Organizacja unijnego rynku mleka

Rynek mleka w Unii Europejskiej jest jednym z najbardziej rozbudowanych ze względu na stosowane mechanizmy w ramach Wspólnej Polityki Rolnej jak również najsilniej finansowanym.

W zarządzaniu wspólną organizacją rynku mleka w Unii Europejskiej wykorzystuje się system kwot produkcyjnych na mleko stanowiący podstawowy instrument regulacji rynku mleka jak również szeroki zakres interwencji polegający na interwencyjnych zakupach masła i odtłuszczonego mleka w proszku, wspieraniu prywatnego przechowalnictwa masła, odtłuszczonego mleka w proszku i serów długodojrzewających, dotacjach w ramach odpowiednich programów spożycia mleka i produktów mlecznych jak również poprzez system regulacji handlu zagranicznego służących ochronie rynku wewnętrznego Unii.

Mechanizmy regulujące rynek mleka w Unii Europejskiej

Kwoty produkcyjne na mleko

Kwoty produkcyjne na mleko są głównym instrumentem zarządzania wspólnym rynkiem. Kwotowanie produkcji mleka Wspólnota Europejska wprowadziła w 1984 roku. Głównym celem tego systemu było pohamowanie wzrostu produkcji mleka, by powiązać wsparcie cenowe w sektorze z ograniczoną ilością mleka, która może być finansowana w ramach budżetu rolnego. Jednocześnie system ten powinien umożliwić rozwój strukturalny, konieczne dostosowania z uwzględnieniem zróżnicowania sytuacji panujących w różnych krajach członkowskich.

Wprowadzając system kwot zakładano, że produkcja mleka w Unii Europejskiej wróci do poziomu z 1981 roku, co miało na celu ponowne przywrócenie popytu i podaży mleka i produktów mleczarskich do poziomu równowagi rynkowej. Każde państwo członkowskie otrzymało kwotę, która następnie została rozdzielona wśród producentów wg określonych przez kraje członkowskie zasad. W przypadku przekroczenia kwoty krajowej, na producentów przekraczających przyznane im indywidualne kwoty mleczne nakłada się dodatkowy podatek.

System kwotowania opiera się na zasadzie, że każdy kraj członkowski otrzymał limit na wyprodukowanie określonej ilości mleka przy czym nie ma możliwości wymiany limitów pomiędzy krajami członkowskimi.

Rodzaje kwot

Kwoty krajowe przyznane przez UE państwom członkowskim dzielą się na następujące rodzaje:

* kwoty hurtowe - obejmujące mleko dostarczane przez producentów do odbiorców, którzy organizują skup mleka z gospodarstw rolnych ( mleczarni i innych organizacji skupujących mleko ). Producent otrzymuje zapłatę za ilość mleka, którą sprzedał mleczarni lub organizacji skupującej mleko.

* kwoty sprzedaży bezpośredniej - obejmują sprzedaż mleka lub produktów mleczarskich z gospodarstwa bezpośrednio konsumentom. Kwota przyznawana jest rolnikom, którzy posiadają własny zakład przetwórczy i sprzedaj ą mleko bezpośrednio klientom.

Dodatkowy podatek (super-levy)

Główną cechą systemu kwot jest wprowadzenie podatku specjalnego jako środka mającego na celu zniechęcenie producentów mleka do nadprodukcji. W przypadku przekroczenia krajowej kwoty mleka na tę wielkość nakłada się dodatkowy podatek, który stanowi 115% ceny docelowej mleka. Za nadwyżki mleka skupionego ponad wyznaczoną kwotę mleczarnia płaci podatek, którym obciąża tych producentów, którzy przyczynili się do powstania nadprodukcji. W przypadku jeśli producent posiadający kwotę sprzedaży bezpośredniej przekroczy swój ą przyznaną kwotę musi również zapłacić specjalny podatek. Pobieranie podatku leży w gestii władz krajowych państw członkowskich i jednocześnie jest ściśle monitorowane przez Komisję Europejską.

Mleczarnie są zobowiązane do dostarczania dokładnych informacji dotyczących dostaw od swoich producentów do krajowej instytucji administrującej system kwot do dnia 15 maja każdego roku. Na podstawie informacji bilansowana jest wielkość przekroczeń w skali kraju i naliczane są kary za przekroczenie kwot przez poszczególne mleczarnie. Podatek musi być uregulowany do UE do dnia l września.

Producenci mleka sprzedający mleko bezpośrednio konsumentom wypełniają również właściwe formularze do 15 maja w oparciu o prowadzone zapisy rejestrujące każdą ilość przetwarzanego mleka i sprzedaż każdego produktu.

Transfer kwot

Rozporządzenia unijne pozwalają na transfer kwoty tylko w przypadku sprzedaży, dzierżawy, wynajmu lub dziedziczenia gospodarstwa. Praktycznie pozwala to państwom członkowskim na wprowadzenie dodatkowych elementów do zasad transferów kwot i uwzględnienie czynników regionalnych. W chwili kiedy gospodarstwo jest sprzedawane lub dzierżawione, kwoty mleczne są przenoszone na nowego właściciela lub dzierżawcę.

* kwota rezerwy narodowej - dla ułatwienia wprowadzenia systemu kwot, państwom członkowskim umożliwiono stworzenie narodowych rezerw w ramach, których kwoty rozdziela się wśród producentów, którzy przeżywają trudności, podejmują rozwój gospodarstwa. Wielkość rezerw narodowych leży w gestii władz krajowych i wlicza sieją do wielkości kwoty krajowej, która nie może być przekroczona.

Zasady stosowane przy transferze kwot mlecznych znacznie różnią się w poszczególnych krajach w zależności od sytuacji sektora mleczarskiego i polityki w odniesieniu do tego sektora w poszczególnych państwach członkowskich i zawarte są w ustawodawstwie krajowym. Stosowany jest szeroki zakres rozwiązań: od ścisłej kontroli jak w przypadku duńskiego, francuskiego systemu do wolnego rynku transferów działających w Wielkiej Brytanii. Transfery kwot pomiędzy państwami członkowskimi nie istnieją. Przepisy prawne wyraźnie przypisują kwoty dla danych krajów członkowskich.

Systemy administracji kwot mlecznych

* Krajowe systemy administracji kwot są bardzo różne i często zależą od problemów istniejących w poszczególnych państwach członkowskich.

System kwot mlecznych, jako system kontroli produkcji oparty na indywidualnych ilościach referencyjnych stwarza poważny ciężar administracyjny. Doświadczenie pokazało, że wprowadzenie takiego systemu nie jest łatwe. Niektóre kraje członkowskie były od razu w stanie zapewnić właściwą adaptację. Inne miały poważne problemy z powodu trudności administracyjnych, wynikających z dużej liczby małych producentów mleka, jakości informacji, na których oparte są różne elementy systemu kwot, szczególnie we wstępnym okresie wprowadzania).

Przydzielanie kwot producentom jest oczywiście związane zarówno z celami poszczególnych państw członkowskich, jak i ze sposobem pobierania dodatkowego podatku. Celem systemu kwotowania jest ograniczenie dostaw mleka w każdym państwie członkowskim. W takim przypadku indywidualny przydział kwot musi być tak rozwiązany, by mieścił się w ramach kwoty krajowej.

Administrowanie systemem kwot jest podstawowym czynnikiem warunkującym efektywne wprowadzenie zarówno zasad Unii Europejskiej jak i prawodawstwa krajowego.

Kwotowanie W Polsce

W roku kwotowym 2010/2011 kwota krajowa przysługująca Polsce wynosiła 9,76 mld kg. Tak jak w latach poprzednich, nie została ona w pełni wykorzystana. W roku kwotowym 2010/2011 stopień wykorzystania kwoty krajowej wyniósł 94,20%, w tym kwoty dostaw 94,86%, a kwoty sprzedaży bezpośredniej 54,25%. Rzeczywiste dostawy mleka do podmiotów skupujących w roku kwotowym 2010/2011 ukształtowały się na poziomie 9,1 mld kg (po przeliczeniu na mleko o referencyjnej zawartości tłuszczu), a sprzedaży bezpośredniej 85,4 mln kg. Ponownie zmniejszyła się liczba aktywnych producentów mleka. Według stanu na początek kwietnia 2011 r. dostawców hurtowych było ok. 158 tysięcy, tj. o ok. 7% mniej niż w kwietniu 2010 r. Jednocześnie liczba dostawców bezpośrednich zmniejszyła się o 11%, do 14 tysięcy. W odniesieniu do stanu z 1 kwietnia 2004 r. liczba dostawców hurtowych

zmniejszyła się o 56%, a bezpośrednich o 83%. W rozpoczętym 1 kwietnia roku kwotowym 2011/2012 krajowa kwota mleczna zwiększyła się o kolejny 1% i wynosi 9,86 mld kg.

2. System cen

Każdego roku Rada Ministrów ustala dwa typy cen na rok mleczny, który trwa od l lipca do 30 czerwca.

* cena docelowa - nie jest to cena gwarantowana, ale do niej dąży cala polityka poprzez stosowanie instrumentów rynkowych. Cena docelowa, do której powinny zmierzać ceny jakie otrzymuje producent za mleko dostarczone do mleczarni jest ustalana na drodze negocjacji ze związkami producentów i przetwórców.

* ceny interwencyjne - ustalane dla masła i odtłuszczonego mleka w proszku.

W zarządzaniu rynkiem bardzo ważne są codzienne ceny rynkowe. Państwa członkowskie co tydzień powiadamiają Komisję o cenach przetworów mlecznych (masło, mleko w proszku odtłuszczone i pełne, sery dojrzewające). Ceny te są istotne przy ocenie wielkości subwencji eksportowych i prowadzenia bieżącej polityki na rynku mleka.

3. Interwencja na rynku mleka w UE - zakupy interwencyjne

Skup interwencyjny odtłuszczonego mleka w proszku.

Celem skupu interwencyjnego jest wsparcie ceny rynkowej mleka. Odtłuszczone mleko w proszku oferowane jest do skupu interwencyjnego prowadzonego przez Agencję interwencyjną w okresie od l marca do 31 sierpnia każdego roku. Skup interwencyjny może zostać zawieszony gdy ilości skupione w ciągu tego okresu przekroczą 109 tys. ton. Po przekroczeniu tej wielkości zakupów dokonuje się za zgodą Komisji w systemie przetargowym..

Skup interwencyjny masła.

Zakupy interwencyjne masła prowadzone są wyłącznie poprzez system przetargowy, który uruchamia się gdy ceny rynkowe masła spadną poniżej 92% ceny interwencyjnej w ciągu kolejnych dwóch tygodni. Ceny zakupu masła na przetargach wahają się od 90 - 92% ceny interwencyjnej. Masło objęte skupem interwencyjnym musi być produkowane przy zachowaniu najwyższych standardów jakościowych, posiadać min. 82% tłuszczu, a mleczarnia musi posiadać certyfikat uprawniający do produkcji masła do interwencji. Przedmiotem interwencji może być masło poza krajem wytworzenia (w obszarze UE), Jeśli interwencja otwiera się np. w Belgii to do przetargu może przystąpić mleczarnia np. z Francji.

Masło może być przechowywane tylko w chłodniach posiadających zezwolenie Agencji. Zasadniczo Agencja składa masło w chłodniach oferujących najkorzystniejsze warunki i będących w odpowiedniej odległości od mleczarni oferującej masło. Inne czynniki w tym standard oferowanych usług ma także wpływ na wybór chłodni.

4. Dopłaty do prywatnego przechowywania

Dopłaty do prywatnego przechowywania odtłuszczonego mleka w proszku.

W momencie kiedy zakupy interwencyjne odtłuszczonego mleka w proszku zostaną zawieszone a wiec po osiągnięciu 109 tys. ton uruchamiane jest przechowywanie w prywatnych magazynach. Działania te mają na celu stabilizację rynku mleka w Unii.

Dotacje na prywatne przechowywanie są finansowane przez UE i mogą być przyznane przez Agencję wtedy gdy wszystkie warunki interwencji są spełnione. Powyższe uregulowania dotyczą okresu pomiędzy datą zawieszenia skupu interwencyjnego a 31 sierpnia danego roku i odbywają się w systemie przetargu. Maksymalny okres przechowywania towaru w ramach tego kontraktu wynosi 150 dni, a minimalny okres 60 dni.

Dopłaty do prywatnego przechowywanie masła.

Masło może zostać zlecone do prywatnego przechowywania od 15 marca do 15 kwietnia tego samego roku. Zainteresowani dopłatą muszą zawrzeć umowę główną z Agencją zanim masło zostanie powierzone do prywatnego

magazynowania.

Aby otrzymać dotację, masło musi pozostać w chłodni przynajmniej 90 dni i maksymalnie 210 dni i nie może zostać usunięte z prywatnego magazynowania przed 16 sierpnia.

Dopłaty do prywatnego przechowywania masła

W 2011 r. w UE realizowano program dopłat do prywatnego przechowywania masła. Zgodnie z obowiązującymi zasadami masło można wprowadzać do prywatnych magazynów w terminie od 1 marca do 15 sierpnia danego roku kalendarzowego. Według danych KE w tym okresie 2011 r.

w całej UE do prywatnego przechowywania zgłoszono 105,7 tys. ton masła, tj. o ponad 27% więcej niż w porównywalnym okresie 2010 r.Największe ilości masła objęto dopłatami w Holandii, Francji, Niemczech, Irlandii i Belgii. Polscy przedsiębiorcy, podobnie jak w latach wcześniejszych,

nie zgłosili udziału w tym mechanizmie. Jednocześnie od początku 2011 r. do końca sierpnia ARR wystawiła 85 certyfikatów jakości łącznie na 2,2 tys. ton masła przeznaczonego do

przechowywania w Holandii, Niemczech i Belgii.

Dopłaty do prywatnego przechowywania serów długo dojrzewających.

Wspieranie prywatnego przechowalnictwa sera ograniczone jest do określonych gatunków sera włoskiego np. Pecorino Romano i serów Emental i Gruyere, Takie dotacje są uruchamiane na podstawie decyzji Komisji tylko wtedy kiedy jest to niezbędne do zniwelowania poważnej nierównowagi rynkowej.

5. Dopłaty do spożycia i przetwórstwa

Dopłaty do odtłuszczonego mleka w proszku przeznaczonego na pasze.

Sposobem zużycia mleka odtłuszczonego w postaci płynnej i w proszku jest dodanie jego do pokarmu dla zwierząt dzięki czemu można obniżyć koszty zwiększając jednocześnie konkurencyjność mleka odtłuszczonego wobec substytutów, w szczególności białka roślinnego. W przypadku płynnego mleka odtłuszczonego przeznaczonego na paszę zwierzęcą, dotacja jest przyznawana albo na ilości zwracane do gospodarstw przez mleczarnie, albo na bezpośrednio zużywane w gospodarstwach, w których zostało wyprodukowane. Wymiar dotacji zależy od ceny interwencji i sytuacji na rynku mleka, ceny konkurencyjnych białek roślinnych.

Dopłaty do odtłuszczonego mleka przeznaczonego na produkcje kazeiny i kazeinianów.

Pomoc może być przyznana producentom kazeiny i kazeinianów jeśli produkty zostały wytworzone z mleka odtłuszczonego lub każemy surowej, odpowiadają zaleceniom dotyczącym składu, jakości.

Dopłaty do masła dostarczanego organizacjom niezarobkowym.

Organizacjami niezarobkowymi uprawnionymi do nabycia dotowanego masła; są szkoły, przedszkola, szkoły specjalne, szpitale, domy dziecka, domy starców i emerytów, domy dla bezdomnych.

Organizacja aby zostać uprawniona do nabycia dotowanego masła musi zostać zarejestrowana w Agencji po wypełnieniu deklaracji o niezarobkowym charakterze działalności. Jednocześnie organizacja taka musi przedstawić, że serwowanie posiłków jest integralną częścią jej usług.

Dopłaty do masła przeznaczonego do bezpośredniej konsumpcji.

Sprzedaż masła po obniżonych cenach do celów "bezpośredniej konsumpcji" prowadzona jest w formie bezwodnego tłuszczu mlecznego. Pod pojęciem bezpośredniej konsumpcji rozumie się zakupy dokonane przez: restauracje, hotele, szkoły z internatem., szpitale, więzienia w celu wykorzystania masła skoncentrowanego w przygotowaniu pożywienia do bezpośredniego spożycia. Masło skoncentrowane zakupione wg tego rozporządzenia nie może być eksportowane poza UE.

Wszystkie zakłady przetwarzające masło na masło skoncentrowane lub pakujące masło skoncentrowane na sprzedaż są zobligowane do posiadania zezwoleń i licencji Agencji przed użyciem masła.

Dopłaty do masła wykorzystywanego w produkcji określonych artykułów spożywczych.

Masło lub bezwodny tłuszcz mleczny sprzedawane jest po obniżonych cenach, z wykorzystaniem na produkty cukiernicze, piekarnicze i lody. Masło musi być wyprodukowane w kraju członkowskim UE w jednostce posiadającej odpowiednie zezwolenie. Masło sprzedawane jest na zasadach przetargu. Zgodnie z wynikiem przetargu wyznaczana jest minimalna cena sprzedaży w zależności od dostępnych ilości tego towaru.

Aby zachęcić do większego wykorzystania tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, szczególnie przy produkcji lodów od 1991 roku subsydiami dodatkowo została objęta śmietana.

Dopłaty do spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych

Od 2004 r. Agencja Rynku Rolnego realizuje program promujący spożycie mleka i jego przetworów wśród dzieci i młodzieży. W roku szkolnym 2010/2011 z programu „Szklanka mleka” skorzystało 2,4 mln dzieci uczęszczających do 14,5 tys. placówek oświatowych. Do 4 września 2011 r., w ramach tego programu wypłacono 125 mln zł (łącznie ze środków unijnych i krajowych). Uzupełnieniem dopłat do spożycia mleka i przetworów mlecznych w przedszkolach i gimnazjach jest dofinansowanie z Funduszu Promocji Mleka, ze środków którego równolegle ARR wypłaciła 4,8 mln zł. Ogółem od akcesji na ten cel wydatkowano 649 mln zł i 23,4 mln zł

z FPM, a dzieci uczęszczające do szkół i przedszkoli spożyły ok. 270 tys. ton mleka i jego przetworów.

Dopłaty do mleka w szkole.

Program ten przewiduje dopłaty do szklanki mleka spożywanego przez uprawnionych uczniów. Podanie o subsydia może być złożone przez grupę, związek lub władze lokalne w imieniu szkoły lub szkół, w której mleko i produkty mleczne są rozprowadzane wśród dzieci. Uprawnieni odbiorcy to uczniowie przedszkoli i szkół podstawowych z określonych w ustawodawstwie kategorii szkół. Każdy uprawniony uczeń ma przydział 0,25 litra mleka subsydiowanego dziennie.

Dostarczanie produktów mlecznych najuboższej ludności Unii Europejskiej w ramach pomocy żywnościowej

W 2011 r. Polsce, na pomoc żywnościową Komisja Europejska łącznie przyznała 15,7 tys. ton odtłuszczonego mleka w proszku o wartości ok. 26,7 mln EUR (rozporządzenie KE nr 945/2010 i nr 499/2011). Przedsiębiorcy wybrani w drodze przetargu muszą odebrać odtłuszczone mleko w proszku z magazynów interwencyjnych w okresie od 1 czerwca do 30 września 2011 r., a w zamian dostarczą do organizacji charytatywnych gotowe artykuły spożywcze. Do końca

sierpnia 2011 r. z magazynów zlokalizowanych na terenie kraju przedsiębiorcy odebrali blisko 1,9 tys. Ton OMP, a z magazynów niemieckich 9,4 tys. ton. W Polsce produkty spożywcze są przekazywane do trzech organizacji charytatywnych, tj. Federacji Polskich Banków Żywności, Caritas Polska i Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej, które szacują, że pomoc żywnościową otrzyma ok. 4 mln osób. Łącznie do organizacji charytatywnych przekazane zostanie 2,3 tys. ton serów dojrzewających, 1,6 tys. ton serów topionych, 1,1 tys. ton masła ekstra, 331 ton mleka pełnego w proszku (ekstra) oraz 29 mln l mleka UHT.

6. Regulacje handlu zagranicznego

Licencje eksportowe i importowe.

Import na teren Wspólnoty jak również eksport produktów mleczarskich objęty jest obowiązkiem posiadania licencji eksportowej lub importowej. Licencje eksportowe i importowe są jednocześnie źródłem informacji o wielkości, strukturze importu, jak również o ilości produktów kwalifikujących się do refundacji eksportowych.

Refundacje eksportowe.

Refundacje eksportowe wspierają eksport nadwyżek rynkowych. Refundacjami objęte są te ilości eksportowanych produktów mleczarskich z państw członkowskich UE na rynki światowe, które zostały zadeklarowane w licencji

eksportowej. Dopłaty stanowią różnicę pomiędzy cenami światowymi i cenami produktów mleczarskich we Wspólnocie. Wysokość refundacji ustalana jest przez Komisję, po uzgodnieniu z Komitetem

Zarządzającym ds. Mleka i Produktów Mlecznych.

Stawki celne Wspólnej Taryfy Celnej.

Wspólna taryfa celna zawiera stawki celne konwencyjne, stosowane przez UE w imporcie z krajów trzecich należących do WTO i stawki celne autonomiczne stosowane wówczas gdy są niższe od konwencyjnych lub wtedy gdy nie ustalono stawek konwencyjnych.

Kontyngenty.

* kontyngenty ilościowe - ograniczają import określonych produktów z niektórych

krajów,

* kontyngenty taryfowe - umożliwiają import określonych produktów według obniżonej stawki pełnej.

Wysokość kontyngentów ustalana jest dla całej UE a ich rozdysponowanie kontrolowane jest przez Komisję Europejską.

Szczególne środki wspierania rynku mleczarskiego

Komisja Europejska (rozporządzenie nr 1233/2009) w końcu 2009 r. ustanowiła dodatkowe środki wsparcia dla producentów mleka, którzy w wyniku kryzysu na rynku mleka (tj. w sezonie 2008/2009) ponieśli znaczące straty i utracili płynność finansową. Do podziału między unijnych

producentów, na ten cel przeznaczono 300 mln EUR, z czego Polsce przypadło 20,2 mln EUR. W Polsce wsparciem tym objęto ponad 91 tysięcy krajowych producentów mleka (najwięcej na terenie woj.: mazowieckiego, podlaskiego, łódzkiego, wielkopolskiego i warmińsko-mazurskiego), którym do końca czerwca 2010 r. ARR wypłaciła blisko 83 mln zł. W 2010 r. ARR na rynku mlekai przetworów mlecznych wypłaciła łącznie 249,2 mln zł, z tego 148,9 mln zł w ramach programu „Szklanka mleka”, 83 mln zł ze szczególnych środków wsparcia, 12,6 mln zł refundacji wywozowych do produktów mleczarskich oraz 4,7 mln zł za przechowywanie masła i OMP zakupionych w ramach interwencji w 2009 r.