KSIĘGA ZACHARIASZA

Wstęp do Księgi Zachariasza.

Za 1. Wezwanie do nawrócenia się. WIZJE O ODNOWIENIU IZRAELA.. Wizja pierwsza: jeźdźcy.

Za 2. Wizja druga: rogi i czterech rzemieślników.. Wizja trzecia: młodzieniec ze sznurem mierniczym.. Orędzie do wygnańców..

Za 3. Wizja czwarta: przebranie arcykapłana Jozuego w czyste szaty.

Za 4. Wizja piąta: świecznik i dwie oliwki.

Za 5. Wizja szósta: latający zwój. Wizja siódma: dzban.

Za 6. Wizja ósma: cztery rydwany. Koronacja arcykapłana.

Za 7. ZAGADNIENIA MORALNE. Sprawa postu.

Za 8. Obrazy czasów mesjańskich.

Za 9. MESJASZ - CZASY OSTATECZNE. Narody pod panowaniem Pańskim.. Król Pokoju. Ocalenie Izraela i jego świetność.

Za 10. Tylko Pan wspomaga. Wyzwolenie i powrót Izraela.

Za 11. Dwaj pasterze.

Za 12. Ocalenie Jerozolimy i nawrócenie ludu.

Za 13. Śmierć pasterza i sąd nad trzodą.

Za 14. Ostateczna walka - wywyższenie Jerozolimy.

Wstęp do Księgi Zachariasza

Księga podaje jako autora proroctw Zachariasza (hebr.: Zekarjah = Jahwe pamięta), syna Berekiasza, syna Iddo (Za 1,1). O działalności Proroka mówi dwukrotnie Ezd (Ezd 5,1 i Ezd 6,14), określając go jedynie jako syna Iddo. Prawdopodobnie chodzi o przywódcę klasy kapłańskiej Iddo za pontyfikatu Jojakima (Ne 12,16); autor księgi był więc jednocześnie kapłanem i prorokiem. Wzmianka o Berekiaszu jako ojcu Zachariasza pochodzi z zestawienia tego proroka współczesnego Aggeuszowi z pewnym innym Zachariaszem, synem Berekiasza (= Jeberekiasza), wymienianym w Iz 8,2. Temu starszemu Zachariaszowi przypisywano drugą - anonimową - część Księgi Zachariasza, umieszczając imię jego ojca w rodowodzie Za 1,1.

Graficznie, literacko i teologicznie Księga Zachariasza składa się z dwóch prawie niezależnych od siebie części: pierwszej (1-8 [->Za 1,1]), zawierającej zbiór wizji i proroctw Zachariasza, syna Iddo, i drugiej (9-14 [->Za 9,1]), obejmującej szereg napomnień, gróźb i obietnic nieznanego autora (autorów ?), dołączonych następnie do Za i przypisywanych Zachariaszowi, synowi Berekiasza (zob. wyżej).

Tematyka pierwszej części dotyczy zagadnień religijnych, nurtujących społeczność żydowską w okresie perskim ok. r. 520. Nawiązuje ona do działalności dwóch wybitnych przywódców: Jozuego, arcykapłana, i Zorobabela, i koncentruje się wokół świątyni (odbudowa - Za 2,1; Za 4,9; Za 6,13; odnowa kapłaństwa - Za 3,1n; stosunek arcykapłana do potomka Dawidowego - Za 4,1-14). Druga natomiast część księgi ma charakter eschatologiczny i stanowi swego rodzaju antologię zapowiedzi prorockich, pisanych prozą i wierszem.

Między obu częściami zachodzą zasadnicze różnice kompozycyjne i literackie. Za 1-8 składa się z ośmiu wizji nocnych, wprowadzonych wezwaniem do nawrócenia (Za 1,2-6) i uzupełnionych wyrocznią Pana (Za 6,9-14) i kilku innymi wypowiedziami prorockimi (Za 7,1-8,23) w sprawie postu i o pomyślnej przyszłości narodu. Schemat poszczególnych wizji jest niemal identyczny; każda z nich zawiera wprowadzenie, teofanię lub angelofanię, dialog między widzącym Prorokiem a przedmiotem wizji (najczęściej aniołem) i wreszcie pytanie proroka o znaczenie wizji oraz odpowiedź utrzymaną w tonie wyroczni Bożej. Ten nowy w Biblii schemat wizji pokrewny jest znanym dobrze snom prorockim (por. np. sen Józefa w Rdz rozdz. 37 [->Rdz 37,1]). Dalszy jego rozwój doprowadzi do powstania gatunku literackiego wizji apokaliptycznej. Głównym literackim źródłem wizji i proroctw Za 1-8 był Pięcioksiąg (por. Za 2,14n z Wj 29,45; Za 2,16; z Pwt 32,9; Za 5,11 z Rdz 10,10 i Rdz 11,2 itd.) oraz wizje Ezechiela (Za 2,5 - Ez 40,3-41,15; Za 5,1-4 - Ez 2,9nn i cz.). Druga część księgi zapowiada w formie poetyckiej nadejście królestwa Bożego (zniszczenie potęg ziemskich i powrót rozproszonego Izraela - Za 9,1-11,3), dalej zawiera alegorię dobrego i złego pasterza pisaną prozą (Za 11,4-17; Za 13,7nn) i wreszcie dwie paralelne zapowiedzi eschatologiczne (Za 12,1-14,21), kończące się opisem wspaniałości odnowionej Jerozolimy i świątyni.

Określenie czasu powstania rozdziałów 1-8 [->Za 1,1] nie nastręcza żadnej trudności, ponieważ poszczególne części noszą dokładną datę: Zachariasz, syn Iddo, rozpoczął działalność prorocką w drugim roku panowania Dariusza, w ósmym miesiącu, tj. pod koniec r. 520, ostatnie zaś jego słowo datowane jest na listopad r. 518. Zarówno tło historyczne, jak i rozważane problemy odpowiadają dokładnie tym danym. Znacznie trudniej ustalić czas powstania Za rozdz. 9-14 [->Za 9,1]. Stojąc na stanowisku jedności tej części księgi, należy stwierdzić, że problemy tu poruszane zakładają sytuację religijną zupełnie różną: świątynia jest już dawno odbudowana (Za 14,16), klasa kapłańska odnowiona (Za 12,13). Autor Za rozdz. 9-14 nie cytuje dosłownie nigdy innych ksiąg biblijnych i wykazuje większą samodzielność literacką niż Zachariasz, choć i on nawiązuje często do typowych zagadnień prorockich. Słownictwo drugiej części księgi (częściowo archaizujące) różni się dość znacznie od pierwszej. Wielu krytyków współczesnych i dawniejszych wyraża zdanie, że Za rozdz. 9-14 zawiera częściowo proroctwa z okresu przed niewolą babilońską (9-10 ?), częściowo zaś z okresu greckiego lub nawet machabejskiego. Dokładniejszej daty tej części księgi nie da się dziś ustalić. Syracydes (49,10) znał ją z pewnością w dzisiejszej formie.

Problematyka teologiczna Za rozdz. 1-8 zainteresowaniami mesjańskimi bliższa jest prorokom okresu monarchii; stosunek Proroka do Boga jest jednak dość różny. Dla Zachariasza, podobnie jak dla jego poprzednika Ezechiela, Bóg jest istotą absolutnie transcendentalną; objawienia i wizje otrzymuje on nie bezpośrednio, lecz przez anioła-tłumacza. Obok rozwiniętej nauki o aniołach zna Prorok także szatana, przeciwnika anioła Pańskiego (Za 3,1 - najstarszy tekst biblijny wymieniający szatana). Występuje on jako oskarżyciel przed trybunałem Bożym; dalszy rozwój teologiczny pojęcia - zob. Hi 1,7; Hi 2,2; 1 Krn 21,1. Spojrzenie rozdz. 9-14 na Boga jest inne: cechuje je - podobnie jak u niektórych starszych proroków - uniwersalizm (Za 9,1), przedstawiający chętnie wszystkie narody oddające Bogu-Królowi hołd w Jerozolimie. Bóg czuwa nad całym światem i wszystkimi narodami; najpełniejsze objawienie Opatrzności Bożej nastąpi w okresie eschatologiczno-mesjańskim.

Już pierwsza część księgi podejmuje temat przyszłego zbawienia i domaga się odnowienia moralnego jako jednego z warunków rychłego nastania czasów mesjańskich; innymi zwiastunami nadchodzącego zbawienia będzie powrót z ziemi babilońskiej reszty wygnańców i dokończenie budowy świątyni. Według Zachariasza godność mesjańska przysługuje w pewnym sensie dwu przywódcom: duchownemu i świeckiemu. Jeśli Za 6,12 nadaje Zorobabelowi mesjańskie określenie "Odrośl" (por. Jr 23,5; Jr 33,15), to jednak najwyższy kapłan zasiada po jego prawicy (Za 6,13). Takie pojęcie godności mesjańskiej rozwinie Zrzeszenie qumrańskie w nauce o dwóch Mesjaszach: Aarona i Izraela (1 QS IX, 10; 1QSa II, 19n). Druga część księgi przedstawia Mesjasza jako autentycznego potomka Dawida i Salomona, cichego Księcia Pokoju (Za 9,9), którego przebili (Za 12,10); podobieństwo ze Sługą Pańskim U Izajasza jest wyraźne.

Znaczenie tekstów mesjańskich Za podkreśla fakt aż sześciokrotnego przytoczenia słów Proroka w opisie męki Chrystusa (Za 9,9 - Mt 21,5(9); J 12,5; Za 13,7 - Mt 26,31; Za 11,12 - Mt 27,9n; Za 12,10 - J 19,38). Tekst Za 12,10 przytaczają Mt 24,30 i Ap 1,7.

Za 1

Wezwanie do nawrócenia się

1 Ósmego miesiąca, w drugim roku panowania Dariusza, Pan skierował to słowo do proroka Zachariasza, syna Berekiasza, syna Iddo:

1,1 Chodzi o październik-listopad 520 r., w dwa miesiące po pierwszym proroctwie Aggeusza.

— syna Berekiasza. W opinii BJ glosa za Iz 8,2. Według Ezd 5,1; 6,14; Ne 12,16 Zachariasz jest synem Iddo.

1,1. Chronologia. Zachariasz dokładnie datuje swoje proroctwa, podobnie jak współczesny mu prorok Aggeusz. Zachariasz rozpoczął służbę prorocką na przełomie listopada i grudnia 520 przed Chr., tak że zazębiała się jeden miesiąc z działalnością Aggeusza.

1,1. Iddo. Jeśli w uwadze rodowodowej wymieniano kilku przodków, ostatni był zwykle kimś ważnym. W Ne 12,4 wymieniono Iddo wśród kapłanów, którzy powrócili z babilońskiego wygnania razem z Zorobabelem w pierwszej fali uchodźców (538 przed Chr.). Jeśli jest to właśnie ten Iddo -Zachariasz pochodził z ważnego rodu posiadającego dziedzictwo kapłańskie.

2 Pan rozgniewał się bardzo na waszych przodków. 

3 Powiedz im więc: Tak mówi Pan Zastępów: Wróćcie do Mnie – wyrocznia Pana Zastępów – a Ja wrócę do was – mówi Pan Zastępów. Ml 3,7

4 Nie bądźcie jak wasi przodkowie, których napominali dawniejsi prorocy. Porzućcie drogi złe i swoje złe czyny – wyrocznia Pana Zastępów. Ale oni nie usłuchali i zlekceważyli Mnie – mówi Pan. Iz 55,7 Łk 15,20

5 Gdzie są teraz wasi przodkowie? A może prorocy żyją wiecznie? 

6 Czyż jednak słowa moje i rozkazy, które wydałem sługom moim, prorokom, nie spełniły się na waszych przodkach? I nawracając się, przyznali: Jak zamierzył Pan Zastępów postąpić z nami stosownie do czynów i złości naszych, tak wobec nas postąpił. Za 7,7-14

1,6 Czyż... nie spełniły się. BJ: „czyż... nie dosięgły”. Człowiek jest śmiertelny, ale słowo Boga (personifikowane jak w Ps 147,15; Iz 55,11; Mdr 18,14-15) trwa. Por. Iz 40,7-8.

WIZJE O ODNOWIENIU IZRAELA

Wizja pierwsza: jeźdźcy Za 6,1-7 Ap 6,1-9

7 Dwudziestego czwartego dnia miesiąca jedenastego, czyli miesiąca Szebat, w drugim roku panowania Dariusza, Pan skierował to słowo do proroka Zachariasza, syna Berekiasza, syna Iddo.

1,7 Mowa o połowie lutego 519 r.

1,7. Chronologia. Wizja ta pojawiła się w kilka miesięcy po pierwszej wyroczni. Nosi datę 15 II 519 przed Chr. Ponieważ następna uwaga chronologiczna umieszczona została dopiero po całym szeregu wizji, należy uznać, że tworzą one ramy dla widzeń prorockich, w których główne miejsce przyznaje się odbudowie świątyni. Nie jest pewnie przypadkiem, że wizja ta pojawiła się na tydzień przed dniem Nowego Roku, kiedy to w starożytnym świecie przystępowano zwykle do wznoszenia lub odbudowywania świątyń. Ponadto niektórzy badacze sądzą, że Dariusz w 519 przed Chr. ruszył na czele wojsk do Egiptu, by wymóc na nim odnowienie lojalności. Przygotowania do tej wyprawy niewątpliwie zaniepokoiły ludność Judy. Judejczycy nie byli pewni, jakie żądania zostaną im postawione i jak zostaną potraktowani.

8 Miałem widzenie w nocy: Oto jakiś jeździec na koniu kasztanowatym stał wśród mirtów w dolinie, a za nim konie kasztanowate, kare i białe.

1,8 w dolinie. BJ: „w głębi o korzeniach mirtów”. W wizji wykorzystano, w perspektywie monoteistycznej, elementy — jak się zdaje — pochodzenia mitologicznego. Mirty są zakorzenione jakby w głębiach otchłani. Stojący człowiek to anioł Jahwe (w. 11). Rumaki, symboliczne oznaczenie aniołów nadzorujących świat, tworzą prawdopodobnie cztery grupy (por. 6,2n; należy, być może, jak w grec, dodać do ich wykazu „czarne”), stosownie do czterech stron świata lub do czterech wiatrów; według w. 11 niosą jeźdźców.

9 Zapytałem: Co to znaczy, panie mój? Anioł, który mówił do mnie, odpowiedział: Wyjaśnię ci ich znaczenie.

1,9. Anioł kierujący widzeniem. Anioły nie tylko przekazywały wiadomości od Boga, lecz wyjaśniały ich treść i odpowiadały na związane z nimi pytania. Gabriel został tutaj ukazany jako ten, który potrafi podać znaczenie widzenia. W politeistycznym kontekście starożytnego świata posłańcami bogów byli zwykle inni bogowie (niższej rangi). W Mezopotamii rolę posłańców bogów pełnili Nuska i Kakka, zaś w mitologii greckiej Hermes. W śnie Nabonida pojawia się młodzieniec, by podać znaczenie omenu, który zaobserwowano na niebie.

LITERATURA APOKALIPTYCZNA. „Apokalipsa” to nazwa tradycyjnie przypisywana określonej kategorii (rodzajowi) utworów literackich. Gatunek apokaliptyczny ma kilka charakterystycznych cech. Jego korzenie można odnaleźć w utworach pozabiblijnych (zob. wstawkę na temat apokalips akadyjskich umieszczoną obok komentarza do Dn 11), jednak najstarsze klasyczne przykłady apokalipsy można zaleźć w księgach ze Starego Testamentu, takich jak Księga Daniela i Księga Zachariasza. W Biblii gatunek apokaliptyczny jest nierozerwalnie spleciony z literaturą prorocką. Do naszych czasów zachowało się ponad tuzin żydowskich apokalips z okresu międzytestamentalnego, wśród których najważniejsza jest Czwarta Księga Ezdrasza i Księga Henocha. Apokalipsa św. Jana jest wkładem Nowego Testamentu do tego gatunku. Inne chrześcijańskie apokalipsy zaczęły się pojawiać wkrótce po powstaniu Nowego Testamentu. Są wśród nich takie utwory jak Pasterz Hermasa, Apokalipsa Piotra i Wniebowzięcie Izajasza. Gatunek ten należał do ulubionych form gnostyków, których pisma zawierają liczne jego przykłady. Apokalipsa zawiera narrację i często ukazuje anioła wyjaśniającego jej sens lub kierującego krokami proroka. Anioł mógł zabrać proroka w podróż po niebie, by ukazać mu jakąś rzeczywistość i czynności, które się w niej odbywają. Mógł też objawić przyszły czas ucisku i wybawienia. Literatura apokaliptyczna posługuje się szerokim spektrum symboli i obrazów mitologicznych. Czerpie wiele elementów z literatury biblijnej i pozabiblijnej. Zdradza również tendencję do schematycznych ujęć. Czytając utwory apokaliptyczne, należy pamiętać o kilku zasadach. Po pierwsze, nie każdy szczegół musi posiadać znaczenie symboliczne. Nawet szczegóły o wartości symbolicznej mogą być dla nas niezrozumiale, zaś spekulowanie na ich temat na niewiele się zdaje. Po drugie, ważne jest, by sobie uzmysłowić, że wizja apokaliptyczna sama w sobie nie jest przesłaniem, lecz raczej dostarcza środka lub okazji do jego przekazania. Na przykład, treścią przesłania pierwszej wizji Zachariasza (Za 1,7-17) nie jest to, że w dolinie mirtów pojawią się cztery konie różnej maści. Treść przesłania została wyraźnie wyłożona w wersetach 14-17. Apokalipsa jest jedynie środkiem wyrazu.

10 W tej chwili odezwał się jeździec stojący wśród mirtów i odpowiedział tymi słowami: To są ci, których Pan posłał, aby obiegli ziemię. Ap 5,6

1,10. Ci, których Pan posłał, aby obiegli ziemię. Dobrze znani perscy kurierzy konni codziennie przemierzający imperium tworzyli najsprawniejszy system komunikacyjny starożytnego świata. Krzewy mirtu przywodzą na myśl obraz pałacowych ogrodów. Perscy królowie lubili parki pełne drzew nieopodal komnat audiencyjnych, często też przyjmowali w nich gości i wysłuchiwali raportów.

11 Lecz oni sami zwrócili się do anioła Pańskiego, który stał wśród mirtów, i oznajmili: Przeszliśmy ziemię wzdłuż i wszerz – a oto wszędzie panuje pokój.

1,11 do anioła Pańskiego. „Anioł Jahwe” nie jest już, jak w dawnych tekstach (por. Rdz 16,7+) widzialnym kształtem Jahwe, ale postacią autonomiczną: uważa się, że ludzie i aniołowie mają do Boga dostęp tylko za jego pośrednictwem.

— wszędzie panuje pokój. W lutym 519 r. świat pod panowaniem Dariusza pozostawał w pokoju. Ten spokój dla Izraela, który oczekiwał (Ag 2,6+) wstrząsów zapowiadających nowe czasy, jest źródłem niepokoju.

1,11. Pokój perski. Podobnie jak królewscy kurierzy donosili swojemu zwierzchnikowi, że wszędzie panuje pokój, anielscy posłańcy przynoszą wieści aniołowi Pańskiemu. Fakt, że w owym okresie Dariusz bezpiecznie zasiadał na tronie, zaś tlące się rewolty zostały ostatecznie zgaszone, był dobrą wieścią dla imperium perskiego, lecz nie dla Żydów. Ich nadzieje na odnowienie i ponowne umocnienie monarchii Dawidowej podsycane były oczekiwaniami na upadek imperium perskiego, które teraz zostały zdławione. Oprócz tego armia Dariusza maszerowała w stronę Egiptu przez ziemie Judy (zob. komentarz do Za 1,7). Z raportów jeźdźców mogło wynikać, że armia perska nie napotka przeszkód.

12 Wtedy anioł Pański zapytał tymi słowami: Panie Zastępów, czy długo jeszcze nie przebaczysz Jerozolimie i miastom Judy, na które gniewasz się już lat siedemdziesiąt? Ap 6,10

13 W odpowiedzi danej aniołowi, który mówił do mnie, słowa Pana zabrzmiały zmiłowaniem i pociechą. 

14 Po czym anioł, który mówił do mnie, takie dał mi polecenie: Rozgłaszaj, że tak powiedział Pan Zastępów: Darzę Jeruzalem i Syjon ogromną miłością, Za 8,2

15 lecz gniew mój zaciążył nad narodami pysznymi, bo gdy Ja się gniewałem tylko trochę, one pomagały w karaniu. Iz 47,6

1,15 pysznymi. BJ: „spokojnymi”. Chodzi przede wszystkim o narody sąsiadujące z Judą.

16 Dlatego tak mówi Pan: Ze zmiłowaniem wracam do Jeruzalem, dom mój tam stanie znowu – wyrocznia Pana Zastępów – i sznur [mierniczy] będzie rozciągany w Jerozolimie. Iz 54,6-10 Za 2,5-9

1,16. Stan prac nad odbudową. Z Ezd 3 wynika, że w miejscu świątyni wykonywano pewne prace przed 520 przed Chr. Na pewno na dawnych fundamentach ustawiono ołtarz, który pełnił już swoją funkcję, jednakże chronologiczna wzmianka o położeniu fundamentów pod świątynię, podana w Ezd 3,10, nie jest tak jasna, jak być powinna (zob. komentarz do Ezd 3,8). Nie jest wykluczone, że fundamenty położono po raz drugi.

17 I to jeszcze głoś: Tak mówi Pan Zastępów: Miasta moje znowu zakwitną dobrobytem, Pan pocieszy Syjon i znowu wybierze sobie Jeruzalem. Za 13,9 Za 2,15

Za 2

Wizja druga: rogi i czterech rzemieślników

1 Później podniosłem oczy i ujrzałem: oto cztery rogi.

2,1 Rogi, symbol mocy (Ps 75,5+), to narody wrogie Judzie. Liczba „cztery” oznacza je wszystkie.

2,1. Cztery rogi. W starożytnej Mezopotamii królowie i bogowie często nosili korony z wystającymi lub wytłoczonymi rogami. Czasami rogi umieszczone były warstwami jedne na drugich. Skrzydlaty lew z pałacu Asurnasirpala ma na swojej ludzkiej głowie stożkową koronę z trzema warstwami tłoczonych rogów. Trudno ustalić, jakie mogłoby być znaczenie tych czterech koron. Sugerowano, że mogą one symbolizować cztery światowe imperia (zob. komentarz do Dn 7,17) lub nawiązywać do czterech stron ziemi, z których przybędą nieprzyjaciele (zob. komentarz do Ez 7,2). W kontekście odbudowy świątyni możliwe jest symboliczne nawiązanie do czterech rogów ołtarza. Ołtarz umieszczono w miejscu świątyni wkrótce po przybyciu pierwszych uchodźców (zob. komentarz do Za 1,16), przypuszczalnie jednak musiał on zostać zdemontowany przed podjęciem odbudowy.

2 Co one [oznaczają]? zapytałem anioła, który mówił do mnie. A on odpowiedział: To są rogi, które przygniotły Judę, Izraela i Jeruzalem. Pwt 33,17 Dn 7,8

2,2 (Izraela). To — jak się wydaje — dodatek (por. w. 4).

3 I pokazał mi Pan czterech rzemieślników.

2,3 czterech rzemieślników. Symbole mocy anielskich.

4 A kiedy zapytałem: Do jakiej pracy oni śpieszą? – odpowiedział: Tamte rogi przygniotły Judę, tak iż nikt nie mógł podnieść głowy, ci zaś przyszli, aby napełnić je trwogą i strącić rogi narodów, które powstały przeciw ziemi judzkiej, aby ją zniszczyć. Jr 48,25

2,3-4. Rzemieślnicy. U schyłku VI w. przed Chr. w skład służby świątynnej w Babilonii wchodzili „rzemieślnicy” (ummanu). Do grupy tej należeli członkowie kilku gildii (rzemieślnicy wytwarzający przedmioty z drewna, metalu, skóry, złota, tkanin, kamieni i minerałów oraz ludzie wykonujący takie usługi jak pranie). Ten sam termin był używany w odniesieniu do królewskich doradców, o których sądzono, że posiadają dar boży. Ludziom tytułowanym w ten sposób przypisywano również autorstwo słynnych utworów literackich. W eposie o Errze ummanu odpowiedzialni byli za wykonanie posągów bóstw. Hebrajski termin, którego tutaj użyto, może również oznaczać rzeszę robotników należących do cechu, np. rzeźbiących posągi i służących w świątyni, nigdy jednak nie rozszerzano jego znaczenia na mędrców i królewskich doradców. W kananejskim panteonie ważnym bóstwem był Kothar-wa-Hasis pełniący rolę rzemieślnika bogów. Wytwarzał on im broń i wzniósł dom Baalowi. W egipskim panteonie bogiem-rzemieślnikiem jest patron Memfis, Ptah. Bóstwo to było stworzycielem i opiekunem ludzi uprawiających rzemiosło. Jeśli słuszne jest przypuszczenie, że to owi rzemieślnicy wymontowali ołtarz (zob. poprzedni komentarz), byli przypuszczalni zatrudnieni przez świątynię do wykonania świętych i ceremonialnych prac.

Wizja trzecia: młodzieniec ze sznurem mierniczym

5 Następnie podniosłem oczy i patrzyłem. I oto zobaczyłem człowieka ze sznurem mierniczym w ręku. 

6 Dokąd idziesz? – zapytałem. A on rzekł: Chcę przemierzyć Jerozolimę, aby poznać jej szerokość i długość. Jr 31,38-39 Ez 41,13 Ap 11,1 Ap 21,15

2,6 Jak w Ez 41,13 pomiarów się dokonuje ze względu na odbudowę. Mierniczym jest anioł.

2,6. Zmierzenie Jerozolimy. Miejsce położenia i orientacja świątyni uważane było za rzeczy niesłychanie ważne (zob. komentarz do Wj 26,1-36). Dowodzą tego teksty mitologiczne i historyczne, mówiące o budowaniu świątyń w Mezopotamii. Kiedy Marduk przygotowywał się do wzniesienia swojej kosmicznej świątyni w Enuma Elisz, dokładnie wymierzył apsu (obszar, gdzie miały zostać położone fundamenty pod przyszłą świątynię). Od czasów sumeryjskich do asyryjskich i babilońskich posiadanie sprzętu mierniczego było znakiem boskiego powołania do podjęcia odbudowy. Dzięki takim właśnie narzędziom przywódca przekazywał poddanym boskie polecenia. Oprócz tego sprzęt mierniczy umożliwiał dokładne zlokalizowanie fundamentów poprzedniej świątyni.

7 I wystąpił anioł, który do mnie mówił, a przed nim stanął inny anioł, 

8 któremu on nakazał: Śpiesz się i powiedz temu młodzieńcowi: Jerozolima pozostanie bez murów, gdyż tak wiele ludzi i zwierząt w niej będzie. Jr 31,27 Iz 49,19-20 Iz 54,2-3

2,8 młodzieńcowi. Anioł dokonujący pomiarów.

9 Ja będę dokoła niej murem ognistym – wyrocznia Pana – a chwała moja zamieszka pośród niej. Ap 21,23 Ap 22,3

2,9 Jerozolimę mesjańską będzie chronił sam Jahwe, który powróci do swej świątyni (por. Ez 43,1n).

2,9. Chwała moja zamieszka pośród niej. Już w literaturze sumeryjskiej można dostrzec, że obecność bóstwa w jakimś mieście stanowiła jego obronę. Na przykład w Przekleństwie Agade bogowie opuszczają miasto, wydając je tym samym na pastwę nieprzyjaciół.

Orędzie do wygnańców

10 Biada, biada! Uciekajcie z kraju północy – wyrocznia Pana. Na cztery strony świata rozproszyłem was. Iz 48,20 Jr 50,8 Jr 51,6 Jr 6,5

2,10. Kraj północy. Szczególnie w Księdze Jeremiasza północ jest kierunkiem, z którego nadciąga nieprzyjaciel (zob. komentarz do Jr 1,14-15). W końcu stało się jasne, że owym nieprzyjacielem z północy jest Babilon. Chociaż Babilon leżał na wschód od Jerozolimy, cały ruch odbywał się po luku wokół Pustyni Syryjskiej. Babilończycy przybywali do Judy z północy, zaś Izraelici udawali się na północ, jeśli chcieli dotrzeć do Babilonu. Zachariasz wzywa ich teraz, by uciekali z ziemi swoich zdobywców.

2,10. Cztery wiatry [BT: „cztery strony świata”]. W myśli mezopotamskiej pojawia się czasami wyobrażenie siedmiu wiatrów, jednak obraz czterech jest bardziej rozpowszechniony. Cztery wiatry były połączone z punktami na kompasie na zasadzie kierunku, z którego wiaty, podobnie jak to ma miejsce dzisiaj.

11 Biada ci, chroń się, Syjonie, który jeszcze przebywasz w Babilonii.

2,11 Syjon oznacza tu wygnańców, jak u Iz 51,16.

12 Tak mówi Pan Zastępów, Przesławny, do narodów, które was ograbiły: Kto was dotyka, dotyka źrenicy mojego oka.

2,12 mojego oka. Tekst hebr.: „jego oka”, ale jest to poprawka kopisty dokonana w celu usunięcia antropomorfizmu tekstu pierwotnego, co się przywraca w obecnym przekładzie.

13 Już bowiem prawica moja nad nimi wyciągnięta i staną się łupem swoich niewolników, a wy poznacie, że Pan Zastępów mnie posłał. Iz 14,2 So 2,9

14 Ciesz się i raduj, Córo Syjonu, bo już idę i zamieszkam pośród ciebie – wyrocznia Pana. So 3,14

15 Wówczas liczne narody przyznają się do Pana i będą ludem Jego, i zamieszkają pośród ciebie, a ty poznasz, że Pan Zastępów mnie posłał do ciebie. Iz 45,22

16 Tak więc Pan zawładnie Judą jako swoim dziedzictwem w Ziemi Świętej i wybierze sobie znów Jeruzalem. Za 1,17

17 Zamilknij, wszelkie ciało, przed obliczem Pana, bo już powstaje ze świętego miejsca swego. So 1,7 Ha 2,20

Za 3

Wizja czwarta: przebranie arcykapłana Jozuego w czyste szaty

1 Potem [Pan] ukazał mi arcykapłana Jozuego, który stał przed aniołem Pańskim, a po jego prawicy stał szatan, oskarżając go. Hi 1,6+

3,1 [Pan]. Dosł.: „On”, tzn. Jahwe.

— przed aniołem Pańskim. U wejścia do nieba anioł Jahwe przewodniczy trybunałowi sprawiedliwości. Po prawicy najwyższego kapłana Jozuego stoi zły anioł, „Szatan” („Oskarżyciel”), nieprzyjaciel człowieka (por. Hi 1,6+).

3,1. Szatan. W tym fragmencie i w Księdze Hioba wyraz satan został poprzedzony hebrajskim przedimkiem określonym, z czego wyraźnie wynika, że dotyczy on raczej funkcji i nie pełni roli nazwy właściwej. Hebrajskie słowo satan jest używane na oznaczenie przeciwnika i może być stosowane w odniesieniu do ludzi i postaci nadprzyrodzonych. Nawet anioł Pański może spełniać tę funkcję (Lb 22,22). Termin ten występuje w roli imienia dopiero w okresie międzytestamentalnym (dokładnie w II w. przed Chr.). Chociaż postać będąca przeciwnikiem Jozuego może być tą, która później nosić zaczęła imię „Szatan”, nie można mieć co do tego pewności. Pełniący rolę przeciwników podważali zwykle Boże decyzje i sposoby postępowania.

2 Anioł Pański tak przemówił do szatana: Niech Pan cię zgromi, szatanie, niech cię zgromi Pan, który wybrał Jeruzalem. Czyż nie jest on niby głownia wyciągnięta z pożogi? Jud 1,9

3,2 (Anioł) Pański. BJ: „Anioł Jahwe”, za przekładem syr. Tekst hebr.: „Jahwe”.

— on. Chodzi o Jozuego, który reprezentuje tu lud żydowski.

3 A Jozue, stojący przed aniołem, był odziany w brudne szaty. Am 4,11

3,3 brudne szaty. Znak żałoby po umarłym lub z okazji jakiejś katastrofy narodowej: żałoba zakłada wówczas uznanie grzechu (por. w. 4b).

3,3. Jozue. Jozue był najwyższym kapłanem we wczesnym okresie powygnaniowym. Jego dziadek, Seracjasz, został stracony przez Nabuchodonozora, gdy Jerozolima została zdobyta przez Babilończyków (2 Krl 25,18-21; należy zwrócić uwagę, że również Ezdrasz pochodził z rodu Seracjasza (zob. Ag 7,1). Zorobabel, dziedzic tronu Judy, pełnił wprawdzie urząd namiestnika, ponieważ jednak jego kraj znajdował się pod panowaniem Persji, sprawowaną przezeń władzę poddano pewnym ograniczeniom (by nie wchodziła w kolizję z władzą perskiego króla). W konsekwencji, władza nad społecznością Judy podzielona była pomiędzy namiestnika a najwyższego kapłana, przy czym ten ostatni odgrywał bardziej prominentną rolę. Niewiele o nim wiadomo, z wyjątkiem tego, że należał do grona przywódców, którzy przyczynili się do odbudowy świątyni w Jerozolimie. Nie są znane pozabiblijne wzmianki na jego temat pochodzące z tego okresu.

4 I zwrócił się [anioł] do tych, którzy stali przed nim: Zdejmijcie z niego brudne szaty! Do niego zaś rzekł: Patrz – zdejmuję z ciebie twoją winę i przyodziewam cię szatą wspaniałą.

3,4-5 przyodziewam cię. Za tekstem, hebr. W BJ: „przyodziejcie go”, za grec.

— Włóżcie. Za grec. Tekst hebr.: „niech włożą”.

— wspaniale. BJ: „w czyste szaty”, za przekładem syr. Tekst hebr.: „w szaty”. Cały ten fragment jest niejasny. W BJ przywrócono porządek logiczny (4a, 4c, 5, 4b) i na początku w. 5 pominięto tam za grec: „i mówię ci”.

— Skończyła się trwająca od 587 r. żałoba narodowa.

3,4. Ci, którzy stali przed nim. Scena, w której uczestniczą oskarżyciel i oskarżony, przywodzi na myśl sąd w niebie. Wyobrażenie to ma długą tradycję w Izraelu i na Bliskim Wschodzie. W kręgu kultury Bliskiego Wschodu wszystkie ważne decyzje zapadały podczas zgromadzenia bogów. Bóstwa zasięgały wzajemnie rady oraz wymieniały informacje i opinie. Znany obraz niebieskiego tronu otoczonego przez zgromadzenie bogów często pojawia się w tekstach ugaryckich (najwyraźniej w eposie Keret), chociaż owa kananejska rada składała się z bogów panteonu. Wśród innych przykładów można wymienić inskrypcję Jehimilka umieszczoną na budowli z Byblos oraz stelę Azitawadda z Karatepe. W Enuma Elisz to właśnie zgromadzenie bogów wybiera Marduka na swojego przywódcę. W skład owego zgromadzenia wchodziło pięćdziesięciu bogów, przy czym siedmiu stanowiło jej wewnętrzny krąg. W systemie religijnym Izraelitów bóstwa zostały zastąpione przez anioły lub duchy - synów Bożych lub zastępy niebieskie. Jahwe jest często ukazywany jako „Pan Zastępów” - dowódca wojsk niebieskich.

5 I tak mówił jeszcze: Włóżcie mu na głowę czysty zawój. I włożyli mu na głowę czysty zawój, i przyodziali go wspaniale. A działo się to w obecności anioła Pańskiego. Iz 6,7 Jr 31,34 Ez 36,33 Ap 19,8 Łk 15,22

3,5. Inwestytura. We fragmencie tym nie wspomniano o najważniejszych elementach kapłańskiego ubioru ceremonialnego - efodzie, pektorale i szatach z bisioru - a nadmieniono jedynie o turbanie [BT: „zawoju”]. Wskazuje to, że nie chodziło o nadanie Jozuemu urzędu kapłańskiego. Na reliefie przedstawiającym Asurbanipala (VII w. przed Chr.) król ma na głowie specjalny turban, gdy niesie cegłę węgielną, i kosz na głowie. Można więc rozumieć tę scenę jako przygotowanie Jozuego do roli odnowiciela świątyni.

6 Po czym anioł Pański napomniał Jozuego w słowach: 

7 Tak mówi Pan Zastępów: Jeżeli wytrwasz na moich drogach, jeżeli wiernie będziesz Mi służył, uczynię cię przełożonym mojego domu i opiekunem moich przedsionków i zaliczę cię w poczet tych, którzy tutaj stoją. Ml 2,7

3,7 Jozue nie reprezentuje tu już ludu żydowskiego. Słowa są zwrócone osobiście do niego i do przyszłych kapłanów, których zapowiada (por. 3,8). Ci kapłani będą uczestniczyć w pośredniczącej funkcji aniołów (por. Ml 2,7).

8 Arcykapłanie Jozue, słuchaj, ty i twoi towarzysze, którzy są twoimi doradcami, gdyż przez tych mężów spełni się cudowna obietnica, albowiem ześlę sługę mego – Odrośl. Iz 8,18 Za 6,12 Jr 23,5+

3,8 W BJ umieszczono ten wiersz pomiędzy w. 9a i 9b, czyli przed: „i w jednym dniu zgładzę winę tego kraju”.

— Odrośl. To imię mesjańskie (por. Jr 23,5+) chyba się jeszcze nie odnosi do Zorobabela, jak w Za 6,12.

— W grec. zamiast „Odrośl” jest „wschodzące Słońce” (por. Łk 1,78).

3,8. Odrośl. Większość uczonych uważa, że „Odrośl” to termin oznaczający prawnego dziedzica pochodzącego z istniejącej linii dynastycznej - w Izraelu przyszłego króla z dynastii Dawida, który odnowi monarchię izraelską. Na pochodzącej z początku III wieku przed Chr. fenickiej inskrypcji wotywnej na cześć Melkarta, odnalezionej na Cyprze, pojawia się identycznie rozumiana wzmianka o prawnej „Odrośli” egipskiej dynastii Ptolemeuszów. W Zwojach znad Morza Martwego terminu „Odrośl” nie używa się w znaczeniu mesjańskim, lecz królewskim, podobnie jak w tekstach ugaryckich i asyryjskich. Na przykład Tiglat-Pileser III opisany został jako odrośl lub pęd miasta Baltil (Assur), przynoszący sprawiedliwość jego ludowi.

9 Oto bowiem kamień, który kładę przed Jozuem; na [tym] jednym kamieniu jest siedem oczu, Ja sam na nim wyrzeźbię napis i w jednym dniu zgładzę winę tego kraju – wyrocznia Pana Zastępów. Ap 5,6

3,9 kamień. Ten jedyny kamień oznacza bez wątpienia świątynię. Siedmioro oczu to symbol czuwającej obecności Jahwe (4,10). Napis („poświęcony Jahwe”?) nie został jeszcze wyryty — budowa nie jest zakończona.

3,9. Na tym kamieniu jest siedem oczu. Panuje powszechne przekonanie, że siedem „oczu” w rzeczywistości oznacza siedem „faset”. Problem w tym, że w starożytnym świecie kamieniom szlachetnym nadawano kształt, lecz nie stosowano ukośnego szlifu krawędzi (szlifu diamentowego). W omawianym kontekście należy przypuszczalnie łączyć ten kamień z nowym kamieniem węgielnym świątyni (zob. komentarz do Za 4,7). W starożytnej Mezopotamii korale wykonane z drogocennych kamieni, z elementami w kształcie oczu i wygrawerowanymi imionami ofiarodawców, składane były w darze świątyni. Asyryjscy i babilońscy królowie umieszczali kamienie szlachetne w skrzyniach znajdujących się w fundamentach starożytnych świątyń. Czynił tak Nabopolassar, dodając jeszcze złoto i srebro. Jeśli Zachariasz nawiązuje tutaj do tego zwyczaju, siedem „oczu” raczej osadzono w kamieniu niż je na nim wygrawerowano.

10 W owym dniu – wyrocznia Pana Zastępów – będziecie się wzajemnie zapraszać, [by odpoczywać] w cieniu winorośli i figowców.

Za 4

Wizja piąta: świecznik i dwie oliwki

1 Anioł, który mówił do mnie, zbudził mnie znowu, jak budzi się kogoś śpiącego.

4,1. Anioł kierujący wizją. Zob. komentarz do Za 1,9.

2 I zapytał mnie: Co widzisz? Odpowiedziałem: Widzę świecznik cały ze złota i u jego szczytu czarę podtrzymującą siedem lamp, i każda lampa ma siedem palników, które są na jego wierzchołku. Wj 25,31-40

4,2 Odpowiedziałem. Za grec. i qere. Ketib: „odpowiedział”.

— u jego szczytu. Według tekstu hebr. W BJ: „u góry”, na zasadzie domysłu.

4,2. Opis lampy. Ta lampa z litego złota składała się z podstawy, do której przytwierdzono dużą czaszę (zbiornik). Wokół jego obwodu umieszczonych było siedem lamp - płytkich zbiorników napełnionych oliwą. Lampy oliwne w kształcie czaszy były rozpowszechnione w całym okresie biblijnym, chociaż w różnych wiekach miały różny kształt. Zwykle były w pewnym miejscu zwężone na brzegu, w celu umieszczenia knota, tak by jego koniec był zanurzony w oliwie. Każda z siedmiu lamp miała siedem „palników” na obwodzie, co potwierdza się w niektórych lampach odkrytych przez archeologów. Duży zbiornik zawierał przypuszczalnie oliwę i był w jakiś sposób połączony z siedmioma mniejszymi lampami. Lampę o innej konstrukcji, zwaną kernos, odkrywali archeolodzy o wiele rzadziej. Ten rodzaj lampy składa się z ceramicznego pierścienia (w miejsce czaszy), na którym umocowanych było siedem zbiorników. Na terenie Palestyny odnaleziono kernoi pochodzące z okresu perskiego.

3 I dwie oliwki stoją, jedna z prawej, a druga z lewej strony zbiornika.

4,3 z prawej... strony zbiornika. Za tekstem hebr., dosł.: „po prawej stronie zbiornika”. BJ: „po jego prawicy”, na zasadzie domysłu.

4,3. Stojąca lampa. O. Keel wykazał, że w ikonografii znajdującej odzwierciedlenie w pieczęciach z VIII i VII w. przed Chr. bóstwo jest często przedstawiane w sposób stylizowany. Bóstwa symbolizują często obrazy astralne - najczęściej księżyc o kształcie sierpa, o końcach zwróconych w górę. Zarówno kształt, jak i to, że w obrazie pojawia się element światła, może łatwo przywodzić na myśl lampę z widzenia Zachariasza. Taki symbol bóstwa otaczają zwykle czciciele, czasami ukazywani też symbolicznie, pod postacią drzew, często z rodziny cyprysów. B. Halpern sugerował, że wizja lampy może dostarczać opisu tego, co zostanie wyryte na kamieniu węgielnym. Główną zaletą tej interpretacji jest to, że łączy ona siedem oczu na kamieniu (Za 3,9) z siedmioma oczami symbolizującymi lampy w Za 4,10, wówczas bowiem świecznik i kamień byłyby jednym i tym samym.

4 Zapytałem anioła, który mówił do mnie: Co to wszystko [znaczy], panie mój? 5 Anioł, który do mnie mówił, odpowiedział: Nie wiesz, co to wszystko [znaczy]? Odrzekłem: Nie, panie mój! 

6 W odpowiedzi przemówił do mnie: Oto słowo Pańskie do Zorobabela: Nie siła, nie moc, ale Duch [mój dokończy] – dzieła mówi Pan Zastępów. Oz 1,7

4,6 W BJ w. 6b-10a umieszczono po w. 14.

4,6. Zorobabel. Zorobabel był dziedzicem tronu Dawida (wnukiem Jojakina; zob. komentarz do 2 Krl 24), ale pełnił tylko urząd namiestnika Judy za panowania perskiego króla Dariusza I. Z postacią Zorobabela wiązano wiele oczekiwań, z mesjańskimi włącznie. Niewątpliwie, niektórzy spodziewali się, że ustanowi on obiecane królestwo i wyzwoli naród z niewoli (perskiej). Chociaż jego urząd miał zasadniczo charakter świecki, w Księdze Ezdrasza został, wraz z arcykapłanem Jozuem, opisany jako ten, który przyczynił się do odbudowy świątyni w Jerozolimie. Pełniąc urząd namiestnika perskiego króla, Zorobabel odpowiadał za utrzymywanie ładu wewnętrznego oraz pobieranie podatków. Chociaż Zorobabel był ostatnim z potomków Dawida pełniącym urząd namiestnika, archeolodzy odkryli pieczęć Szelomit (wymienioną w 1 Krn 3,19 jako córkę Zorobabela), na której określono ją jako żonę Elantana, namiestnika, który mógł być następcą Zorobabela.

7 Czymże ty jesteś, góro wysoka? Wobec Zorobabela [staniesz] się równiną. On zwieńczy kamień szczytowy wśród radosnych okrzyków: Dzięki, dzięki za nią!

4,7 góro wysoka. Być może rumowisko, z którego będzie wydobyty stary kamień wieńczący świątynię (por. w. 9-10).

4,7. Kamień na szczycie. Nie chodzi tutaj o kamień na szczycie, a raczej o kamień/cegłę węgielną, która odgrywała ważną rolę w procesie budowy lub odnowienia świątyni. Jeden z najbardziej szczegółowych starożytnych tekstów dotyczących budowy świątyni opisuje, w jaki sposób Gudea wznosił świątynię dla Ningirsu (ok. 2000 przed Chr.). Uroczystość związana z położeniem pierwszej cegły wskazuje na jej znaczenie dla całej budowli. W tekstach neoasyryjskich Assarhaddon osobiście wyjmuje kamień węgielny świątyni, by można było rozpocząć jej odbudowę.

8 Potem Pan skierował do mnie to słowo: 9 Ręce Zorobabela położyły fundamenty tego domu i jego ręce go dokończą. Po tym poznasz, że Pan Zastępów posłał mnie do was.

4,9. Zorobabel ukończy budowę świątyni. W utworze zatytułowanym Autobiografia Adad-Guppi, tytułowa bohaterka, matka króla Nabonida (tylko o kilka dziesięcioleci wcześniejsza od Zachariasza), dowiaduje się we śnie, że jej syn zbuduje świątynię boga Sina w Charanie. Dokończy dzieła i odnowi chwałę Charanu oraz jego opiekuńczego bóstwa.

10 Bo któż by lekceważył chwilę skromnego początku, skoro z radością patrzą na pion ołowiany w ręku Zorobabela. Te siedem [lamp] – to oczy Pana, które przypatrują się całej ziemi. Za 3,9 Ap 5,6

4,10 chwilę skromnego początku. BJ: „dzień małych wydarzeń”. Chodzi o dzień ponownego położenia fundamentów świątyni przez Zorobabela (Ag 2,3). Ten sam Zorobabel ukończy świątynię umieszczając kamień wspomniany w w. 7.

— z radością patrzą na pion ołowiany. BJ: „Rozraduje się widząc kamień wybrany”, „wybrany”, dosł.: „oddzielony”, hammabedîl, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: habbedîl, „ołów”. Niektórzy widzą tu określenie pionu ołowianego.

— oczy Pana. Symbol wszechwiedzy i czuwania Boga.

4,10. Pion ołowiany. W tekście hebrajskim jest mowa jedynie o ołowianym ciężarku. W niektórych starożytnych opisach prac budowlanych pojawia się cynowa bransoletka noszona przez tego, kto usuwa stary kamień węgielny. Niekiedy z cyny wykonywano też tabliczki z inskrypcją umieszczane na fundamencie budowli.

4,10. Siedem oczu Pana. Lampy symbolizują siedem „oczu” Pana. Jeśli słusznie domyślamy się związku pomiędzy Za 3,9 a 4,3, owych siedem „oczu” oznacza te same, które wspomniano w Za 3,9. Umieszczono je w kamieniu węgielnym jako element obrazu przedstawiającego świecznik.

11 I zwróciłem się do niego z takim zapytaniem: Co [oznaczają] te dwie oliwki z prawej i z lewej strony świecznika? 12 Powtórnie tak go zapytałem: Co oznaczają te dwie gałązki oliwne, z których złotymi rurkami płynie złota oliwa?

4,12 złota oliwa? BJ: „oliwa”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „złoto”.

4,12. Złote rurki. Na pieczęciach opisanych w komentarzu do Za 4,3 są też elementy, które Keel uważa za „frędzle” odchodzące od księżyca o kształcie sierpa. W tej wizji przyjmują one postać rurek doprowadzających oliwę z drzew do lampy.

13 Nie wiesz – odpowiedział mi – co one [oznaczają]? Odrzekłem: Nie, panie mój! Ap 11,4

14 I wyjaśnił: To są dwaj pomazańcy, którzy stoją przed Panem całego świata. Za 6,5 Joz 3,11 Mi 4,13

4,14 To są dwaj pomazańcy. Człowiek jest często porównywany do drzewa (Jr 11,19; Ps 1,3; Hi 29,19; Ez 31). Dwaj pomazańcy (dosł.: „synowie oliwy”) to Jozue, reprezentujący władzę duchowną, i Zorobabel — władzę świecką. Pierwszy otrzymał namaszczenie kapłańskie (Kpł 4,3.5.16), a co do drugiego — jest nadzieja, że zostanie namaszczony na króla. W ten sposób wypełni się Jr 33,14-18: w czasach zbawienia te dwie zjednoczone władze będą współdziałać.

4,14. Znaczenie oliwy. Hebrajskie słowo użyte w wersetach 12 i 14 na oznaczenie oliwy określa zazwyczaj surowiec, zwyczajną oliwę niepoddaną procesowi obróbki. Słowa tego nie użyto by do opisu namaszczenia [„pomazańcy” z BT to w języku hebrajskim „synowie oliwy”]. Jako surowiec oliwa była często łączona z pomyślnością, trudno jednak odgadnąć, o jaki związek znaczeniowy może tutaj chodzić. W kontekście położenia fundamentów świątyni ważne może być to, że podczas tej uroczystości zaprawę murarską mieszano z oliwą, nie z wodą. Jeśli o ten związek znaczeniowy tutaj chodzi, ponownie wskazywano by na Jozuego i Zorobabela jako tych, którzy nadzorują prace przy odbudowie. Sennacheryb powiada, że skropił fundamenty oliwą tak obficie jak wodą z rzeki.

Za 5

Wizja szósta: latający zwój

1 Znowu podniosłem oczy i patrzyłem. I oto unosił się zwój.

5,1. Zwój latający. Opis latającego zwoju sugeruje, że przynajmniej w części był on rozwinięty. W języku hebrajskim czynność latania przysługuje wyłącznie stworzeniom (chociaż „latają” również iskry i obłoki). Potwierdza to werset 4, w którym zwój zostaje wysłany i wchodzi do domów. W literaturze pozabiblijnej nie ma odpowiedników obrazu latającego zwoju.

2 I zapytał mnie [anioł]: Co widzisz? Odpowiedziałem: Widzę zwój długości dwudziestu łokci i szerokości dziesięciu łokci unoszący się w powietrzu. Ez 2,9 Ap 10,9-11

5,2 I zapytał mnie [anioł]. BJ: „Anioł, który rozmawiał ze mną, rzekł”, na zasadzie domysłu (por. 4,1.5; 5,5). W tekście hebr. pominięte.

— Ta księga jest ogromnym zwojem, ma rozmiary portyku świątyni Salomona (1 Krl 6,3).

5,2. Porównanie rozmiarów. Rozmiary zwoju są takie same jak portyku świątyni Salomona, trudno jednak stwierdzić, jakie znaczenie może mieć ta zbieżność. Zwój o długości 9 m nie był w starożytności rzeczą niezwykłą, jednak szerokość 4,5 m to coś niespotykanego i nieproporcjonalnego. Wzgląd na proporcjonalność zwoju skłonił niektórych komentatorów do uznania, że w widzeniu ukazano tylko kilka kolumn po części rozwiniętego zwoju. Wygodną metodą czytania było rozwijanie/zwijanie obydwu części zwoju równocześnie, dzięki czemu w jednym momencie widać było tylko kilka kolumn tekstu. Rozwinięcie części zwoju o długości 9 m byłoby bardziej spójne z gigantycznymi rozmiarami dokumentu, sugerowanymi przez jego 4,5-metro-wą szerokość. Ponieważ kolumna zwoju odpowiadała zwykle połowie jego wysokości, widoczne były najprawdopodobniej dwie kolumny, zaś reszta tekstu była zwinięta po obu stronach, tworząc pozostałą część szerokości.

3 Wytłumaczył mi znowu: To jest przekleństwo, które zawisło nad całym krajem. Zgodnie z nim każdy złodziej i każdy krzywoprzysięzca zostanie stąd usunięty. Wj 20,15 Wj 20,7

5,3 każdy krzywoprzysięzca. Dosł.: „każdy, kto przysięga”. BJ: „każdy, kto przysięga” i dodane (za w. 4) „fałszywie na moje imię”.

— usunięty. BJ: „wygnany”. Przekleństwo rozumiane jest jako skuteczne. Dosięga ono wszystkich grzeszników, od których w epoce zbawienia Ziemia Święta będzie wyzwolona.

5,3. Przekleństwo zapisane na zwoju. Hebrajskie słowo użyte tutaj na oznaczenie przekleństwa odnosi się albo do przerażających konsekwencji, które spadną na człowieka naruszającego złożoną przysięgę, albo do publicznego wezwania do podania posiadanych informacji na temat popełnionego przestępstwa (zob. Kpł 5,1). Zatajenie ich czyniłoby człowieka współwinnym, zasługującym na taką samą karę jak winowajca.

5,3. Zwój zapisany po obu stronach [w BT brak]. Chociaż zwoje były zwykle zapisywane tylko po jednej stronie, czasami tekst przechodził na drugą stronę (zob. Ez 2,10). Nie oznacza to jednak wcale pewności, iż w tekście jest mowa o zwoju zapisanym po obydwu stronach. Niemal we wszystkich przypadkach użycia tego idiomu dwie strony to lewa i prawa, nie zaś przednia i tylna. Gdyby chodziło o przednią i tylną część zwoju, logiczne byłoby wybranie tego samego idiomu, który występuje w Ez 2,10. Dlatego za bardziej prawdopodobne należy uznać, że odsłonięto dwie kolumny zwoju (zob. komentarz do Za 5,2) - jedną o karze za kradzież, drugą - za krzywoprzysięstwo.

5,3. Złodzieje i krzywoprzysięzcy. Tekst sugeruje związek pomiędzy złodziejem i krzywoprzysięzcą. Możliwe, że pewni ludzie brali pieniądze na odbudowę świątyni, potem zaś wycofywali się ze złożonego przyrzeczenia. Byli więc winni ich kradzieży (środki te zostały im jedynie powierzone, nie stanowiły ich własności) i krzywoprzysięstwa. Kary (zapisane na zwoju) teraz ich dosięgły, w konsekwencji popełnionego przestępstwa. Inwestowanie środków we własne domy, zamiast w świątynię, napiętnowano już w Ag 1,4. Kradzież powierzonych środków wydaje się problemem, który trapił społeczność Izraelitów po powrocie z wygnania, zasygnalizowanym też w Ml 3,8-10.

4 Pozwolę mu działać – wyrocznia Pana Zastępów – a spadnie ono na dom złodzieja i na dom tego, kto fałszywą przysięgą bezcześci moje imię, wtargnie do wnętrza i w zgliszcza zamieni belki i mury.

5,4 Pozwolę mu. BJ: „uwolnię go”, za grec. Tekst hebr.: „uwolniłem”.

5,4. Przekleństwo wejścia do domu i pozostania w nim. Jeśli - jak sugerowano wcześniej - winowajcy odmówili zwrotu środków przekazanych na rzecz świątyni, słuszne było, że utrudnianie przez nich odbudowy domu Pana spowoduje zniszczenie ich własnych domów. Inaczej mówiąc, dosięgnie ich własna niewierność, zaś kara będzie stosowna do przewinienia.

Wizja siódma: dzban

5 Potem ukazał się anioł, który mówił do mnie, i rzekł: Podnieś oczy i popatrz na zbliżający się przedmiot. 6 Zapytałem: Co to jest? Odpowiedział: Zbliża się dzban. I dodał: To jest ich nieprawość na całej ziemi.

5,6 dzban. Dosł.: „efa”, por. tabelę miar na końcu tomu, ale tu nie ma ona swej zwykłej wartości.

— ich nieprawość, za grec. Tekst hebr.: „ich oczy”.

5,6. Dzban jako miara. Do przewożenia kamienia węgielnego oraz przedmiotów, które miały być umieszczone w fundamentach, używano specjalnych pojemników rytualnych. Pojemnik ten został tutaj opisany jedynie za pomocą swojej objętości równej jednej efie. Nie wiadomo, z jakich materiałów został on wykonany. Pojemnik używany w Mezopotamii do przenoszenia przedmiotów umieszczanych w fundamentach nosił nazwę quppu i mógł być wiklinowym koszem lub drewnianą skrzynią. Sądząc na podstawie przedmiotów, które w nich umieszczano, były one rozmaitej wielkości.

7 Potem podniosła się ołowiana pokrywa i zobaczyłem siedzącą we wnętrzu dzbana kobietę.

5,7. Ołowiana pokrywa. Chociaż BT interpretuje hebrajskie słowo jako oznaczające pokrywę, w wersecie 7 określa się go jako „talent” ołowiu (ilość metalu zwykle odlanego w kształcie wypukłego dysku), zaś w wersecie 8 jako ołowiany ciężarek [BT: „ołowiana płyta”]. W fundamentach świątyń często składano metale (złoto, srebro, żelazo, brąz, ołów), czasami małe kawałki, czasami duże sztaby, czasami w kształcie kwadratowej tabliczki lub cegły.

5,7. Zobaczyłem we wnętrzu dzbana siedzącą kobietę. Małe rozmiary pojemnika skłaniają niektórych badaczy do wniosku, że wspomniana tutaj kobieta oznacza posążek. Posągi takie często zakopywano w pobliżu fundamentów lub pod kamieniem znajdującym się na osi drzwi. Posągi mogły oznaczać poświęcenie budowli konkretnemu bóstwu lub symbolizować apotropaiczne (opiekuńcze) bóstwo. Bardzo interesująca wydaje się hipoteza, że w wizji Zachariasza ukazano wydobycie z ruin fundamentów dawnej świątyni skrzyni, w której znajdowała się figurka i kawałek ołowiu.

8 I rzekł: To jest bezbożność, i zepchnął ją z powrotem do wnętrza dzbana, a otwór zakrył ołowianą płytą. 9 Następnie podniosłem oczy i patrzyłem. I oto ujrzałem dwie kobiety. Zbliżały się na skrzydłach, podobnych do skrzydeł bocianich, rozpostartych na wietrze i poniosły dzban wysoko, między niebem a ziemią.

5,9. Kobiety ze skrzydłami. W Starym Testamencie anioły nie były przedstawiane pod postacią kobiety, nie miały również skrzydeł (zob. Dn 9,21). W literaturze ugaryckiej jako postać ze skrzydłami przedstawiona została siostra Baala, Anat. W sztuce mezopotamskiej skrzydła mają istoty opiekuńcze lub demony. Czasami dodawano je bogini Isztar. Na reliefie pochodzącym z IX w, przed Chr. dwie postacie kobiece ze skrzydłami stoją po obu stronach stylizowanego drzewa.

10 Zwróciłem się do anioła, który do mnie mówił, z zapytaniem: Dokąd one niosą ten dzban? 11 Odpowiedział: Do kraju Szinear, by tam zbudować dla niego dom. Tam złożą dzban na wyznaczonej dla niego podstawie.

5,11 złożą dzban na wyznaczonej dla niego podstawie. BJ: „i przygotuję mu podstawę, gdzie go umieszczą”, za grec. Tekst hebr.: „i będzie gotowy, i zostanie ona umieszczona na swej podstawie”.

— Ziemia Święta w epoce zbawienia będzie uwolniona od Zła (uosobienie pogardy wobec Boga). Zło (Bezbożność) staje się fałszywym bóstwem, któremu wznosi się świątynię w Szinear (Babilonia), symbolicznym centrum świata pogańskiego.

5,11. By tam zbudować dla niego dom. W języku hebrajskim zaimek „niego” ma formę żeńską „niej”, podobnie jak kobieta i efa. Ponieważ druga część tego wersetu nawiązuje raczej do pojemnika niż kobiety, wydaje się, że dom zbudowano dla efy (nie zaś kobiety). Potwierdza to hipotezę, że pojemnik należy utożsamiać ze skrzynią umieszczaną w fundamentach, która zostanie złożona w owym domu. Hebrajskie słowo „dom” jest często używane na oznaczenie świątyni.

Za 6

Wizja ósma: cztery rydwany Ap 6,2-8

1 Znowu podniosłem oczy i patrzyłem. I oto [ujrzałem] cztery rydwany wyjeżdżające spomiędzy dwóch gór, a góry były z brązu.

6,1 W mitologii babilońskiej góry te wyznaczały wejście do miejsca pobytu bogów. Tu są zwykłym obrazem.

2 Pierwszy rydwan ciągnęły konie kasztanowate, drugi rydwan – konie kare, 3 białe konie – rydwan trzeci, wreszcie czwarty – konie srokate, silne. 

4 Anioła zaś, który mówił do mnie, tak zapytałem: Co one [oznaczają], panie mój? 

5 I dał mi taką odpowiedź: To wyruszają cztery wichry nieba, które się stawiły przed Panem całej ziemi. Za 1,8+

6,1-5. Posłańcy boga jadący na rydwanie. Posłańców tych nazwano czterema duchami - użyto tego samego słowa, które oznacza cztery wiatry w Za 2,6. W Ps 104 wiatry są posłańcami Jahwe i podobną funkcję pełnią w tym fragmencie. Jeźdźca z rozdziału 1 można porównać z kurierem w perskiej służbie - gdyby kurierzy jeździli na rydwanach. Ponieważ tego nie robili, niezwykłe jest, że posłaniec użył rydwanu - niepotrzebnie by go to spowolniło i zmęczyło konie. W kręgu Bliskiego Wschodu nadprzyrodzoną postacią paradującą rydwanem było raczej bóstwo niż jego posłaniec (zob. komentarz do 2 Krl 2,11).

6 Kare rumaki popędzą na północ, za nimi białe wyruszą, a srokate popędzą na południe. Za 4,14+

6,6 za nimi. Zamiast tego, kuszące byłoby czytać „na zachód” i dodać „rumaki kasztanowate wyruszą na wschód”, żeby odnaleźć kierunek „czterech wichrów niebieskich”, ale żaden świadek tekstu tego domysłu nie potwierdza.

7 Silne rumaki wychodziły, niecierpliwie rwąc się do biegu, by okrążyć ziemię. I rozkazał: Ruszajcie i obiegnijcie ziemię dokoła! I popędziły na krańce ziemi. 8 Zawołał do mnie: Patrz na te, które pędzą w kierunku północnym; one sprawią, że Duch mój spocznie w krainie północy.

6,8 Teraz mówi sam Jahwe.

— w krainie północy. Tam, gdzie się znajdują wygnańcy. Prowadzeni przez Ducha Jahwe powrócą i odbudują świątynię, por. w. 15 — ten niektórzy tłumacze przesuwają na to miejsce, otrzymując może bardziej zadowalający sens.

Koronacja arcykapłana

9 Pan skierował do mnie słowa: 10 Zbierz [dary] od wygnańców: od Cheldaja, Tobiasza i Jedajasza – ludzi z wygnania. Udaj się więc dziś do domu Jozjasza, syna Sofoniasza, dokąd oni przybyli z Babilonii.

6,10 przybyli. Za tekstem hebr. BJ: „przybył”, za grec.

— Wymienione tu osoby nie występują gdzie indziej.

11 Weź srebro i złoto, każ sporządzić diadem i włóż go na głowę Jozuego, syna Josadaka, arcykapłana.

6,11 diadem. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „korony”, ale i w nim dalej jest 1. poj. jak w w. 14.

— Jozuego. Według tego, co zostało powiedziane w w. 12-13, w tekście miało tu być pierwotnie imię Zorobabel, zastąpione później imieniem arcykapłana Jozuego w celu poparcia kapłanów jerozolimskich.

6,11. Korona arcykapłańska. Korona, o której tutaj mowa, jest diademem noszonym czasami przez starożytnych królów. Częściej jednak korona taka zdobiła skronie człowieka, który został wyróżniony lub uhonorowany. Mogła być wykonana ze szlachetnych metali, jak opisana w tym fragmencie, ale czasami wystarczyły do tego celu kwiaty lub liście.

12 Powiedz mu: Tak mówi Pan Zastępów: Przyjdzie mąż, a imię jego Odrośl. Na miejscu swoim wyrośnie i zbuduje świątynię Pańską. Za 3,8+ Jr 23,5+

6,12 Na miejscu swoim wyrośnie. BJ: „na jego miejscu coś wyrośnie”. „Odrośl” i „wyrośnie”

— gra słów. Zorobabel będzie miał następców. Prorok dostrzega tu przyszłość władzy królewskiej i bez wątpienia także świątyni. „Odrośl” to tytuł mesjański (Jr 23,5+); Zorobabel nawiązuje do mesjanizmu królewskiego z 2 Sm 7 (por. Ag 2,23+).

13 On zbuduje świątynię Pańską i będzie nosił oznaki majestatu. Jako panujący zasiądzie na tronie swoim. A kapłan również zasiądzie na swoim tronie. Zgoda i jednomyślność połączy obydwu. Za 4,14+

6,13 na tronie swoim. Za tekstem hebr. W BJ: „po jego prawicy”, za grec.

14 Diadem niech będzie w świątyni Pańskiej pamiątką i znakiem łaski dla Cheldaja, Tobiasza, Jedajasza i dla synów Sofoniasza.

6,14 Diadem. Za grec. Tekst hebr.: „diademy”.

— dla Cheldaja. Za przekładem syr. (por. w. 10). Tekst hebr.: „Chelem”.

— pamiątką i znakiem łaski... dla synów Sofoniasza. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „dla łaski syna (lub: „dla Chena, syna”) Sofoniasza, na pamiątkę”.

15 Z dalekich stron przybędą ludzie i będą bPwt 28,1udować świątynię Pańską, i przekonacie się, że Pan Zastępów posłał mnie do was. A spełni się to, jeżeli pilnie słuchać będziecie głosu Pana, Boga waszego.

Za 7

ZAGADNIENIA MORALNE

Sprawa postu

1 W czwartym roku panowania króla Dariusza, czwartego dnia miesiąca dziesiątego, czyli Kislew, Pan skierował słowo do Zachariasza.

7,1 Chodzi o listopad 518 r.

7,1. Chronologia. Datą, o którą chodzi w tekście, jest 7 XII 518 przed Chr. Upłynęły niemal dwa lata od daty podanej w rozdziale 1, jest to też ostatnia data pojawiająca się w Księdze Zachariasza. Nie ma ona związku z żadnym konkretnym wydarzeniem z kalendarza hebrajskiego ani z działaniami Dariusza, które mogłyby nadać jej szczególne znaczenie.

2 Z Betel posłano Sar-Esera i Regem-Meleka z ich ludźmi, aby przebłagać Pana,

7,2 W BJ po „Sar-Esera” pominięto „i Regem-meleka”, co mogłoby być tytułem posłańca.

7,2. Ludność Betel. Miasto Betel było oddalone ok. 19,5 km na północ od Jerozolimy i znajdowało się na obrzeżach perskiej prowincji Jehud (Juda).

3 a kapłanów ze świątyni Pana Zastępów oraz proroków zapytać: Czy w piątym miesiącu powinienem trwać w smutku i postach, jak to czyniłem dotychczas, od wielu lat?

7,3 Ten lipcowy post upamiętniał zniszczenie Jerozolimy i świątyni w 587 r. Od momentu rozpoczęcia odbudowy jest on jakby nie na miejscu i stąd pytanie postawione władzom Jerozolimy. Odpowiedź — jak się wydaje — przychodzi dopiero w 8,18-19.

7,3. Post w piątym miesiącu. Świątynia została zniszczona przez Nabuchodonozora w piątym miesiącu (zob. 2 Krl 25,8). Logiczne jest, że post został wyznaczony właśnie na ten miesiąc. Członkowie delegacji zastanawiali się nad sensem zachowywania postu teraz, gdy świątynię się odbudowuje. Zachariasz odpowiada pytaniem: czy post był związany z prośbą o odbudowanie świątyni, czy też z nawróceniem z grzechów, które doprowadziły do jej zniszczenia?

4 Pan Zastępów skierował do mnie to słowo:

7,4-14 Wyrocznia sztucznie związana z epizodem poselstwa z Betel przez wspomnienie postów (w. 5). Wrześniowy post upamiętniał zabójstwo Godoliasza (2 Krl 25,25; Jr 41,1n).

5 Powiedz ludowi całego kraju i kapłanom: Jeżeli przez siedemdziesiąt lat pościliście w żałobie w piątym i siódmym miesiącu – czy pościliście ze względu na Mnie? Am 5,21+

7,5. Post w siódmym miesiącu. Jedynym znanym wydarzeniem z siódmego miesiąca, które mogło być powodem postu, było zamordowanie Godoliasza (Jr 41). Został on mianowany namiestnikiem Jerozolimy przez Nabuchodonozora po upadku tego miasta.

PODSUMOWANIE ZWIĄZKÓW ŁĄCZĄCYCH ODBUDOWĘ ŚWIĄTYNI Z WIZJAMI ZACHARIASZA. Seria wizji rozpoczyna się od podkreślenia, że Jahwe w dalszym ciągu, mimo niezachwianej pozycji imperium perskiego, troszczy się o swój lud. Pierwsza wizja wskazuje, że Jego plany na przyszłość zostaną zrealizowane poprzez odbudowanie świątyni. Druga wizja rozpoczyna się od przygotowania miejsca pod budowę. Wymontowanie ołtarza przedstawione zostało jako wydarzenie wzbudzające przerażenie wśród narodów. Wizja trzecia stanowi kontynuację przygotowań do odbudowy w postaci zmierzenia miasta (wskazuje to Za 1,16). Miasta mierzono w celu ustalenia lokalizacji świątyni. W tym przypadku czynność ta nie była możliwa, bowiem świątynia miała być pozbawiona murów, dzięki którym można by je ustalić. Brak murów świątyni był rzeczą niezwykłą, ponieważ przechowywano w niej wszystkie cenne przedmioty, trzeba też było zadbać o świętość jej obszaru. We wstępie do czwartej wizji do odegrania swojej roli szykuje się Jozue. Zostaje oczyszczony, by mógł wykonać rytuały związane z położeniem kamienia węgielnego, otrzymuje też ceremonialne nakrycie głowy, w którym przyniesiony zostanie kamień. Kamień węgielny jest ozdobiony siedmioma półszlachetnymi kamieniami, które w rzeźbionym motywie dekoracyjnym pełnią rolę siedmiu lamp. Scena wyryta na kamieniu jest typową sceną przedstawiającą świecznik (symbol świątyni i, pośrednio, Jahwe, który w niej mieszka) otoczony stylizowanymi drzewami. W tym przypadku są to drzewa oliwne, które dostarczają oliwy, by świecznik mógł płonąć (zaś świątynia - funkcjonować). Oliwa zostaje też wylana na fundamenty i zmieszana z zaprawą murarską, w celu wmurowania pierwszego, ceremonialnego, kamienia węgielnego. W wizji tej Zorobabel jest odpowiedzialny za rytualne usunięcie poprzedniego kamienia węgielnego, by można było wyrównać całe miejsce. Piąta wizja ukazuje próbę wyegzekwowania zobowiązań dla pokrycia kosztów odbudowy świątyni. Przeniewiercy zostają uznani za winnych złamania przysięgi i, w efekcie, dopuszczenia się kradzieży, bowiem zawłaszczyli środki, które im powierzono z myślą o odbudowie świątyni. W szóstej wizji usunięta zostaje bałwochwalcza figurka, prawdopodobnie umieszczona w fundamentach świątyni podczas poprzednich prac remontowych. Zostaje ona odesłana do Babilonu, gdzie jest jej miejsce. Świątynia może zostać teraz wzniesiona na nowych kamieniach węgielnych umieszczonych w fundamencie. Wiele wizji kończy się obrazem świątyni wypełniającej swoją funkcję jako „centrum dowodzenia”, z którego Jahwe realizuje swoje polityczne i wojskowe plany.

7,5. Cel postu. W źródłach pozabiblijnych niewiele jest wzmianek na temat postu. Zwykle post pojawia się w kontekście żałoby i opłakiwania. W Starym Testamencie post w znaczeniu religijnym ma związek z prośbą zanoszoną do Boga. Ogólna zasada jest następująca: doniosłość prośby powoduje tak wielkie zatroskanie sprawami duchowymi, że rzeczy materialne schodzą na dalszy plan. W tym znaczeniu post jest procesem prowadzącym do duchowego oczyszczenia i ukorzenia się człowieka przed Bogiem (Ps 69,11; 102,5). Nie był więc post celem samym w sobie, lecz przygotowaniem do jakiegoś ważnego wydarzenia.

6 A kiedy jecie i pijecie – czy to nie dla siebie jecie i pijecie?

7,6 Czy poszczą, czy ucztują, zawsze szukają własnych korzyści.

7 Czy nie znacie słów, które Pan głosił przez dawnych proroków, kiedy jeszcze Jerozolima i okoliczne miasta tętniły życiem i kwitły pokojem, kiedy jeszcze Negeb i Szefela były zamieszkane? 8 Potem Pan skierował to słowo do Zachariasza: 

9 To mówi Pan Zastępów: Wydawajcie wyroki sprawiedliwe, okazujcie sobie wzajemnie miłość i miłosierdzie. Iz 1,17

10 Nie krzywdźcie wdowy ani sieroty, cudzoziemca ani biednego! Nie żywcie w sercach waszych złości względem bliźniego! Wj 22,20-21+ Mi 2,1

11 Ale oni nie chcieli słuchać. Przybrali postawę oporną i zatkali uszy, aby nie słyszeć. Wj 32,9+ Iz 48,4 Ez 11,19

12 Serca ich stały się twarde jak diament, nie zwracali uwagi na Prawo i na słowa Pana Zastępów, którymi napominał przez Ducha swojego za pośrednictwem dawnych proroków. I Pan Zastępów zapłonął wielkim gniewem. 13 I tak się stało: Ponieważ oni nie słuchali, kiedy wołałem, i Ja nie wysłucham, kiedy oni wołać będą – mówi Pan Zastępów. 

14 I rozproszyłem ich po wszystkich narodach, których dotychczas nie znali. Kraj zaś po nich pozostaje pustynny, bezludny. Tak doprowadzili kwitnący kraj do ruiny. Pwt 4,27

Za 8

Obrazy czasów mesjańskich

1 Pan Zastępów skierował następujące słowo:

8,1-23 W tym rozdziale zgromadzono krótkie niezależne wyrocznie. Z wyjątkiem 8,16-17, wyroczni będącej pouczeniem, dotyczą one zbawienia mesjańskiego opisanego jako era zwykłego i spokojnego szczęścia, osiągniętego dzięki błogosławieństwu Jahwe obecnego na Syjonie. Uniwersalizm perspektyw pojawia się w w. 20n.

2 Tak mówi Pan Zastępów: Ogarnęła Mnie zazdrość wielka o Syjon i zapłonąłem wielką żarliwością o niego. Za 1,14

3 Tak mówi Pan: Powrócę znowu na Syjon i zamieszkam znowu w Jeruzalem. I znowu Jeruzalem nazwą Miastem Wiernym, a górę Pana Zastępów – górą świętą. Iz 1,26+

4 Tak mówi Pan Zastępów: I znowu staruszkowie i staruszki zasiądą na placach Jeruzalem, wszyscy z laskami w ręku z powodu podeszłego wieku. Iz 65,20 Pwt 4,40

5 I zaroją się place miasta od bawiących się tam chłopców i dziewcząt. 

6 Tak mówi Pan Zastępów: Jeżeli uchodzić to będzie za coś niemożliwego w oczach Reszty tego ludu w owych dniach, czy Ja również mam to uważać za coś niemożliwego? – Wyrocznia Pana Zastępów. Jr 32,27

7 Tak mówi Pan Zastępów: Oto Ja wybawię mój lud z krainy wschodu i z krainy zachodu słońca. 

8 Sprowadzę ich, i mieszkać będą w Jeruzalem. I będą moim ludem, a Ja będę ich Bogiem, wiernym i sprawiedliwym. Jr 31,31+ Za 13,9

8,8 Chodzi tu nie tylko, jak w 2,10n, o wygnańców z Babilonii, ale o wszystkich rozproszonych Żydów. Po ich powrocie nastąpi odnowienie przymierza (por. Jr 31,31+).

9 Tak mówi Pan Zastępów: Niech nabiorą siły wasze ręce, którzy w tych dniach słuchaliście słów, jakie prorocy głosili, gdy kładziono fundamenty domu Pana Zastępów, aby odbudować świątynię. Ag 1,15

8,9 głosili, gdy. Za tekstem hebr. (dosł.: „w dniu”). BJ: „od dnia”, za grec.

10 Albowiem dotychczas ani ludzie nie otrzymali wynagrodzenia za pracę, ani zwierzęta. Każdy przechodzień był zagrożony przez wroga; podburzyłem wszystkich ludzi nawzajem przeciw sobie.

8,10 podburzyłem. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „podburzę”.

11 Ale teraz nie będę dla Reszty tego ludu taki jak poprzednio – wyrocznia Pana Zastępów. 12 Teraz zasiewy jego będą rosły w spokoju, winnice okryją się owocami, ziemia wyda plony, niebiosa dostarczą rosy. Daję to wszystko jako dziedzictwo Reszcie tego ludu. 

13 I tak jak byliście, narodzie judzki i narodzie izraelski, przekleństwem wśród narodów, tak [gdy] was wybawię, będziecie błogosławieństwem. Nie lękajcie się, niech wasze ręce nabiorą siły! Rdz 12,3+ Ps 72,17

14 Tak mówi Pan Zastępów: Jak ścigałem was nieszczęściami, kiedy przodkowie wasi doprowadzali Mnie do gniewu – rzekł Pan Zastępów – i nie żałowałem tego, 15 tak teraz zamierzam świadczyć dobro Jerozolimie i narodowi judzkiemu, nie lękajcie się! 

16 A takie przykazania powinniście zachować: Bądźcie prawdomówni wobec bliźnich, w bramach waszych ogłaszajcie wyroki sprawiedliwe, zapewniające zgodę! Ef 4,25 Mt 5,9

17 Nie knujcie w sercu zła względem bliźnich, nie przysięgajcie fałszywie, gdyż tego wszystkiego nienawidzę – wyrocznia Pana. 

18 I Pan Zastępów skierował do mnie to słowo: Za 7,1-3

19 Tak mówi Pan Zastępów: Post z czwartego, post z piątego, post z siódmego i post z dziesiątego miesiąca niech się zamieni dla narodu judzkiego w radość, wesele i święto przyjemne. Ale miłujcie prawdę i pokój! Jr 31,13 Iz 35,10 Mt 9,14-15

8,19 Do postów z piątego i z siódmego miesiąca (por. 7,3 i 7,5) zostały dołączone posty z czwartego i z dziesiątego miesiąca, upamiętniające wyłom uczyniony w murach Jerozolimy oraz początek oblężenia (2 Krl 25,1.4).

8,19. Różne posty. Posty obchodzone w piątym i siódmym miesiącu zostały omówione w komentarzach do rozdziału 7. Również dwa pozostałe wydają się związane z wydarzeniami towarzyszącymi oblężeniu Jerozolimy. Czwarty miesiąc kojarzył się z końcem zasiadania na tronie królów z dynastii Dawida. To właśnie w czwartym miesiącu ostatni król Judy, Sedecjasz, potajemnie uciekł z miasta po trwającym półtora roku oblężeniu Jerozolimy przez wojska babilońskie.

20 Tak mówi Pan Zastępów: W przyszłości przyjdą ludy i mieszkańcy wielu miast. 1Krl 8,43

21 Mieszkańcy jednego miasta, idąc do drugiego, będą mówili: Pójdźmy zjednać przychylność Pana i szukać Pana Zastępów! – Ja także idę. 22 I tak liczne ludy i mnogie narody przychodzić będą, aby szukać Pana Zastępów w Jeruzalem i zjednać sobie przychylność Pana.

8,22. Potężne narody szukające Pana. Temat ten był już jednym z motywów przedwygnaniowego proroctwa. Zob. komentarz do Iz 2,2.

23 Tak mówi Pan Zastępów: W owych dniach dziesięciu mężów ze wszystkich języków, którymi mówią narody, uchwyci się skraju płaszcza Judejczyka, mówiąc: Chcemy iść z wami, albowiem zrozumieliśmy, że z wami jest Bóg. Tb 13,11

8,23. Uchwycenie skraju płaszcza. Chwycenie za skraj szaty to często stosowany zwrot pojawiający się w językach ugaryckim, aramejskim i akadyjskim (czyli językach spokrewnionych z biblijnym hebrajskim). W języku akadyjskim była to fraza „chwycić skraj [szaty]”. Chwycenie skraju czyjejś szaty było w Izraelu i Mezopotamii gestem oznaczającym prośbę i poddanie. Uchwycenie przez Saula skraju szaty Samuela było ostatnim, najbardziej wymownym błaganiem o miłosierdzie. Podobnie było w ugaryckim cyklu o Baalu, gdzie Anat chwyta skraj szaty Mota, by błagać o zmiłowanie dla swojego brata, Baala.

Za 9

MESJASZ - CZASY OSTATECZNE

Narody pod panowaniem Pańskim

1 Wyrok. Słowo Pana zmierza do krainy Chadraku i w Damaszku znajdzie odpoczynek, gdyż do Pana należy klejnot Aramu, jak i wszystkie pokolenia Izraela.

9,1-8 Ziemia Obiecana prócz terytorium Izraela (por. Sdz 20,1+) będzie obejmować miasta aram., fenickie i filistyńskie. W wyroczni aluzja do wojskowego marszu zdobywczego, interpretowanego jako działanie Jahwe, który to marsz poprzedzi erę mesjańską. Prawdopodobnie u źródeł tego fragmentu leżą działania Aleksandra po bitwie pod Issos (333).

9,1 klejnot Aramu. BJ: „źródło Aramu”, en ’aram, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: en ’adam, „oko człowieka”.

— Można rozumieć: „Jahwe ma ludzi na oku” (por. 9,8 i 12,4).

9,1. Chadrak, Damaszek. Nazwa Chadrak nie pojawia się w innych tekstach biblijnych, występuje jednak w źródłach neoasyryjskich, począwszy od połowy VIII w. przed Chr. jako określenie okręgu Hatarikka. Znajdował się on w górnej części rzeki Orontes, pomiędzy Aleppo i Chamat. Należał do wysuniętej najbardziej na północ części perskiej satrapii Abarnahary (kraju za rzeką), która dominowała na obszarze pomiędzy rzekami Orontes i Eufrat. Damaszek panował nad północno-wschodnim obszarem satrapii, rozciągającym się pomiędzy Orontesem a Pustynią Syryjską. W tym okresie Damaszek był perską prowincją, podobnie jak Chadrak.

2 Zarówno Chamat, jego sąsiad, jak Tyrs i Sydon, ponieważ bardzo jest zdolny.

9,2. Chamat na początku V w. przed Chr. Chamat może oznaczać obszar lub miasto. Chamat położone było w odległości ok. 210 km na północ od Damaszku, nad rzeką Orontes. Jeśli w tekście biblijnym chodzi o ówczesną prowincję, jak sugerują niektórzy komentatorzy, obejmowała ona obszar pomiędzy Orontesem a Morzem Śródziemnym. Ani źródła archeologiczne, ani literackie nie dostarczają wielu informacji na temat Chamatu w VI i V w. przed Chr.

9,2. Tyr i Sydon na początku V w. przed Chr. Miasta te symbolizują prowincję/prowincje Fenicji pomiędzy rzeką Litani a Morzeni Śródziemnym. Chociaż jako miasta portowe zajmowały ważne miejsce w operacjach perskich na zachodzie, dysponujemy niewielką ilością informacji na ich temat ze wspomnianego okresu.

3 Dlatego Tyr wybudował sobie warownie. Nagromadził srebra – jak piasku, i złota – jak błota na drogach. 4 Jednak zawładnie nim Pan i jego szaniec strąci w głębiny morza; a jego samego pochłonie ogień. 5 Ujrzy to Aszkelon i zadrży, przerazi się wielce Gaza, a Ekron w nadziei się zawiedzie. Król z Gazy będzie usunięty, wyludni się Aszkelon. 6 Bękarty zamieszkają w Aszdodzie. Na proch zetrę pychę Filistyna.

9,6 Ludność mieszana powstała jako wynik kolonizacji.

9,5-6. Miasta filistyńskie na początku V wieku przed Chr. Obszar starożytnej Filistei nosił wówczas nazwę prowincji Aszdod. Gaza pełniła rolę głównej perskiej bazy wypadowej w wojnie z Egiptem, zaś Aszkelon był świetnie prosperującym miastem portowym. Prace wykopaliskowe prowadzone w Aszdodzie wskazują, że w okresie perskim miasto znajdowało się w stanie rozkwitu, zachowane dokumenty historyczne nie dostarczają jednak wielu danych na ten temat.

7 I z krwi oczyszczę mu usta, i jego zęby z ofiary plugawej. Wówczas i on stanie się Resztą, która należy do Boga naszego, jak jeden z rodów Judy, Ekron zaś będzie jak Jebusyta. Iz 4,3+

9,7 W dwu pierwszych stychach aluzja do pogańskich praktyk spożywania mięsa z krwią (por. Kpł 1,5+) lub pokarmów zakazanych, jak wieprzowina (por. Iz 65,4; 66,17).

— W dwu końcowych stychach mowa o dawniej włączonych do Izraela.

9,7. Krew, zakazane pokarmy. W wersecie jest mowa o zmianie filistyńskiej diety tak, by odpowiadała Prawu. Izraelici nie mogli spożywać mięsa, z którego nie odsączono krwi (zob. komentarz do Kpł 17,11-12); istniały też przepisy pokarmowe dotyczące zwierząt, które można i których nie można spożywać (zob. komentarz do Kpł U).

9,7. Ekron... jak Jebusyta. Jebusyci byli rdzennymi mieszkańcami okolic Jerozolimy w okresie podboju Ziemi Obiecanej przez Jozuego. Władali Jerozolimą w okresie sędziów aż do zdobycia miasta przez Dawida. Istnieje niewiele dowodów tekstowych wskazujących na to, że wtopili się w naród Izraela, zamiast ulec eksterminacji (zob. komentarz do 2 Sm 24,18). Ekron utożsamia się z Tell Mikne położonym w dolinie Sorek, w odległości ok. 32 km na południe o Jerozolimy i 24 km od Morza Śródziemnego. Ekron składał się z dolnego miasta i miasta górnego, „akropolu”. Prace wykopaliskowe prowadzone tam od początku lat osiemdziesiątych XX w. dowodzą prosperity starożytnego miasta. Ekron znany był w starożytności z produkcji oliwy - znajdowało się w nim ponad sto wytwórni tego poszukiwanego produktu. Inskrypcja odkryta w Tell Mikne w 1996 po Chr. (datowana na VII wiek przed Chr.) jest najstarszym zachowanym przykładem filistyńskiego dialektu zachodniosemickiego posługującego się znakami alfabetu fenickiego. Po zniszczeniu Ekronu przez Nabuchodonozora w 603 przed Chr., miejsce to było tylko w niewielkim stopniu zasiedlone.

8 Rozbiję obóz obok mego domu [dla obrony] przed wojskami, przed przybyszami. I przemoc wroga już go nie dosięgnie, gdyż teraz sam patrzę oczyma.

9,8 obok mego domu. „Dom” Jahwe oznacza tu kraj (por. Oz 8,1; 9,15; Jr 12,7n).

— przed wojskami. Za tekstem hebr.: miccabah. BJ: „w przedniej straży”, maccabah, na zasadzie domysłu.

Król Pokoju

9 Raduj się wielce, Córo Syjonu, wołaj radośnie, Córo Jeruzalem! Oto Król twój idzie do ciebie, sprawiedliwy i zwycięski. Pokorny – jedzie na osiołku, na oślątku, źrebięciu oślicy. Mt 21,5 Mt 11,29

9,9 sprawiedliwy. Nie w sensie, że oddaje sprawiedliwość (por. Iz 11,3-5), lecz że będzie przedmiotem „sprawiedliwości” Jahwe, czyli Jego potężnej obrony (por. Iz 45,21-25).

— W dwu końcowych stychach mowa o tym, że Mesjasz będzie „pokorny” (anî), a to cecha, jaką w So 3,12 przypisano przyszłemu ludowi (por. So 2,3+). Wyrzekając się przepychu królów historycznych (Jr 17,25; 22,4), król mesjański dosiądzie zwierzęcia tradycyjnie służącego do jazdy książętom (Rdz 49,11; Sdz 5,10; 10,4; 12,14). Por. też 1 Krl 1,38 z 1 Krl 1,5. Nasz Pan, Jezus, wypełnił to proroctwo podczas wjazdu do Jerozolimy w Niedzielę Palmową.

9,9. Król jadący na ośle. Królowie Bliskiego Wschodu często jeździli na mułach (zob. komentarz do 1 Krl 1,33), tutaj chodzi jednak o zwyczajnego osła. Chociaż w tekstach akadyjskich pojawiają się wzmianki o królu dosiadającym osła, trudno uznać to zwierzę za imponującego królewskiego wierzchowca. Hebrajskie słowo przetłumaczone w BT jako „źrebię” jest tym samym, którego użyto na oznaczenie wierzchowców dosiadanych przez synów sędziów w Sdz 10,3. Jeżdżenie na ośle stanowiło raczej wyraz pokory niż królewskiego dostojeństwa.

10 On usunie rydwany z Efraima, a konie z Jeruzalem; łuk wojenny zostanie złamany. Pokój ludom obwieści. Jego władztwo sięgać będzie od morza do morza, od brzegów Rzeki aż po krańce ziemi. Mi 5,9 Oz 2,20 Iz 11,6+ Ps 72,8

9,10 usunie. Za grec. Tekst hebr.: „usunie”.

— Królestwo mesjańskie odnalazło dawną jedność: jego częścią są także plemiona północne.

— W dwu końcowych stychach chodzi o obszar od Morza Śródziemnego do Morza Martwego i od Eufratu po dalekie południe. Pełny sens temu wyrażeniu nada Pięćdziesiątnica.

9,10. Łuk wojenny. W tekstach asyryjskich z VII w. przed Chr. (Assarhaddon) złamanie łuku wojennego przez bóstwo jest obrazem zwycięskiego podboju. W tym fragmencie wspomniana czynność zapobiega przyszłej bitwie. W innych tekstach biblijnych ta sama idea wyrażona została za pomocą obrazu przekucia mieczy na lemiesze (zob. komentarz do Iz 2,4).

9,10. Od morza do morza. Brak wskazania na konkretne morza, np. Morze Śródziemne i Morze Martwe, sugeruje uniwersalny charakter analizowanego fragmentu i to, że chodzi w nim o kosmiczne morza otaczające ziemie zamieszkane przez ludzi.

9,10. Od brzegów Rzeki aż po krańce ziemi. Kiedy słowo „Rzeka” poprzedzone jest przedimkiem określonym, oznacza z reguły Eufrat. Brak przedimka określonego w tym wersecie wskazuje, że jest to abstrakcyjna aluzja o charakterze kosmicznym. W literaturze akadyjskiej wielka kosmiczna rzeka nosi nazwę apsu, ona też mogłaby stanowić odpowiedni kontrast dla krańców ziemi. Zwrot „krańce ziemi” oznacza tutaj najbardziej odległe ze znanych miejsc.

Ocalenie Izraela i jego świetność

11 Także ze względu na krew przymierza zawartego z tobą wypuszczę więźniów twoich z bezwodnej cysterny. Wj 24,4-8 Mt 26,28

9,11 ze względu na krew przymierza. Aluzja albo do ceremonii na Synaju (Wj 24,5n), albo do ofiar składanych w świątyni.

— Cysterna służy za więzienie, jest to symbol Babilonii.

12 Wróćcie do warownego miejsca, więźniowie oczekujący z nadzieją! Dzisiaj cię o tym zapewniam, że cię nagrodzę w dwójnasób. 13 Albowiem Judę [jak łuk] sobie napinam, łuk uzbrajam Efraimem. Pobudzę twoich synów, Syjonie, przeciwko twoim synom, Jawanie, i miecz mocarza z ciebie uczynię.

9,13 Jawanie. Chodzi o Greków. Imperium perskie rozpada się pod ciosami Aleksandra.

9,13. Grecja na początku V w. przed Chr. Hebrajska nazwa „Jawan” była przypuszczalnie greckim określeniem Jonii, greckiego obszaru na zachodnim wybrzeżu Turcji, oraz Wysp Egejskich. Grecy jońscy osiedlili się w tym rejonie na krótko przed nastaniem I tysiąclecia przed Chr. Istnieją dowody ich kontaktów z Asyryjczykami w VIII w. przed Chr. W czasach Zachariasza wszyscy Grecy zaangażowani byli w wojnę z Persami (zob. komentarz do Est 2,1).

14 Pan się ukaże nad nimi. Jak błyskawica wzlecą Jego strzały i Pan Bóg zadmie w róg. Nadciągnie w szumie wichru z południa. Ps 18,15 Pwt 33,2 Ha 3,4

9,14. Boski wojownik. W motywie boskiego wojownika/mocarza wojny bóstwo staje do walki i pokonuje bogów nieprzyjaciela. W starożytnej Asyrii królem bitwy był Nergal, zaś boginią wojny Isztar. Boskimi wojownikami byli też kananejski Baal i babiloński Marduk. W tym światopoglądzie wojna toczona przez ludzi była odzwierciedleniem zmagań bogów. Potężniejsze bóstwo odnosiło zwycięstwo niezależnie od siły lub słabości swojego ludzkiego sojusznika. W wyobrażeniach Bliskiego Wschodu obecności bóstwa towarzyszyły zwykle gromy i błyskawice, szczególnie w kontekście bitwy. Począwszy od sumeryjskiego Wywyższenia Inana, po chetyckie mity o bogu burzy oraz akadyjskie i ugaryckie mitologie, bogowie grzmotem oznajmiali sąd nad swymi nieprzyjaciółmi. Baal opisany został jako trzymający w dłoni garść błyskawic. Terminologia związana z błyskawicami pojawia się w retoryce królów Chetytów i Asyryjczyków - przedstawiali oni siebie jako narzędzia bogów, wymierzające karę tym, którzy złamali zawarte traktaty lub stanęli na drodze ekspansji ich imperiów.

15 Pan Zastępów będzie ich osłaniał, zniszczą i zdepczą kamienie z proc, i krew będą pili jak wino, i będą jej pełni jak czara, jak rogi ołtarza. Wj 27,2+

9,15 krew. Lekcja dam za niektórymi rkpsami grec. Tekst hebr.: hamu, „uczynię wrzawę”. Można też rozumieć: „wypiją, uczynią wrzawę jak (pod wpływem) wina”, co przypominałoby hałas czyniony przez trzodę (por. Mi 2,12; Ez 34,6-8).

9,15. Będą pełni jak czara, jak rogi ołtarza. Rogi ołtarza były skrapiane krwią ofiar, dlatego opisaną tutaj czarę wypełnia krew. Porównanie do czary wskazuje zatem na duży przelew krwi.

16 Pan, ich Bóg, ich zbawi jak owce swego ludu. Jaśnieć będą jak drogie kamienie na Jego ziemi. Ez 34,1+

9,16 Fragment bardzo niejasny. Ostatni stych dosł.: „tak, ponieważ kamienie diademu migocące na jego ziemi”.

17 Jakże wielkie jego bogactwo i jego piękno: zboże da rozkwit młodzieńcom, a młode wino – dziewicom. Jr 31,12-13

Za 10

Tylko Pan wspomaga

1 Proście Pana o deszcz w czasie późnych opadów, Pan, który sprawia burze i ulewne deszcze, daje chleb każdemu, trawę na polu. Pwt 11,14 Ps 135,7

10,1. Jahwe jako Bóstwo płodności. Na Bliskim Wschodzie istniała stara tradycja oddawania czci bogu burzy, który zsyłał deszcz i obdarzał pola urodzajem. W religii kananejskiej bogiem tym był Baal. W okresie przedwygnaniowym Izraelici często przypisywali urodzajność pól Baalowi, chociaż za swoje narodowe Bóstwo podawali Jahwe (zob. komentarz do Oz 2,1).

2 Albowiem terafim wieściły fałsz, wróżbici widzieli tylko kłamstwa. Sny głoszą ułudę, pociechy ich są żałosne. Dlatego oddalili się jak owce, zmarnieli, bo nie było pasterza. 1Sm 15,22+ Ez 34,5 Mt 9,36

10,2 Powiązanie wróżbiarstwa i posążków bóstw (terafim) występuje także w 1 Sm 15,23 (w BJ). Terafim to przedmioty służące do wróżenia (por. Ez 21,26). Działalność wróżbitów po wygnaniu znajduje potwierdzenie w Ml 3,5 (por. Kpł 19,31; 20,6).

10,2. Posążki bóstw i wróżbici. .Hebrajskim słowem tłumaczonym jako „posążki bóstw” jest terafim - najprawdopodobniej jednak nie były to wizerunki bogów, lecz przodków (zob. komentarz do Rdz 31,19). Owe posążki „przemawiały” zapewne za pośrednictwem omenów lub nekromantów, którzy potrafili porozumiewać się z duszami zmarłych. Wróżbiarze nie tylko wyjaśniali sny (zob. komentarz do Dn 1,1.7; 2,4), lecz specjalizowali się w wywoływaniu snów z objawieniami (zob. komentarz do 1 Sm 3,3).

Wyzwolenie i powrót Izraela

3 Przeciw pasterzom gniew mój się rozpala, karę wymierzę kozłom. Gdy Pan Zastępów nawiedzi swą trzodę – dom Judy, uczyni ich niby sławnym w boju rumakiem. Ez 34,2

10,3-11,3 W tym trudnym fragmencie przeplatają się w przedziwny sposób jednostki tekstu, w których przemawia Jahwe (3a.6.8-11) lub w których mówi się o Nim w trzeciej osobie (3b-5.7.12; 11,1-3).

10,3 karę wymierzę. BJ: „rozsrożę się” albo „nawiedzę” (paqad jak w następnym stychu): chodzi o karzące nawiedzenie obcych monarchów, panujących nad ludem świętym. Słowo „pasterz” odnosi się do nich w Jr 25,34n; Na 3,18 (i por. Iz 44,28), to samo dotyczy wyrazu „kozioł” w Dn 8,5n, natomiast drugie „nawiedzenie” trzody jest pomyślne.

10,3. Przywódcy jako pasterze. Ideologia ukazująca króla jako pasterza ludu pojawia się już wraz z postacią sumeryjskiego króla Lugalzagessi ok. 2450 przed Chr. Współczesny mu władca Lagasz, Urukagina, utrzymywał, że bóg Ningirsu jest właścicielem królestwa, zaś on, król, wybrany został na „pasterza”, by tym królestwem zarządzał w imieniu bóstwa i ludu. W podobny sposób wyobrażano sobie bogów odpowiedzialnych za utrzymywanie sprawiedliwości (Szamasz w Mezopotamii, Amon w Egipcie). Ideologia ta przetrwała w Izraelu aż do okresu monarchii; była też odnoszona do Asurbanipala w Asyrii (VII w. przed Chr.) i Nabuchodonozora (VI w. przed Chr.).

4 Z niego będzie narożnik, z niego pal, z niego łuk bojowy, z niego dzielny wódz.

10,4 pal. BJ: „kołek” (namiotowy), obrazowe określenie przywódców, którzy wreszcie powstaną z ludu.

10,4. Kamień węgielny. W architekturze izraelskiej z okresu żelaza w coraz większym stopniu wykorzystywano ciosane kamienie, rezygnując z nieobrobionych kamiennych bloków i tłucznia, stosowanych w budownictwie okresów dawniejszych. Aby zapewnić stabilność i połączyć dwa sąsiednie mury, umieszczano w nich starannie ociosany kamień pełniący rolę kamienia węgielnego. Był on większy od normalnie używanych, zaś jego położenie wiązało się ze specjalnymi czynnościami lub rytuałami. Jego duża gładka powierzchnia doskonale nadawała się do umieszczenia inskrypcji zawierającej myśl religijną, imię architekta lub króla oraz datę rozpoczęcia prac. Kamień węgielny mógł też spełniać rolę fundamentu.

10,4. Kołek do namiotu [BT: „z niej więź”]. Można rzec, że kołki są dla namiotu tym, czym kamień węgielny dla budowli. Innej możliwości interpretacji dostarcza staroasyryjska inskrypcja Iriszuma, z której wynika, że na znak zakończenia budowy w ścianę świątyni wbijano kołek. Jeśli obrać ten trop, kamień węgielny oznacza początek budowy, zaś kołek wbity w ścianę jest symbolem jej zakończenia. Obydwa terminy mogły zostać użyte w sensie metaforycznym na oznaczenie tego, co ma znaczenie fundamentalne (jak w Iz 22,23; Ezd 9,8). Takie kołki są czasami znajdowane wśród przedmiotów umieszczanych w fundamentach mezopotamskich budowli.

5 A wszyscy będą jak bohaterowie, co w bitwie udeptują błoto uliczne. Będą walczyć, bo Pan jest z nimi, konnica zaś okryje się hańbą. 

6 Umocnię dom Judy, a dom Józefa wybawię. Sprowadzę ich z powrotem, bo miłosierdzie im okazałem. I znowu będzie tak, jakbym ich nigdy nie odrzucił, albowiem Ja jestem Pan, ich Bóg, Ja ich wysłucham. Za 10,12 Za 12,5 Iz 41,17

7 Efraim będzie podobny do mocarza, serce się w nim rozweseli jak gdyby od wina – ich synowie będą to oglądać z radością i serca ich rozradują się w Panu. Ps 104,15

8 Gwizdem przywołam ich i zgromadzę, bo ich wykupiłem – i tak jak dawniej będą znowu liczni. 9 Między narodami ich rozproszyłem i na obczyźnie o Mnie pamiętać będą, wychowają swych [synów], a potem powrócą.

10,9 wychowają. Za grec, wechîju. BJ: „pouczą”, wechîwwu, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: wechaju, „żyć będą (z)”.

10 Sprowadzę ich z ziemi egipskiej, zgromadzę ich z krainy Aszszur. Przywiodę ich do ziemi Gilead i Libanu, tak że miejsca dla nich nie wystarczy. Pwt 30,1 Pwt 30,3 Ba 2,30-32 Łk 15,17

10,10 Asyria i Egipt oznaczają tu w ogóle kraje ciemiężycieli.

— Gilead był pierwszym terytorium zdobytym po Wyjściu (por. Iz 40,3+).

10,10. Miejsce wygnania. Chociaż Asyria była dobrze znanym miejscem wygnania mieszkańców Północnego Królestwa oraz pewnych grup mieszkańców Królestwa Południowego (zob. komentarz do Iz 22,2-3), wiadomo również o koloniach założonych przez Izraelitów, którzy uciekli do Egiptu lub zostali tam uprowadzeni, być może już w VIII, a z pewnością w VII w. przed Chr. (zob. komentarz do Jr 43,7).

10,10. Gilead i Liban. Mieszkańcom Izraela Gilead (płaskowyż na wschód od Jordanu) i Liban (dolina Bekaa ciągnąca się wzdłuż rzeki Litani, pomiędzy Libanem a pasmem gór Antylibanu) kojarzyły się tak samo jak nam Bieszczady. Nazwy te przywoływały obraz dużych, słabo zaludnionych przestrzeni.

11 Przejdą przez morze ucisku, uderzą w morskie fale, a głębia Nilu wyschnie. Upokorzony będzie pyszny Aszszur, a panowanie Egiptu ustanie.

10,11 Przejdą. Tekst hebr., „przejdzie”.

— ucisku. Za tekstem hebr., carah, lub „ciasne” (grec). BJ „Egiptu”, micrajim, na zasadzie domysłu według dalszego ciągu wersu.

12 Pan będzie ich mocą, w Jego imię będą kroczyć – wyrocznia Pana. Za 10,6 Za 12,5

Za 11

1 Otwórz twe bramy, Libanie, niech twoje cedry strawi ogień!

11,1 cedry. Symbole wielkich potęg (por. Iz 10,33n; Ez 31) lub ich królów.

2 Rozpaczaj, cyprysie, że cedr upadł, że to, co szlachetne, uległo zagładzie. Jęczcie, dęby Baszanu, że las niedostępny zwalony na ziemię. 3 Słychać skargi pasterzy, bo najlepsze pastwiska już ogołocone, słychać ryki lwiątek, bo duma Jordanu zmieniona w pustynię.

11,1-3. Zniszczenie lasów i pastwisk. Lasy i pastwiska stanowiły cenne zasoby naturalne w kraju, w którym było ich tak niewiele. Wielkie obszary produktywnej ziemi zostaną zamienione w nieużytki, zaś pastwiska zniszczone. Współczesne nam państwo Izrael stara się przywrócić produktywność ziemi, zalesiając nieużytki. W starożytności najeźdźcy celowo niszczyli ziemie uprawne, pastwiska i lasy, by na dłuższą metę osłabić nieprzyjacielski kraj (zob. komentarz do 2 Krl 3,25).

Dwaj pasterze Ez 34,1+

4 Pan, Bóg mój, tak do mnie powiedział: Paś owce przeznaczone na zabicie, Jr 12,3

11,4-17 Mała księga pasterzy (por. Ez 34,1+) zakończy się (13,7-9) proroctwem mesjańskim. Tu w. 4-14 są retrospektywnym spojrzeniem alegorycznym na niedawne wydarzenia, co stanowi rodzaj apologii Opatrzności. Prorok wchodzi w rolę Jahwe przyjmując, by tak powiedzieć, Jego znakomite pasterzowanie. Ale Izrael nie zrozumiał dobra, jakiego chciał dla niego jego Bóg. Dlatego Jahwe wzbudzi złego pasterza, którego prorok będzie zobowiązany naśladować (w. 15-17) ukazując powrót do starych schematów postępowania.

11,4. Owce przeznaczone na zabicie. Świątynia trzymała duże stada bydła, przekazanego jako ofiara pierwocin (i z innych powodów) i przeznaczonego na zabicie, było bowiem obiecane Panu. Świątynia zatrudniała więc wielu pasterzy do pilnowania stad.

5 które kupcy zabijają bezkarnie, a handlarze mówią: „Wzbogaciłem się, niech będą dzięki Panu”, i pasterze nie mają dla nich litości.

11,5 mówią:... nie mają... litości. Na zasadzie domysłu. W tekście hebr. jest 1. poj.

— Kupcy i handlarze to żydowskie klasy rządzące. Ich intrygi oraz pieniądze sprawiają, że są oni panami pasterzy ludu.

6 Ja też nie będę dłużej litościwy dla mieszkańców – kraju wyrocznia Pana – ale każdego z nich wydam w ręce jego sąsiada i w ręce jego króla. Oni doprowadzą kraj do upadku, a Ja nikogo nie uwolnię z ich ręki.

11,6 nie będę dłużej litościwy. Wiersz często uważa się za glosę zainspirowaną słowem „być litościwym”, ale obcą perspektywie zarysowanej w tym fragmencie. Można tu jednak dostrzec aluzję do wydarzeń przedstawionych w 1 Krl 12,19.24. Cały ten fragment może być aluzją do początków monarchii, do trzech odrzuconych pasterzy (w. 8), przedstawiających Salomona, winnego idolatrii, Roboama, który spowodował schizmę, i Jeroboama, który wprowadził obcy kult. Por. jednak w. 8+.

11,6. Każdego z nich wydam w ręce jego sąsiada. Hebrajskie słowo oznaczające sąsiada jest bardzo podobne do słowa oznaczającego pasterza. Ich paralelne zestawienie ze słowem „król” skłoniło niektórych badaczy do wniosku, że w tekście oryginalnym znajdował się wyraz „pasterz”. Możemy mieć też tutaj do czynienia z grą słów.

7 Tak więc pasłem owce przeznaczone na zabicie przez handlarzy. I wziąłem dwie laski, jedną nazwałem: Łaskawość, drugą: Zjednoczenie. I pasłem owce.

11,7 handlarzy. Za grec (dosł.: „Kananejczyków”). Tekst hebr.: „najuboższych”, tak samo w w. 11.

8 Jednak w ciągu miesiąca usunąłem trzech pasterzy. Straciłem do nich cierpliwość, a one okazały mi niechęć.

11,8 „Miesiąc” symbolizuje czas zbawienia, z którego lud nie chce skorzystać.

— trzech pasterzy. Jeśli nie chodzi tu o trzech winnych królów (por. w. 6+), to może mamy do czynienia z aluzją do szeregu najwyższych kapłanów, których usunął Jahwe, reprezentowany symbolicznie przez swego proroka. Wiadomo, że po wygnaniu przywódcami wspólnoty żydowskiej byli kapłani.

9 Dlatego powiedziałem: Nie chcę was paść dłużej; co ma umrzeć, niech umiera, co ma zginąć, niech ginie, a te, które pozostaną, niech się wzajemnie pożrą! 10 Wziąłem moją laskę: Łaskawość, i złamałem ją na znak zerwania przymierza, które zawarłem ze wszystkimi ludami. 11 I w tym właśnie dniu zostało ono zerwane, a handlarze owiec, którzy mnie podglądali, przekonali się, że to było słowo Pana. 

12 Potem zwróciłem się do nich: Jeżeli to uznacie za słuszne, dajcie mi zapłatę, a jeżeli nie – zostawcie ją sobie! I odważyli mi trzydzieści srebrników. Mt 27,3-10

11,12 Zarządca ma prawo do wynagrodzenia (por. Ne 5,15), lecz to, w sposób alegoryczny dawane tu przez klasy rządzące prorokowi (obrazującemu Jahwe), jest szyderstwem, ceną niewolnika (Wj 21,32); Krótko mówiąc: szydzą z Jahwe!

— W. 12-13 są przywołane w Mt 27,3-10 i tam odniesione do Chrystusa, którego typem okazał się prorok, zajmując miejsce wzgardzonego Jahwe.

11,12. Trzydzieści srebrników. Z wersetu 12 trudno wywnioskować, czy Zachariasz nadal odgrywa rolę pasterza i zbiera wynagrodzenie dla innych pasterzy, czy też pobiera wynagrodzenie za swoją rolę prorocką (ostatnia część wersetu 11). Informacje z kodeksów prawnych pochodzących z II tysiąclecia przed Chr. wskazują, że pasterz otrzymywał roczne wynagrodzenie w wysokości 10 syklów. Z drugiej strony prorok mógł oczekiwać, że zostanie godziwie wynagrodzony za swoje umiejętności. Wiedza, że wartość niewolnika wynosiła 30 syklów, niewiele tutaj pomoże, bowiem Zachariasz nie został nabyty jako niewolnik. W języku sumeryjskim zwrot „wart trzydzieści syklów” oznacza tyle, co „trzy grosze”, czyli faktycznie coś zupełnie pozbawionego wartości. Chociaż takie znaczenie pasowałoby do kontekstu, przeskok od języka sumeryjskiego do powygnaniowego hebrajskiego byłby zbyt duży i nie można stąd wyciągać pewnych wniosków.

13 Pan jednak rzekł do mnie: Rzuć odlewnikowi tę sowitą zapłatę, której w ich przekonaniu byłem godzien. Wziąłem więc trzydzieści srebrników i rzuciłem je odlewnikowi w domu Pańskim. 2Krl 12,11 2Krl 22,4

11,13. Wrzuciłem je do garncarza [BT: „wrzuciłem je do skarbony”]. Istnieją trzy możliwe wyjaśnienia tego wersetu i trudno wybrać jedno z nich. Po pierwsze, w pobliżu świątyni mógł się znajdować warsztat garncarski pracujący na jej potrzeby. Czemu jednak miano by tam wrzucać pieniądze? Po drugie, słowo użyte na oznaczenie „garncarza” znaczy po prostu „nadający kształt”. Z tego powodu niektórzy komentatorzy sugerowali, że chodzi o rzemieślnika wytwarzającego przedmioty z metalu, który, być może, zamierza wykonać posążek ze srebra. Może to wyjaśniać, dlaczego wrzucano tam srebro, wymaga jednak nadania niezwykłego znaczenia całkiem zwyczajnemu słowu. Po trzecie, słowo tłumaczone przez niektórych jako „puszka garncarza” może, po wprowadzeniu niewielkich zmian, oznaczać „skarbonę”. Niektóre z wczesnych przekładów podążają właśnie tym tropem, co może znaleźć pewne potwierdzenie także w Nowym Testamencie (Mt 27,5-6, chociaż Mateusz również wspomina o garncarzu). Każde wyjaśnienie łączy się z pewnymi wątpliwościami, nie dysponujemy też informacjami, które rzucałyby światło na czynności wykonywane przez proroka.

14 Następnie złamałem moją drugą laskę: Zjednoczenie, na znak zerwania braterstwa Judy z Izraelem.

11,14 Ten fragment może stanowić najstarsze poświadczenie schizmy samarytańskiej. Według świadectwa Józefa Flawiusza Samarytanie ok. 328 r. zbudowali na górze Garizim świątynię konkurującą ze świątynią jerozolimską. Złamanie dwu lasek symbolizuje ponownie rozpoczynający się obcy ucisk (w. 10) i już dokonaną schizmę wewnętrzną.

15 Później rzekł Pan do mnie: Weź powtórnie wyposażenie nierozumnego pasterza! Iz 42,3 Mt 12,20

16 Albowiem sprowadzę temu krajowi pasterza, który nie będzie się troszczył o to, co ginie; nie będzie szukał tego, co błądzi; nie będzie leczył tego, co zranione; nie będzie karmił tego, co zdrowe. Ale będzie zajadał mięso tłustych zwierząt, a ich kopyta będzie obrywał.

11,16 tego, co błądzi. BJ: „tej, co beczy”, sens niepewny; to słowo (często rozumiane jako „błądzącej”) jest zbliżone do Jr 51,38 („ryczeć”).

— tego, co zdrowe. BJ: „opuchniętej”. Słowo wyprowadzone od rdzenia cabah (por. Lb 5,22.27). Można też rozumieć: „o tę, która ma się dobrze (dosł.: „tę, co się trzyma prosto”; rdzeń nacab), się nie zatroszczy”.

11,16. Ich kopyta będzie obrywał. Owce rzadko hodowano na mięso. Wełna była znacznie bardziej wartościowa. Głównym obowiązkiem pasterze było dbanie o życie i zdrowie owiec, by zachowały swoją produktywność. Jedzenie owczego mięsa wskazywało na krótkowzroczne pobłażanie sobie, a nie na troskę o przyszłą zasobność. Obrywanie kopyt mogło służyć przekonaniu właściciela, że owca została pożarta przez dzikie zwierzę i pasterz nie odpowiada za jej stratę. Pasterz mógł też pragnąć sprzedać kopyta, by osiągnąć jakiś zysk.

17 Biada pasterzowi bezużytecznemu, który trzodę porzuca. Miecz niech spadnie na jego ramię i na jego prawe oko! Niech uschnie jego ramię, a prawe oko niech całkiem zagaśnie! J 10,12-13

Za 12

Ocalenie Jerozolimy i nawrócenie ludu

1 Wyrok. Słowo Pana o Izraelu. Wyrocznia Pana, który rozpostarł niebiosa i położył fundamenty ziemi, i ducha tchnął we wnętrze człowieka. Iz 42,5

12,1 o Izraelu. W BJ dodane: „i także o Judzie”, co jest glosą, którą bez wątpienia należy czytać raczej tu niż po frazie „wszystkich postronnych narodów”, (w. 2; tak BT) gdzie znalazła się przypadkowo, i nie daje tam zadowalającego sensu.

— Koniec w. 2: „Będzie to podczas oblężenia Jerozolimy”, najprawdopodobniej także jest glosą.

— Wyrocznia Pana. Tytuł podobny do Ml 1,1 i rozwinięty w sposób naśladujący Iz 42,5.

2 Oto uczynię Jeruzalem upajającą czarą dla wszystkich postronnych narodów. Na Judę również ześlę doświadczenie w czasie oblężenia Jeruzalem. Rdz 2,7 Iz 51,17+

12,2. Upajająca misa (czara). Zwrot „upajająca czara” pojawia się również w Iz 51,17.22, tutaj jednak chodzi raczej o misę (saph) niż czarę. Być może autor wybrał słowo „misa”, by powstała gra słów. Hebrajskie słowo saph oznacza również „próg”. Podobnie jak picie z naczynia mogło wywołać odurzenie i potykanie się, próg mógł spowodować potknięcie, ponieważ wystawał ponad poziom podłogi. Próg stanowiła zazwyczaj duża kamienna płyta z wydrążonymi na końcu gniazdami, w których umieszczane były osie drzwi (duże bramy miały osobne gniazda wkopane w ziemię). Zamknięte drzwi przylegały do wystającego ponad ziemię progu. Ta kamienna płyta progowa może być również nieporuszonym kamieniem, o którym mowa w następnych wersecie.

3 W owym dniu uczynię Jeruzalem ciężkim głazem dla wszystkich ludów. Każdy, kto go spróbuje podnieść, dotkliwie się pokaleczy. Wszystkie narody połączą się przeciw niemu.

12,3. Nieporuszony kamień [BT: „ciężki głaz”]. Jeśli hebrajskie słowo przetłumaczone jako „misa” [BT: „czara”] posiada drugie znaczenie - „próg”, wówczas kamień, o którym tutaj mowa, jest kamienną płytą progową. Jako integralna część bramy kamień progowy zostałby wyjęty podczas niszczenia bramy. Mogło być to głównym celem oblegającej miasto armii. Wzmianki o zburzeniu bram pojawiają się w tekstach neobabilońskich, nie ma tam jednak konkretnie mowy o wyjmowaniu progu. W sumeryjskiej Lamentacji z powodu zburzenia Eridu wspomina się o wyrwaniu odrzwi. Teksty akadyjskie opisują rolę tego kamienia oraz funkcję progu jako fundamentu bram i murów. Kiedy Sennacheryb zniszczył Babilon, zburzył fundamenty świątyń i murów, wrzucając je do kanału. Na progach świątyń znajdowały się często inskrypcje zawierające modlitwy z prośbą o ochronę.

4 W owym dniu – wyrocznia Pana – porażę każdego konia trwogą, a jeźdźca obłędem. Lecz na naród judzki spojrzę łaskawie, wszystkie zaś konie pogan porażę ślepotą.

12,4 W BJ przestawiono obie części drugiego zdania, jak wymagałby tego sens i pominięto „konie” przed „poganie”.

— Lecz na naród judzki spojrzę łaskawie. Prawdopodobnie glosa.

5 Wówczas przywódcy judzcy powiedzą sobie w sercu: Potężną pomoc otrzymują mieszkańcy Jeruzalem od swego Boga, Pana Zastępów. Za 10,6 Za 10,12

12,5 mieszkańcy. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „dla mnie, mieszkańcy”.

6 W owym dniu sprawię, że przywódcy judzcy będą jak garniec w ogniu na drwach i jak żagiew płonąca w słomie; i pochłoną wszystkie sąsiednie ludy na prawo i lewo. Jeruzalem jednak pozostanie nadal na swoim miejscu. 

7 Najpierw wesprze Pan rody judzkie, aby sława domu Dawida i sława mieszkańców Jeruzalem nie przewyższała Judy. Za 14,10

8 W owym dniu Pan będzie obroną mieszkańców Jeruzalem, a każdy z nich, kto jest słaby, będzie jak Dawid, a dom Dawida jak bóstwo, jak anioł Pański na ich czele.

12,8 W epoce zbawienia dom Dawida zostanie odbudowany.

9 W owym dniu sprawię, że wszystkie ludy, które targnęły się na Jeruzalem, będą wytracone. Za 14,3

10 Na dom Dawida i na mieszkańców Jeruzalem wyleję ducha łaski przebłagania. Będą patrzeć na tego, którego przebili, i boleć będą nad nim, jak się boleje nad jedynakiem, i płakać będą nad nim, jak się płacze nad pierworodnym. J 19,37 Ap 1,7 J 3,14+ Am 8,10 J 3,16 Kol 1,15

12,10 na tego, którego przebili. Za Teodocjonem. BJ: „będę patrzeć ku mnie. Ten, który przebili”, za tekstem  masoreckim, zaznaczając wyraźniej nieciągłość po „ku mnie”. Lekcja Teodocjona została przejęta przez Jana. Śmierć Przebitego umieszcza się w kontekście eschatologicznym: końca oblężenia Jerozolimy, żałoby narodowej i otwarcia zbawczego źródła. Będzie to zatem tajemnicze cierpienie oraz śmierć, które odegrają rolę w wypełnieniu zbawienia. To paralela zawężona do postaci Sługi Jahwe z Iz 52,13 — 53,12, ale na poziomie narodu (por. też Ps 69,27; Ez 37). Według J 19,37 mamy tu do czynienia z proroctwem o męce Chrystusa.

11 W owym dniu będzie wielki płacz w Jeruzalem, podobny do płaczu w Hadad-Rimmon na równinie Megiddo. Kol 1,18 J 7,38n J 19,34 Ez 47,1+ Ez 36,25

12,11. Płacz w Hadad-Rimmon. Nazwa ta nie pojawia się nigdzie indziej w Starym Testamencie, chociaż jej człony są znane. Hadad to imię kananejskiego boga burzy, głowy aramejskiego panteonu - bóstwa ogólnie nazywanego „Baalem”. Świątynia Rimmona została wymieniona przez Naamana w 2 Krl 5,18. Rimmon (lub Ramman, „grzmot”) miał być tytułem boga burzy, Hadada. Chociaż związek ten jest pewny, nie pojawia się w żadnych źródłach pozabiblijnych. Zdaniem niektórych komentatorów chodzi tutaj o żałobę odprawianą w miejscu o nazwie Hadad-Rimmon, ale wydaje się bardziej prawdopodobne, że autor nawiązuje do święta żałobnego lub rytuału mającego związek z bogiem Hadad-Rimmonem. Kiedy nie pojawiały się oczekiwane deszcze, wykonywano obrzędy żałobne na cześć boga burzy, by zesłał opady potrzebne w porze siewu.

12,11. Równina Megiddo. Równina Megiddo to dolina Jizreel. Jeśli chodzi tutaj o obrzędy żałobne na cześć boga burzy, dolina Jizreel jako najbardziej urodzajna ziemia Izraela była miejscem odpowiednim na przeprowadzenie rytuału. Jeśli Hadad-Rimmon to nazwa miejsca położonego w dolinie Jizreel, może to być miejsce jakiegoś tragicznego, niszczycielskiego wydarzenia. To właśnie na równinie Megiddo w 609 przed Chr. poległ młody, obiecujący i pobożny król Joasz, starając się powstrzymać Egipcjan przed przyjściem z pomocą chylącemu się ku upadkowi imperium asyryjskiemu (zob. komentarz do 2 Krn 35,20.22). Strata była tak wielka, że dla jej upamiętnienia wprowadzono zwyczajowy dzień postu (2 Krn 35,24-25).

12 I płakać będzie [cały] kraj, każda rodzina oddzielnie. Rodziny z domu Dawida oddzielnie i ich niewiasty oddzielnie. Rodziny z domu Natana oddzielnie i ich niewiasty oddzielnie.

12,12 Chodzi tu o Natana, syna Dawida (2 Sm 5,14).

13 Rodziny z domu Lewiego oddzielnie i ich niewiasty oddzielnie. Rodziny z domu Szimejego oddzielnie – i ich niewiasty oddzielnie.

12,13 Szimei, potomek Gerszona, syna Lewiego (Lb 3,21).

12,12-13. Historyczne znaczenie nazw rodzin. Dawid i Lewi należeli do linii królewskiej i kapłańskiej. Trudniej jest ustalić tożsamość Natana i Szimejego, ponieważ w Biblii jest wiele postaci o tych imionach. Ponieważ Natan był jednym z synów Dawida (2 Sm 5,14), zaś Szimei - jednym z wnuków Lewiego (Lb 3,21), wielu badaczy dopatruje się w tych wersetach aluzji do plemion i rodów. Istnieje również możliwość, że wszystkie te rody łączył jakiś związek z Zorobabelem. Pochodził on od Dawida poprzez Natana i Lewiego (Łk 3,29.31), i miał brata imieniem Szimei (1 Krn 3,19).

14 I wszystkie pozostałe rodziny, każda rodzina oddzielnie – i ich niewiasty oddzielnie.

Za 13

1 W owym dniu wytryśnie źródło, dostępne dla domu Dawida i dla mieszkańców Jeruzalem, na obmycie grzechu i zmazy.

13,1 na obmycie grzechu i zmazy. Dosł.: „dla grzechu i zmazy”.

— O źródle czy zdroju, który będzie nawadniać Jerozolimę ery mesjańskiej por. Iz 12,3; Ez 47,1. W odróżnieniu od 14,8 tu służy ono do oczyszczania ludu (por. Ez 36,25).

2 Wówczas – wyrocznia Pana Zastępów –wyniszczę imiona bożków w kraju, aby już nikt o nich nie wspominał. Wypędzę też z kraju wróżbitów i ducha nieczystości.

13,2 Zanika instytucja prorocka, potępiona za nadużycia fałszywych proroków (por. Jr 23,9n; Ez 13).

3 A jeśli wystąpi ktoś jako prorok, wówczas ojciec i matka, rodzice jego, powiedzą mu: Nie możesz pozostać przy życiu, bo głosisz kłamstwa w imię Pana. I ojciec z matką, jego rodzice, przebiją go, gdyby prorokował. 

4 Wówczas prorocy będą okryci pogardą za swoje widzenia prorockie; i nie będą już więcej nosić płaszcza z sierści w celu okłamywania. 2Krl 1,8+ Mt 3,4

13,4. Płaszcz z sierści jako strój proroka. Szata prorocka wykonana była przypuszczalnie ze skóry zwierzęcej. Niewiele wiadomo na temat stroju proroków, trudno więc dokonać tutaj jakichś porównań. Asyryjskie inskrypcje, począwszy od omawianego okresu, ukazują postacie ubrane w szaty, z lwią głową. Ludzie ci zdają się wykonywać jakieś czynności rytualne (taniec) i towarzyszyć bóstwu. Sądzi się, że są to egzorcyści.

5 Każdy będzie mówił: Nie jestem prorokiem, ale rolnikiem, od młodości trudnię się uprawą roli.

13,5 trudnię się uprawą roli. BJ: „ziemia jest moją własnością”, ’adamah qinjanî, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ’adam hiqnanî, „człowiek mnie nabył”.

6 A gdy go ktoś zapyta: Cóż to za rany masz na ciele? Wówczas odpowie: Tak mnie pobito w domu moich najmilszych. 1Krl 18,28

13,6 na ciele? BJ: „na twej piersi?”. Dosł.: „między twymi rękami”.

— Dawni prorocy dokonywali nacięć na ciele (por. 1 Krl 18,28; itd.). Człowieka z takimi bliznami oskarża się o to, że jest prorokiem, on zaś się broni mówiąc o bójce ze swymi towarzyszami.

13,6. Rany na ciele proroka. Samookaleczenie pojawia się w 1 Krl 18,28 jako element rytuału żałobnego wykonywanego przez proroków Baala. W literaturze ugaryckiej bogowie zadają sobie rany na wieść o śmierci Baala. W akadyjskim tekście mądrościowym z Ugarit porównuje się krwawe rytuały żałobne z rytuałami wykonywanymi przez ekstatycznych proroków. Ślady samobiczowania mogły wskazywać na praktykujących proroków.

Śmierć pasterza i sąd nad trzodą

7 Mieczu, podnieś się na mego Pasterza, na Męża, który jest Mi bliski – wyrocznia Pana – Zastępów. Uderz Pasterza, aby się rozproszyły owce, bo prawicę moją zwrócę przeciwko słabym. Ez 34,1+ Mt 26,31 Ez 34,1+

13,7-9 Tekst mesjański, być może niezależny. „Pasterz” nie jest tu już dobrym pasterzem z 11,4-14 ani złym z 11,15-16, ale bez uściślania przywódcą ludu, zastępcą Jahwe. Miecz, który weń uderzy, wystawi cały lud na końcową próbę, mającą poprzedzać czas zbawienia. Ta próba jest opisana za pomocą klasycznych obrazów przedstawiających owce bez pasterza (Ez 34,5), Resztę (Iz 4,3+), trzecią część (Ez 5,1-4), oczyszczający ogień (Jr 6,29-30). Wtedy lud będzie gotów do Nowego Przymierza (por. Jr 31,31+).

8 W całym kraju wyrocznia Pana dwie części zginą i śmierć poniosą, trzecia część tylko ocaleje. 

9 I tę trzecią część poprowadzę przez ogień, oczyszczę ją, jak oczyszcza się srebro, i wypróbuję tak, jak złoto próbują. I wzywać będzie mego imienia – a Ja wysłucham, i będę mówił: Oto mój lud, a on powie: Pan moim Bogiem. Iz 1,25 Iz 48,10 Ps 91,15 Iz 65,24 Jr 31,31+ Za 8,8

13,9 będę mówił. Za grec. Tekst hebr.: „powiedziałem”.

Za 14

Ostateczna walka - wywyższenie Jerozolimy

1 Oto nadejdzie dla Pana dzień, kiedy twoje bogactwa rozdzielać będą u ciebie.

14,1-21 W tym rozdziale jest obwieszczone, w jaki sposób monoteizm wywrze wpływ na kosmos, łącząc czasy (dzień jedyny), przekształcając miejsca (niwelowanie w Jerozolimie), sprawiając, że znikną okazje do idolatrii i wróżbiarstwa, a nawet wspomnienia o nich (gwiazdy i pory roku, Gehenna i Tofet, Góra Zgorszenia itd.), a także jednocząc kult oraz tych, którzy w nim uczestniczą, Izraelitów i pogan: Bóg będzie wszystkim we wszystkich. Opisy bitwy eschatologicznej (w. 1-5 i 12-15) są przerywane lub uzupełniane opisami nowego stanu rzeczy, który po niej nastąpi.

2 Wszystkie ludy zgromadzę do walki z Jerozolimą; miasto zostanie zdobyte, domy zrabowane, kobiety zhańbione; połowa miasta pójdzie na wygnanie, jednak Reszta mieszkańców nie ulegnie zagładzie. Jl 4,2 Jl 4,12

3 Wtedy Pan wyruszy do boju i będzie walczył przeciw ludom, jak niegdyś walczył w dniu bitwy. Iz 31,4

14,3. Boski wojownik. Zob. komentarz do Za 9,14. Obraz bóstwa stojącego na górze jest dobrze znany na Bliskim Wschodzie (zob. komentarz do Mi 1,3) i szczególnie częsty na pieczęciach cylindrycznych. Sądzi się, że owa góra symbolizuje środek ziemi.

4 W owym dniu dotknie stopami Góry Oliwnej, która jest naprzeciw Jerozolimy od strony wschodniej, a Góra Oliwna rozstąpi się w połowie od wschodu ku zachodowi i powstanie wielka dolina. Połowa góry przesunie się na północ, a połowa na południe.

14,4. Góra Oliwna. Wzmianka o Górze Oliwnej pojawia się w Starym Testamencie tylko tutaj. Jest to grzbiet o długości 4 km, biegnący z północy na południe, na wschód od biorącej początek koło Jerozolimy doliny Cedronu.

14,4. Góra Oliwna rozstąpi się. W literaturze akadyjskiej wyrównanie gór jest aktem zniszczenia, tutaj jednak rozstąpienie się góry otwiera drogę ucieczki. Wejście na Górę Oliwną od strony doliny Cedronu jest strome, dlatego rozciągająca się ze wschodu na zachód dolina z pewnością ułatwiła ucieczkę uchodźcom.

5 I będziecie uciekać na dolinę wśród moich gór, bo dolina gór sięgać będzie aż po Asal; a wy uciekać będziecie, jak uciekaliście w czasie trzęsienia ziemi za dni króla Judy, Ozjasza. Wtenczas nadciągnie Pan, mój Bóg, i z Nim wszyscy święci. Am 1,1 Pwt 33,2-3 Pwt 33,5 Mt 16,27p

14,5 Za uszkodzonym tekstem grec. Dosł.: „Uciekniecie z doliny mojej góry, ponieważ dolina mej góry sięgać będzie po Asal; uciekniecie tak, jak uciekaliście”. BJ: „Dolina gór będzie wypełniona, tak, będzie zamknięta aż po Jasol, będzie wypełniona jak była po trzęsieniu ziemi w czasach Ozjasza, króla Judy”, za grec.

— Jasol należy szukać koło wadi Jasul, dopływu Cedronu. Także Am 1,1 odsyła do trzęsienia ziemi w czasach Ozjasza (trzęsienia wspomnianego przez Józefa Flawiusza).

— z Nim. Za grec. Tekst hebr.: „ze mną”.

14,5. Asal. Wśród uczonych nie ma zgody co do położenia Asal. W innych wersetach słowo to jest imieniem osoby pojawiającej się w rodowodzie Saula. Jeśli z postacią tą są związane jakieś ziemie, byłyby one położone na północny zachód od Jerozolimy, na terytorium pokolenia Beniamina, nie wiadomo jednak, co miałoby znaczyć, że dolina sięga aż tam.

14,5. Trzęsienie ziemi za dni króla Judy, Ozjasza. Przejawy aktywności sejsmicznej na obszarze Syro-Palestyny były zjawiskiem powszechnym. Region ten znajduje się w uskoku Jordanu (biegnącym od Damaszku do zatoki Akaba), dlatego obserwuje się tam okresowe ruchy skorupy ziemskiej. Archeolodzy odkryli w Chasor ślady silnego trzęsienie ziemi w 6 warstwie datowanej na ok. 760 przed Chr. Możliwe, że autor nawiązuje do tego właśnie wydarzenia, potrzebne są jednak dodatkowe dowody zebrane z innych miejsce, szczególnie z Betel i Samarii. Fakt, że informacji o tym trzęsieniu użyto do datowania okresu prorockiej działalności Amosa oraz panowania Ozjasza (zob. Za 14,4-5), wskazuje, iż musiało być ono na tyle silne, że zapadło w ludzką pamięć.

6 W owym dniu nie będzie światła, lecz zimno i lód.

14,6 zimno i lód. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr. jest niezrozumiały.

7 Będzie to jeden jedyny dzień – Pan tylko wie o nim – nie będzie to dzień ani noc, wieczorną porą będzie jasno.

14,7. Znaki kosmiczne. Zniknięcie ciał niebieskich służących do wyznaczania upływu czasu stanowiło najbardziej dramatyczny przejaw motywu świata wywróconego do góry nogami (zob. komentarz do Jr 4,23-26). Zjawiskom kosmicznym towarzyszą wielkie zmiany topograficzne (w. 8.10), dynamiczny rozwój sytuacji politycznej (w. 12-13), nowy podział bogactw (w. 14) oraz reorientacja w dziedzinie kultu (w. 16).

8 W owym dniu wypłyną z Jerozolimy strumienie wód, połowa z nich [popłynie] do morza wschodniego, a połowa do morza zachodniego. I w lecie, i w zimie tak będzie. Ap 21,23 Ez 47,1+ J 4,1+

14,8. Wypłyną z Jerozolimy strumienie wód. Pojawiające się w tekście hebrajskim określenie „żywa woda” oznacza wodę bieżącą (w przeciwieństwie do stojącej wody lub wody deszczowej). W Jerozolimie źródłem wody było Gichon położone na południowo-wschodnim skraju miasta w dolinie Cedronu. Chociaż na południe od Jerozolimy znajdowały się wyższe wzniesienia (od Betlejem do Chebronu), teren opadał zarówno na zachód (przez Szefelę do wybrzeża Morza Śródziemnego), jak i na wschód (do Jerycha, doliny Jordanu i Morza Martwego). Wiele izraelskich potoków płynie tylko w porze deszczowej (zima), jednak w tym wersecie jest mowa o stałym strumieniu. Źródło Gichon dostarcza wody przez cały rok (zob. komentarz do 2 Sm 5,8).

9 A Pan będzie królem nad całą ziemią. Wówczas Pan będzie jeden i jedno będzie Jego imię. Ap 11,15 Pwt 33,26+

14,9 jeden i jedno. Uroczyste powtórzenie: „Imię” Jahwe jest jeszcze samym Jahwe. Rozpowszechnienie monoteizmu na całą ziemię to jedna z cech ery mesjańskiej (por. Ml 1,11).

10 Cały kraj zmieni się w równinę, od Geba aż po Rimmon na południe od Jerozolimy. Ona jednak będzie wyniesiona wysoko i pozostanie na swoim miejscu: od Bramy Beniamina aż do miejsca dawnej bramy, do Bramy Narożnej, od Wieży Chananeela aż do tłoczni królewskich. Za 12,6

14,10 po Rimmon na południe od Jerozolimy. Ona jednak będzie wyniesiona. BJ: „po Rimmon w Negebie. Jerozolima będzie wywyższona”, na zasadzie domysłu.

— od Wieży. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „i wieża”.

— Geba znajduje się przy północnej granicy Królestwa Judy, na terytorium Beniamina, Rimmon zaś to zapewne Umm er-Rammamin, położone 15 km na północny wschód od Beer Szeby.

14,10. Od Geba aż po Rimmon. Geba znajdowało się w odległości ok. 8 km na wschód od Jerozolimy. Miasto strzegło Wadi Swenit w pobliżu północnej granicy perskiej prowincji Jehud. Ustalanie lokalizacji Rimmonu jest bardziej skomplikowane. W innych tekstach pojawiają się wzmianki o miejscu zwanym En-Rimmon, położonym na południowym krańcu Szefeli (ok. 16 km na północ od Beer-Szeby), ale nie znajdowałoby się ono wówczas na terytorium prowincji Jehud i wydaje się zbyt oddalone od Geby na południe.

14,10. Kraj podobny do Araba [BT: „kraj zmieni się w równinę”]. Hebrajski termin „Araba” może mieć znaczenie ogólne i konkretne. Jako określenie geograficzne o charakterze konkretnym oznacza ono pustynny obszar wokół Morza Martwego rozciągający się na południe od zatoki Akaba. Jako ogólne określenie topograficzne oznacza stepową równinę. Z kontekstu wynika, że chodzi tutaj o drugie ze znaczeń.

14,10. Topografia Jerozolimy. Brama Beniamina (czasami nazywana Bramą Owczą) znajdowała się na północ od góry Świątynnej i otwierała na obszar wokół sadzawki Betesda (w owym okresie nazywano ją Sadzawką Owczą) i dolinę Cedronu. Brama ta była usytuowana w północnej części wschodniego muru (w pobliżu dzisiejszej Lwiej Bramy) i mogła prowadzić do drogi wiodącej do Jerycha. Jeśli określenie „pierwsza brama” jest nazwą, należy ową bramę łączyć z „Dawną Bramą” (zob. komentarz do Ne 3,6). Brama Narożna położona była na północno-zachodnim krańcu zachodniego fragmentu miasta. Znajdowała się ona w pobliżu dzisiejszej Bramy Jaty. Bramy wspomniane w tekście opisują miasto ze wschodu na zachód, wzdłuż północnych murów. Wieża Chananela położona była w północno-zachodniej części miasta, w pobliżu góry Świątynnej. Jest to to samo miejsce, w którym w Jerozolimie z czasów Heroda stała twierdza Antonia. Na koniec, królewskie tłocznie znajdowały się przypuszczalnie w królewskim ogrodzie (zob. komentarz do Ne 3,15), w południowej części miasta. Tłocznie królewskie w połączeniu z wieżą Chananela opasywały miasto z północy na południe.

11 Będą w niej mieszkali, a klątwa już jej nie dosięgnie. Jerozolima żyć będzie bezpiecznie. Jr 31,40 Ap 22,3 Pwt 33,28

12 A taką klęską porazi Pan wszystkie narody, które ruszyły do walki z Jerozolimą: rozpadnie się ich ciało, chociaż jeszcze trzymać się będą na nogach; oczy zaćmią się w oczodołach, a język zeschnie w ustach. Iz 66,24+

14,12 W BJ umieszczono po tym w. 15, jak się wydaje — zgodnie z wymaganiem sensu.

14,12. Opis plagi. W starożytności nieprzyjaciół często poddawano torturom, takim jak obdarcie ze skóry, wyłupienie oczu i odcięcie języka. Tutaj podobny efekt został osiągnięty za pomocą „plagi”. Brak dowodów, by wyliczone objawy były związane z jakąś konkretną plagą pustoszącą Bliski Wschód.

13 W owym czasie za sprawą Pana ogarnie ich wielkie przerażenie, jeden z drugim chwycą się za bary i pięść podniesie jeden na drugiego. Ez 38,21

14 Juda także będzie walczył w Jerozolimie, gdzie zebrane zostaną bogactwa wszystkich okolicznych ludów: złoto, srebro i szaty ponad wszelką miarę. 15 Zagłada, podobna do tamtej plagi, wyniszczy konie, muły, wielbłądy, osły i wszystkie zwierzęta znajdujące się w tym obozie.

14,15 Zob. przyp. 14,12.

16 Wszyscy ci, którzy ocaleją spośród wszystkich ludów biorących udział w wyprawie na Jerozolimę, rokrocznie pielgrzymować będą, by oddać pokłon Królowi – Panu Zastępów – i obchodzić Święto Namiotów.

14,16 Święto Namiotów. Jest ono tu bez wątpienia wybrane z uwagi na uroczyście obchodzone wtedy królowanie Jahwe.

14,16. Święto Namiotów jako święto koronacyjne. Chociaż nie ma potwierdzenia, że święto koronacyjne per se to element zwyczajów izraelskich, często zakłada się jego istnienie; gdyby faktycznie istniało, byłoby najprawdopodobniej połączone ze Świętem Namiotów (zob. komentarz do 1 Krl 12,32-33 i Ezd 3,4). Jest to ważne szczególnie w tym kontekście, że narody gromadzą się, by uznać królewską władzę Jahwe.

17 A te z ludów ziemi, które nie pośpieszą do Jerozolimy oddać pokłonu – Królowi Panu Zastępów – będą pozbawione deszczu. Wj 23,14+

18 A jeśli lud Egiptu tam się nie wybierze i tam się nie pokaże, spadną na niego nieszczęścia, jakimi Pan doświadczy narody, które nie przyjdą na obchody Święta Namiotów.

14,18 spadną na niego. Za grec. Tekst hebr.: „nie spadną na niego”.

14,18. Deszcz w Egipcie. W Egipcie spadało bardzo mało deszczu, nie wpływało to jednak na produktywność ziemi. Rolnictwo egipskie było zależne niemal całkowicie od dorocznych wylewów Nilu.

19 Taka więc kara spotka Egipt i wszystkie narody, które nie pójdą na obchody Święta Namiotów. 20 Wówczas nawet na dzwoneczkach koni umieszczą napis: Poświęcone Panu, a kotły [zwyczajne] w świątyni Pańskiej będą jak kropielnice przed ołtarzem.

14,20. Dzwoneczki koni. Gdy coś zostało określone jako „Poświęcone Panu”, otrzymywało święty status przedmiotu oczyszczonego do służby w świętej przestrzeni przedsionków świątyni, gdzie przebywał Jahwe. W Wj 23,38 napis ten został wygrawerowany na złotej blasze umieszczonej na piersiach najwyższego kapłana. Chociaż kapłani mieli dzwoneczki przyczepione do skraju szat (Wj 28,33), w tym wersecie użyto innego hebrajskiego słowa. Wyraz pojawiający się w tym fragmencie może oznaczać zwykłe metalowe kółka dzwoniące o siebie.

14,20. Kotły i kropielnice przed ołtarzem. Kropielnice były używane podczas najważniejszych obrzędów rytualnych, np. przenoszenia krwi zwierząt ofiarnych. Kotły do gotowania, w przeciwieństwie do kropielnic, były najzwyczajniejszymi z naczyń znajdujących się w kompleksie świątynnym. Kotły i kropielnice miały najrozmaitsze kształty i wielkość.

21 Każdy kocioł w Jerozolimie i w Judzie będzie poświęcony Panu Zastępów. I będą przychodzić wszyscy, którzy mają składać ofiarę, będą brać je i w nich gotować. Nie będzie już w owym dniu przekupnia w domu Pana Zastępów. J 2,16

14,21 Autor, nawiązując do Ezechiela, przewiduje, że w czasach mesjańskich nastąpi uświęcenie wszystkiego w kraju Izraela.