miejscowych, wspólnych z innymi budowlami wznoszonymi w Małopolsce w poł. XIII w. Podobnie
Zygmunt Śwechowski w monografii Sulejowa w roku 1954 opowiedział się przeciwko szukaniu

zbieżności warsztatowych pomiędzy małopolskimi klasztorami. Krystyna Białoskórska nie zgodziła się
z opinią, jakoby klasztory budowane były na styl francuski, łącząc budowę opactw małopolskich z

warsztatem włoskim związanym z cysterskimi klasztorami w Fossanova, Casamari i San Galgano.

Z wieloletnich badań archeologicznych wynika, że w małopolskich opactwach przez pierwsze dwa

stulecia ich istnienia czworoboki krużganków, które były istotne z punktu widzenia funkcjonowania
klasztoru, nie zostały zrealizowane. Zatem poszczególne pomieszczenia w skrzydłach claustrum nie

były ze sobą skomunikowane.

Niestety źródła pisane nie mówią konkretnie o szczegółowej zabudowie klasztoru. Badaczom

pozostała więc ocena na podstawie murów owych budowli. Krystyna Białoskórska uważała, iż w
Wąchocku zabudowanie klasztoru od początku składało się z trzech skrzydeł. Pobieżna obserwacja

wątków ścian i przewiązań narożników przekonuje jednak, że mamy do czynienia z budowlą
wielofazową. Klasztor w Wąchocku został ufundowany w latach siedemdziesiątych XII w. Jako

pierwszy, zapewne w latach 20. lub 30. XIII w., został zniesiony kościół, zaś południową fasadę jego
transeptu, która w przyszłości miała graniczyć ze skrzydłem klasztornym, stanowiąc ścianę

wewnętrzną, opracowano w identyczny sposób jak fasadę północną. Krzyżowe skarpy
południowozachodniego narożnika transeptu, wyraźnie pokazują brak przewiązania z dostawioną

później ciosową ścianą zakrystii. W następnym, niezbyt odległym czasowo etapie powstała zakrystia i
część skrzydła wschodniego, zawierająca kapitularz, klatkę schodową i sień oraz fraternię. Na piętrze

znajdowała się sala dormitorium. Fraternia zamykała skrzydło od południa. Styk ścian wschodnich
obu tych części został wtórnie przysłonięty skarpą, jednak zauważalna jest zmiana wątku na

nieregularny. Chronologia bezwzględna wschodniego skrzydła nie jest precyzyjna, choć można

1

uważać, iż budynek kościoła powstał nie później niż do końca pierwszej ćwierci XIII w., zaś kapitularz i
fraternię wzniesiono w latach 40. tego stulecia. Następną budowlą wzniesioną w ramach

klasztornego czworoboku był wolnostojący gmach refektarza. Romańskie formy wsporników tej
budowli, nawet przy założeniach zapóźnienia warsztatowego wykonującego je kamieniarza, nie

pozwalają w zasadzie nie datowanie późniejsze niż początek trzeciej ćwierci XIII w. Najmłodszą
chronologicznie częścią claustrum jest skrzydło zachodnie.

Także w Sulejowie pierwszą chronologicznie budowlą był kościół. Data jego konsekracji, rok 1232,
dobrze odpowiada fazie stylistycznej późnego stylu romańskiego o wyraźnie burgundzkiej

proweniencji . Do południowej elewacji transeptu dostawiono później skrzydło klasztorne z zakrystią.
Oprócz zakrystii, w drugim etapie dostawiono do transeptu dalsze pomieszczenia jednotraktowego

skrzydła wschodniego: kapitularz, schody na piętro i karcer pod nimi, dormitorium, sień, audytorium
oraz fraternię. Badacze datują skrzydło wschodnie na drugą poł. XIII w. Skrzydła południowe i

zachodnie sulejowskiego klasztoru pochodzą w całości z epoki nowożytnej. Dodatkowym
argumentem za długim okresem przerwy pomiędzy wzniesieniem skrzydła wschodniego a dalszych

zabudowań claustrum jest odnaleziony podczas ostatnich badań Jerzego Augustyniaka piec typu
hypocaustum pod salą fraterni i pomieszczeniem audytorium, ogrzewający skrzydło wschodnie.

Budowa takiego pieca potwierdzałaby tezę, iż w trakcie wznoszenia tego skrzydła w II poł. XIII w. nie
przewidywano szybkiej realizacji skrzydła południowego.

W opactwie koprzywnickim, ufundowanym w roku ok. 1200, mamy podobną sytuację. Najpierw
powstał kościół, którego cokół obiegał nieprzerwanie elewacje, bez uwzględnienia skrzydeł

klasztornych. W następnym etapie wniesiono zakrystię, armarium i pomieszczenia nad nimi,
których okno przysłonięte zostało w trzecim kolejnym etapie przez dobudowane od północy, długie,

jednotraktowe skrzydło mieszczące kapitularz schody do dormitorium, sień i fraternię. Wszystkie te
kolejne etapy miały miejsce, sądząc po cechach formalnych, w XIII w. Następna budowla claustrum,

to, nieistniejący obecnie, wolnostojący budynek refektarza zajmujący środek północnego skrzydła i
wyraźnie odróżniający się ceglanymi ścianami i gotyckim detalem od ciosowego wątku

późnoromańskich form skrzydła wschodniego. Zatem budynek refektarza datuje się na poł. XIV w. ,
zaś pozostałą część skrzydła północnego na wiek XV. O skrzydle zachodnim wiadomo niewiele.

Bardziej skomplikowana wydaje się historia budowy klasztoru w Jędrzejowie, ufundowanego w
latach 40. XII stulecia. Wykorzystanie starszego, przedcysterskiego kościoła umożliwiło opóźnienie

ukończenia świątyni konwentualnej. Można przypuszczać, że na początku wieku XIII wzniesiono
jedynie mury obwodowe cysterskiej bazyliki a ukończono i zasklepiono tylko prezbiterium i transept

wraz z czterema kaplicami. Architektura wschodniej części z krzyżowo- żebrowymi sklepieniami i

2

artykulacja ścian nie mogła powstać przed rokiem 1200. Filary i ściany nawy głównej wzniesiono
dopiero w epoce gotyku, zapewne około XIV w. W odróżnieniu od trzech dotąd omówionych opactw,

trójprzęsłową salę zakrystii , leżącą na przedłużeniu południowego ramienia transeptu, zrealizowano
równocześnie ze ścianami kościoła. W tym samym etapie powstały sklepione pomieszczenia nad

zakrystią i dwiema kaplicami południowego ramienia transeptu. Prawdopodobnie niezachowany
budynek kapitularza powstał również w pierwszym etapie budowy. Całkowite zniszczenie dalszej

części skrzydła wschodniego nie pozwala dziś na ustalenie jego pierwotnego zasięgu. Jeśli przyjąć
więc, że budynek powstał równocześnie ze wschodnią partią kościoła, jego budowę można wiązać ze

znaną datą konsekracji przez biskupa Wincentego w roku 1210. Wielokrotne przebudowy
pozostałych skrzydeł klasztoru zatarły całkowicie układ pierwotny. W podziemiach skrzydła

południowego w części przetrwała piwnica dawnego refektarza, ustawionego tak jak w Wąchocku,
szczytem do wirydarza. Nie jest pewne, czy refektarz był pierwotnie budowlą wolnostojącą, czy

stanowił część jednolitego skrzydła południowego. Analiza planu wykazuje także, że skrzydło
zachodnie kończyło się pierwotnie na linii ściany południowej nawy bocznej kościoła, pozostawiając

odsłoniętą jego zachodnią fasadę.

Zatem budowę owych małopolskich klasztorów rozpoczęto od budowy kościoła. Po 20-30 letniej

przerwie przystępowano do budowy wschodnich skrzydeł klasztorów, których późnoromańskie formy
były przejawem tradycjonalizmu. Do jednotraktowego budynku skrzydła przylegać mógł

prowizoryczny krużganek. Przy niewielkiej liczbie mnichów i umieszczeniu konwersów w
zabudowaniach gospodarczych klasztor składający się ze świątyni i wschodniego skrzydła spełniał

wszystkie zasadnicze potrzeby konwentu i mógł samodzielnie funkcjonować przez wiele lat.
Następny etap budowy stanowiło wzniesienie wolnostojącego budynku refektarza. Budowa

pozostałych skrzydeł ciągnęła się nawet do XVII w.

3