WCZESNE OŚWIECENIE – około 1730 – 1764
- „noc saska” – panowanie obydwu Wettynów, do pierwszego trzydziestolecia XVIII w.
- około połowy XVII w. zahamowanie procesu rozwojowego polski: całkowity upadek znaczenia miast i mieszczaństwa, pustoszące wojny, rozkład państwowości, osłabienie pozycji króla i wzmocnienie znaczenia magnaterii, zacofanie i anachronizm ekonomiczny, ogólna nędza, ubożenie drobnej szlachty
- stopniowa utrata samodzielności Polski, unia personalna z Saksonią (najbardziej rozwinięty kraj Rzeszy Niemieckiej), nieudane próby wprowadzenia monarchii absolutystycznej, plany podziałowe (traktat poczdamski z 1720 r.)
- początek XVIII w. degeneracja cech sarmackich typ kultury, podstawowe mity określające istotę tej formacji: złota wolność i równość szlachecka, warstwa uważająca się za reprezentanta narodu, pozycja dominująca w państwie, wiele przywilejów; przynależność zapewniana przez urodzenie, rodowitość nawiązywana do postaci biblijnych lub rzymskich bohaterów, zakwestionowanie ziemiański bit arkadyjski żywotny w kulturze polskiej od Reja
- rozluźnienie związków wynikających z przynależności do jednego narodu, a przede wszystkim państwa; wytwarzanie się wspólnot ograniczonych do najbliższego sąsiedztwa; nieprzychylny stosunek do cudzoziemców – swoista ksenofobia
- gloryfikacja istniejącego bezprawia i rozkładu państwowości (hasło: „Polska nierządem stoi”), 50 % zerwanych sejmów, stan paraliżu apologię owego stanu przynosiło dzieło Andrzeja Maksymiliana Fredry „Monita politico-moralia” 21 wydań w 1664-1765, postulat kultywowania sarmackich obyczajów i wolności, odcięcie się od Europy
- ziemianin czuł się kontynuatorem tradycji starożytnego Rzymu, dorabianie fikcyjnych genealogii, mieszana mowa, pomijanie tego co stanowiło potęgę starożytnego Rzymu: dyscyplina, karność, silny rząd
- kontreformacja ścisłe zespolenie ideologii ziemiańskiej z katolicyzmem, religijna motywacja przywilejów stanowych, koncepcja mesjaniczna – Polska to naród wybrany przez Boga, obiekt szczególnej Opatrzności (hasło: „Polska przedmurzem chrześcijaństwa” i „Szlachcic defensor idei”), wojny prowadzone z krajami innowierczymi – Turcja, Szwecja, Rosja
- Kościół jako instytucja państwowa, miał kontrolę nad całością życia kulturalnego w Polsce
- zapowiedź nadejścia oświecenia – laicyzacja myśli, opór przeciw dogmatom, rozwój nauk eksperymentalnych
- w Polsce szerzy się obskurantyzm, nietolerancja religijna, wiara w zabobony (Zabłocki komedia „Zabobonnik”, Krasicki satyra „Pochwała wieku”)
LITERATURA CZASÓW SASKICH:
* rozwija się bujnie, ale nie wnosi nowych wartości
* kontynuacja dawnych form barokowych, tematyka religijna, panegiryczna
* „Nowe Ateny” ks. Benedykta Chmielowskiego – encyklopedia wiedzy o świecie przeciętnego szlachcica (ukazywały się we Lwowie w latach 1745 – 1756)
* drukarnie w rękach zakonów i instytucji kościelnych
* formy ulotek lub książek rękopiśmiennych, brak ośrodków kulturalnych
* zastój umysłowy nie pobudzał do mecenatu
* wąski nurt świadczący o wpływie klasycyzmu francuskiego – przekład „Cyda” Corneille’a i bajek La Fontaine’a
* grupa anonimowej satyry politycznej (rękopisy)
OŚWIECENIE W EUROPIE I POCZĄTKI FILOZOFII RECENTIORUM W POLSCE
- termin „oświecenie” obejmuje swoim zakresem całokształt zjawisk i procesów zachodzących w Europie XVIII w. Nazwa upowszechniona w Niemczech (Aufklarung), we Francji jako „wiek filozoficzny” lub „wiek oświecenia”, w Polsce „wiek filozofski”
- zburzenie feudalnych mitów i przywilejów, awans społeczny i kulturalny mieszczaństwa, zakwestionowanie podstaw istniejącego systemu
- upadek autorytetu teologicznego, rozdział moralności od religii, rozwój nauki i jej upowszechnienie
- I faza: kult rozumu wyswobodzonego ze scholastyki i dogmatów, optymistyczna wiara w opracowanie zasad sprawiedliwego systemu społecznego (marzenie Arkadii)
- Anglia koniec XVII – rozkwit nauk eksperymentalnych, przyrodniczych, liczne odkrycia, np. teoria rozszczepienia światła i przyciągania ciał Newtona – 1687
- prace filozofów i moralistów zawierające świecki charakter etyki – Locke, Berkeley, Hume
- źródło inspiracji w sprawach kultury – Francja, także Ludwika XIV, rozkwit klasycyzmu i filozofów
- poglądy deistyczne, odrzucające liturgię i obrzedowość
- manifestacje skrajnie ateistyczne i materialistyczne
- człowiek w centrum zainteresowania popularnej filozofii, nauki, sztuki i polityki
ENCYKLOPEDIA, ALBO SŁOWNIK ROZUMOWANY NAUK, SZTUK I RZEMIOSŁ
- prace rozpoczęte w 1745 r., druk 1751-1772
- 17 tomów haseł, 11 tomów plansz, 7 tomów uzupełnień = 35 tomów
- subskybcja: 2050 osób, później 4200 osób
- 68 tys. haseł, 150 autorów, 0,5 mln utworów nakładu
- redakcja: Denis Diderot, Jean d’Alambert
- autorzy: Wolter, Jan Jakub Rousseau, Paul Holbach
- psarze: Jean- Francais Marmont, Jean Francois Saint Lembert
- miała za zadanie manifestować nowy sposób myślenia
- przegląd krytycznie zinterpretowanych informacji ze wszystkich dziedzin życia
- filozofia naukowa, praktyczna
- sprzeciw absolutyzmowi, kościołowi, nietolerancji
- ostatnie tomy ocenzurowane
- przedrukowana sześciokrotnie, w wielu miejscach świata
- encyklopedyści = autorzy + ruch zwolenników Encyklopedii
JAN JAKUB ROUSSEAU:
- urodził się w 1712 w Genewie, a zmarł 2 lipca 1778 pod Paryżem w Evmenonville
- pisarz i filozof, samouk, chłonął książki, matka zmarła przy porodzie, wychowywał go wuj, ojciec był zegarmistrzem
- 14 marca 1728 r. wylądował pod bramami Genewy po ich zamknięciu i poszedł w świat
- do 1742 r. wędrował po Francji, zwłaszcza Sabaudii, chodził pieszo, trochę żebrał, trafił do pani de Warens, która nauczyła go mówić dobrze po francusku
- 1749 r. Akademia w Dijon rozpisała konkurs „Czy rozwój nauki i sztuki wpłynął na rozwój obyczajów” – odpowiedź narzucona, że TAK, ale Rousseau zasłynął z negacji – zafałszowanie, degradacja osobowości przez postęp; poproszono go o napisanie artykułu do Encyklopedii
- tendencje wykazujące próby wyposażenia awansującego bohatera literackiego w nowy system norm moralnych
- dowodzenie, że cywilizacja – istniejące formy życia społecznego – prowadzą do niezgodności istoty człowieka z jego wnętrzem, ludzie żyją w świecie pozorów i zatracili zdolność porozumiewania się ze sobą w sposób naturalny „Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi” z 1750 r.
- postulował na podstawie przesłanek, zwłaszcza emocjonalnych (wewnętrzny głos sumienia) odbudowę moralności
- mit teologiczny o upadku człowieka zastąpił mitem historycznym, określając ten moment na okres tworzenia się form społecznych
- chęć uzyskania ponownego stanu harmonii przez:
* edukację, której zasady wyłożył w „Emilu czyli o wychowaniu” (1762) <-– traktat spalony w Genewie i zakazany przez 20 lat w Paryżu; podkreślenie roli dziecka – wysoka śmiertelność wśród niemowlaków i dzieci; dziecko jest zawsze pełnoprawnym człowiekiem – każde ma swoje potrzeby nie tylko bytowe, ale przede wszystkim emocjonalne i duchowe; każdy ma swoją rolę – matka musi wychowywać dziecko, a nie oddawać niańce, konieczność normalnego zaopiekowania się swoimi dziećmi (swoje oddał do przytułku – miał 5 dzieci z Teresą Le Vasseur – wziął z nią ślub filozofów); nastawienie na wychowanie indywidualne, w dystansie do kultury, dbanie o wychowanie fizyczne, praktyczne zapoznanie się z pracami, ukształtowanie emocjonalne.
* rewolucję, która stanowi główna tezę „Umowy społecznej” (1762) traktat, duży tom; potępiony przez episkopat Francji, pisał, że natura człowieka jest dobra, nie jest niczym skażona, ale ludzie są źli, niesprawiedliwi itp. Aby można było powrócić do tego jakim naprawdę się jest należy powrócić do swojej natury; antanomie: zło-dobro, człowiek natury-człowiek człowieka, natura-kultura; na autoanalizę i introspekcję pozwala sumienie – źródło sądu o samym sobie; gdy człowiek jest naturalny nie potrzebuje zaspakajania potrzeb; ludzie pierwotni nie mają potrzeb moralnych – kodeks, 10 przykazań jest konieczny wówczas, gdy trzeba kogoś lub czegoś bronić, np. ziemi = pojawienie się nierówności społecznej; dzieje nie są historią postępu, ale walk i wojen
- ww. przyczyniły się do powstania sentymentalizmu jako kierunku literackiego
- cechuje go: samokontrola, doskonalenie, analiza uczuć, ekshibicjonizm
- wielki awans prozy
- 1760 – „Julia czyli Nowa Heloiza” powieść w listach, biblia kochanków – swoisty przewodnik; gloryfikuje także miłość fizyczną – ponad podziałami jako tę naturalną, nawet wbrew sakramentom, nowy wzorzec obyczajowy
- w czasie konfederacji barskiej szlachta wysłała M. Wieholskiego, aby przekonał JJR, żeby opisał to co się dzieje; wpadł w zachwyt, że jest to kraj ludzi wolnych
- 1771 – „Uwagi nad rządem Polskim” przeciwny silnej władzy królewskiej, pochwała konfederacji jako zasady, pochwała liberum veto (choć nie do końca je rozumiał), popierał cnoty republikańskie
- jego twórczość znana była w Polsce w oryginale, tłumaczone były jedynie fragmenty
- twórczość autobiograficzna:
1764-1770 – „Wyznania” wydawane po śmierci, fundament nowego autobiografizmu, nawiązanie tytułem do św. Augustyna, wyznana człowieka prześladowanego, prezentacja i samoocena; pakt autobiograficzny – mówię to co uważam, że jest prawdą o mnie, wy słuchacie i wierzycie, że jest to prawdą o mnie. Najważniejsza jest pamięć afektywna – to co zapadło najmocniej w pamięć, dogłębne przeżycie emocjonalne
1772-1776 – „Dialogi” Rousseau sędzią Jana Jakuba
1776-1778 – „Marzenia samotnego wędrowca”, ostatnie lata życia „Przechadzki” niedokończone, gdyż zmarł
- badacze jego spuścizny: najwybitniejszy prof. Bronisław Baczko
- 1777-1778 – Antoni Dyzenhau – podskarbi wielki koronny zaczął stawiać pustelnię dla JJR w Puszczy Białowieskiej, nie zrealizowany
POLSKA:
- lata 30. ożywienie w życiu kulturalnym
- uformowanie się grupy magnatów skupionych wokół Czartoryskich – wzmocnienie i modernizacja władzy centralnej z przywódcą Stanisławem Poniatowskim ojcem przyszłego króla
- 1733 – poparcie w czasie bezkrólewia kandydatury Stanisława Leszczyńskiego, a po jego upadku wpływy na dworze Augusta III
- zasadnicza inspiracja wczesnej fazy polskiego oświecenia z Niemiec, wpływ filozofii Christiana Wolffa – kompromisowa propozycja, typowa dla okresu przejściowego: negacja roli doświadczenia (prawd nie odkrywamy lecz ich dowodzimy), głoszenie zasad racji ostatecznej (ograniczenie roli Opatrzności i objawienia)
„PROGRAMMA LITTERARIUM” – NARODZINY BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH
- Andrzej Stanisław Załuski (1695 – 1754) : reformator i mecenas, kanclerz wielki koronny i biskup krakowski, współtwórca z bratem Józefem Andrzejem biblioteki
- w dobrach biskupstwa krakowskiego ożywił on staropolskie zagłębie górniczo-hutnicze w okolicach Kielc
- utrzymywał bliskie kontakty z uczonymi saskimi
- zakupienie Pałacu Daniłłowiczowskiego w Warszawie i nagromadzenie zbiorów rodzinnych, uroczyste otwarcie w 1747 r.
- zwana Biblioteką Rzeczpospolitej, publiczna, jedna z największych ówcześnie, gromadziła ok. 200 tys. egzemplarzy,
zbiory zrabowane przez Rosjan 1794-1795 i wywiezione do Petersburga. W 1921-1934 częściowo zwrócone na mocy traktatu ryskiego, uległy w znacznej części zniszczeniu w 1944r. świadomie podpalone przez wojska niemieckie
- Józef Andrzej Załuski (1702 – 1774) – wychowanek jezuitów i pijarów, ksiądz, otrzymał w 1758 r. biskupstwo kijowskie, bibliofil łączył swoją pasję z oświeceniowym programem naukowym i wydawniczym:
„Programma litterarium” wyd. w Warszawie 1732r. i przekład łaciński w Gdańsku 1743 r. szeroko zakrojony plan położenia fundamentów pod budowę i rozwój nauk humanistycznych w Polsce, zwraca się z apelem o nadsyłanie egzemplarzy do biblioteki, plan stworzenia bibliografii autorów żyjących do 1700 r.
STANISŁAW KONARSKI:
- publicysta, działacz polityczny i kulturalny, prozaik i poeta, najwybitniejsza postać ówczesnego oświecenia
- pochodził ze średniozamożnej szlachty
- urodził się w 1700, wychował u pijarów i wstąpił do tego zakonu
- 1710-1721 wykładał w kolegium podolineckim na Spiszu, a później w Warszawie retorykę
- 1725 – studia w Rzymie
- 1727 – 1729 zatrudniony jako nauczyciel w Collegium Nazareum w Rzymie
- pobyt w Paryżu, Niemczech i Austrii, powrót w 1730 r. do Polski
- praca przy edycji zbioru praw polskich – „Volumina legum” we wstępie uwagi wiążące prawo polityczne z całokształtem przemian społecznych , z charakterem państwa i próbami jego reform
- 1735 – w anonimowych broszurach bronil suwerenności Polski, atakował oligarchię magnacką
- 1740 – prace nad założeniem w warszawie Collegium Nobilium i zrealizowanie tego „O skutecznym rad sposobie”
- ekskluzywny zakład kształcenia synów magnackich i bogatej szlachty, akcent na języki nowożytne, lekcje po polsku, odsunięcie przestarzałych podręczników, nowy styl wymowy – jasny i zwięzły, elementy matematyki i popularyzacja Kartezjusza, Locke’a i Wolffa
- 1741 – wydał podręcznik
- powiązanie szkoly z potrzebami życia publicznego, realizacja obywatelskiego wychowania „Ustawy szkolne” cz. I-V Warszawa 1753-1755, przegląd najważniejszych problemów Polski
- 1756 wystawienie swojej „Tragedii Epaminondy”
- zachowanie zakonnej ortodoksji
- 1765 – odznaczenie medalem królewskim „Sapere auso”
- 1769 – traktat „O religii poczciwych ludzi” – atak deizmu, polemika z jego poglądami
- I połowa XVIII w. kryzys szkolnictwa przyzakonnego zwłaszcza jezuitów (przyczyny: łacina, scholastyka, kontreformacja, upośledzenie przedmiotów ścisłych)
- 1773 – śmierć, Ignacy Krasicki napisał wiersz nagrobkowy
CZASOPISMA
- 1718-1729 – ukazywanie się regionalnej „Poczty Królewieckiej” założonej przez Jana Dawida Cenkiera
- 1729 – początek wydawania pijarskich „Nowin Polskich” później jako „Kurier Polski”
- 1753-1755 – dwumiesięcznik „Warschauer Bibliotekh” – propaganda programu biblioteki Załuskich (przeszkoda hamująca odrodzenie kultury = brak państwowego mecenatu)
- 1755-1756 – kwartalnik „Acta Litteraria” oba wydawane przez Wawrzyńca Mitzler de Kolof, redagowane przez Józefa Andrzeja Załuskiego (rozwój nauki w kraju i rehabilitację polskiej kultury – książki – za granicą), pisane po niemiecku ze względu na lipskie targi książki, mecenasem potem został Józef Aleksander Jabłonowski łączył ciekawe inicjatywy i poglądy oświeceniowe z obciążeniami sarmackiego typu kultury, założyciel fundacji naukowej w Gdańsku (1761), przeniesioną pod nazwą Societas Jablonovianna do Lipska (1768) i istnieje do dnia dzisiejszego;
- „Acta Litteraria”- przewaga problematyki prawno-ustrojowej, program reformy politycznej
- 1754-1755 – „Journal litteraire de Pologne” wydawane przez Christiana Gottlieba Friesa (tłumacz Górnickiego na niemiecki)
- 1758 – 1761 i 1766-1767 – miesięcznik popularno-obyczajowy „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego Potrzebnych” powołane przez Mitzlera przy poparciu Małachowskiego; wyciągi z pism obcych i artykuły oryginalne z zakresu medycyny, rolnictwa, przemysłu i handlu, porady praktyczne, propaganda nowych doktryn ekonomicznych
- 1760 – przekład „Logiki” Gottscheda, opartej na nauce Wolffa – pierwsza próba stworzenia polskiej terminologii filozoficznej
- cykl artykułów „Przyjaciel białogłów” – przeł. z francuskiego, prezentacja wzoru wychowawczego kobiet , odwołanie do moralistyki mieszczańskiej
- 1709-1711 – czasopismo moralno-obyczajowe w Anglii „Tatler” Richarda Steele’a
- 1711-1714 – „Spectator” Steele’a i Josepha Addisona – ważny instrument propagandy oświeceniowej mieszczańskiej ideologii i etyki; nowe formy publicystyki: artykuł, esej, felieton, reportaż
- 1761 – „Patriota Polski Kartki Tygodniowe Zawierający” wydawany w Warszawie, przez torunianina T. Baucha, w języku polskim o charakterze mieszczańskim, propagowanie literatury i filozofii niemieckiej: Gellerta i Wolffa; na temat religii, cnót domowych, wad społecznych; tylko 24 numery
- 1763 – pojawianie się wolantów (druczków ulotnych) pod tytułem „Monitor” zwany małym, brak miejsca druku i wydawcy (badania: wychodziło w Gdańsku, red. A.K. Czartoryski), 7 odnalezionych numerów – artykuły eseje w większości przełożone z londyńskiego tygodnika „The Monitor Or British Freeholder” , określony adresat: średnia szlachta – krytyka wad sarmackich, ośmieszenie fircyków i dam; atak anarchii w Polsce
PUBLICYSTYKA POLITYCZNA:
- Stanisław Leszczyński „Głos wolny wolność ubezpieczający” – w trzech pierwszych wydaniach fikcyjna data druku: 1733 aluzja do nieudanej intronizacji króla-filozofa w Polsce; wykazano istnienie dwóch wersji – różnice w stylu, frazologii – przypisano autorstwo pierwszej Mateuszowi Białłozorowi, król miał być redaktorem wersji drugiej; nie wiadomo czy to program wyborczy czy tylko przez niego zaadaptowany, od 1743 r. wznawiany wielokrotnie drukiem po polsku i francusku
- dzieło o walorach literackich, napisane jasnym , logicznym stylem mimo dość licznych wkrętów łacińskich i barokowej metaforyki; opis Rzeczpospolitej jako walącego się domu, w którym poszczególne elementy odzwierciedlają poszczególne instytucje i stany
- aprobata zasad republikańskiego ustroju , krytyka nierządu i anarchii, wskazanie degeneracji instytucji i form życia społecznego, sejmu i sądów, upadek gospodarki, duchowieństwo, piętnuje niewolnictwo chłopów
- proponowane środki zaradcze w myśl oświeceniowych poglądów – projekt przejścia z gospodarki folwarcznej na czynszową
- charakter konstrukcji utopijnej, gdyż pozostawia liberum veto = brak szansy realizacji
- po 1736 r. Leszczyński „dobroczynny filozof” osiadł w Luneville, książe Loatryngii i Baru za pomocą zięcia Ludwika XV, mecenas sztuki i nauki, założyciel szkoły rycerskiej, dążył do połączenia filozofii osiemnastowiecznej z założeniami religii chrześcijańskiej, wlaka z feudalnym ustrojem monarchii absolutnej
- 1750 – „Anatomia Rzeczpospolitej Polskiej, synom Ojczyzny ku przestrodze i poprawie tego, co z kluby wypadło”, Stefan Garczyński, Warszawa; wydany pod opieką J.A. Zamoyskiego, konwencje i schematy literatury staropolskiej, niektóre propozycje wykazują nowe poglądy
- mit organiczny żywa w Polsce od XVI wieku konstrukcja oparta na paraleli obrazu Rzeczpospolitej i ciała ludzkiego, w którym stany najwyższe: król, senat, szlachta stanowią stany najwyższe stanowią głowę, ręce, piersi
- niezliczona ilość paragrafów, pisane obrazową polszczyzną, makaronizmy łacińskie, cytaty z Pisma Świętego jako tytuły i motta
- opis nędzy wsi, ruiny miast, pasożytnictwo kleru, bezwład, brak dyscypliny
- brak wypowiedzi na temat reformy ustroju, sympatia do rządów absolutyzmu
-1760-1763 – „O skutecznym rad sposobie, albo o utrzymaniu ordynaryjnych sejmów” Stanisław Konarski, 4 części
- próby reformy edukacji, manifest polityczny jego działalności, program stronnictwa Czartoryskich
- zaatakował liberum veto, projekt reorganizacji systemu sejmowania – zasada bezwzględnej większości głosów, projekt stałego rządu, powołania Rady Nieustającej
- siła traktatu = logika argumentacji, nowy sposób widzenia świata – znajomość praw historycznych, postuluje aktywny udział obywatela w tworzeniu dziejów własnego kraju
- echa poglądów Monteskiusza
- twierdzenia bliskie deizmowi z teologiczną interpretacją losów narodów
- środki literackie: przenośnia, alegoria – porównanie Polski do starego i wielkiego okrętu, który nie naprawiany a jedynie łatany z wierzchu dąży do ruiny
- posługuje się metodą sokratyczną eliminuje po kolei zgłaszane półśrodki, by zaproponować na końcu wniosek jedyny do przyjęcia, własny projekt
- apostrofy do czytelnika, liczne przytaczane anegdoty i cytaty = ożywienie narracji, oddziaływanie na wyobraźnię
MIĘDZY BAROKIEM A OŚWIECENIEM
WALKA O JĘZYK NARODOWY:
- walka o unowocześnienie języka narodowego, wzbogacenie nowymi wyrazami
- uważali się za ideowych kontynuatorów renesansu także w zakresie walki o język
- podwyższony stan świadomości narodowej
- zakwestionowanie roli łaciny, wysunięcie na plan pierwszy języka narodowego, który miał być zdolny do obsługiwania wszystkich dziedzin życia
- prace słownikowe, gramatyczne, eksperymenty literackie
- objaw upadku stylu w baroku – jezuickie podręczniki do retoryki:
„Fama polska” Kazimierza Wieruszewskiego (1720)
„Polak sensat w liście, w komplemencie polityk” Wojciecha Bystrzynowskiego (1730) – prymitywizm i ubóstwo języka
- zapowiedź nowych tendencji = podręcznik retoryki Konarskiego „O poprawie wad wymowy”, Warszawa 1741
- retoryka zgodnie z praktyką szkolną, połączenie z filozofią, logiką, psychologią i etyką
- oddzielenie stylu poetyckiego od stylu prozy
- azjatyzm i attycyzm – tendencja do ozdabiania tekstu bogatym repertuarem tropów i figur poetyckich, nadużywanie metafor
- ideał to prostota i zgodność z naturą
- 1744 – tom I słownika polsko francusko-polsko-niemieckiego Abrachama Trotza (miał cztery tomy wydane poźniej), przygotowany przy pomocy braci Załuskich, atak mowy mieszczańskiej = makaronizmów
- odrzucenie ornamentów łacińskich i francuskich z powodu: walki z barokowym stylem aluzyjnym i przekonania o całkowitej równości wszystkich języków
Franciszek Bohomolec (1720-1784) jezuicki komediopisarz, pogromca „mowy mieszczańskiej” autor:
- 1752 – „De lingua Polonica colloquium”
- 1758 – wydanie w niezmienionym przekładzie polskim „Rozmowy o języku polskim” – „Rozmowa Kochanowskiego, Twardowskiego i Makarońskiego o polskim języku” na wzór „Rozmów zmarłych” Krasickiego; dyskurs na Polach Elizejskich przedstawicieli: złotego i srebrnego wieku z przedstawicielem mody czasów saskich kompromitacja i ośmieszenie go
- 1755 – komedia „Urażający się niesłusznie o przymówki”
KRYZYS POEZJI BAROKOWEJ:
- widoczne obniżenie się kultury słowa, koncepty uległy wyjałowieniu i banalizacji, upadek smaku, grafomania
- „Uwagi rzeczy statecznych” ks. Józefa Baki, wydane dopiero w 1766, ale typowa próba przystosowania tekstów ludowych pieśni obscenicznych i biesiadnych do zadań religijnej dydaktyki – artystyczny wyraz obsesyjnego myślenia o śmierci za pomoca środków typowych dla groteski
- utwory związane z nabożeństwem i obrzedami kościelnymi: litanie, pasje, godzinki, przekłady Pisma Świętego
- twórczość o tematyce świeckiej – produkcja panegiryczna, próby historycznych epopei zaczerpniętych z dziejów mitologicznych Polski („Lechus” Jana Skorskiego – 1745)
- „Małpa-człowiek” anonimowy autor dokonał krytycznej analizy stosunków swojej epoki, długi utwór
- 1749 - „Punkt honoru” Antoni Sebastian Dembowski, satyra ilustrująca skutki przesadnego pojmowania własnej godności, ukazane w przekroju społecznym (opis „wojny mnichów” inspiracja dla „Monachomachii” Krasickiego)
- 1741 – zbiór „Sarmatides, seu satyrae” Antoniego Ponińskiego – echa poglądów oświeceniowych
ARKADIA
- liryka wiejsko-bukoliczna odgrywała w Polsce (tak jak we Włoszech) główną rolę w literaturze XVI-XVIII w.
- przekaźnik tego nurtu do XVIII wieku = Stanisław Herakliusz Lubomirski jako autor dramatu pasterskiego „Erminda”
- pielęgnował mit arkadyjski także przez postawienie „Arkadii alias domku pasterskiego” w założonym przez siebie parku ujazdowskim
- 1690 r. powołanie do życia w Rzymie Akademi „Arkadia” – wywodziła się z włoskiej tradycji renesansowej, ale reprezentującej już nowy program; grupowała intelektualistów, którzy przyjmowali pasterskie imiona, byli to przedstawiciele arystokracji i liczni duchowni katoliccy, próby odnowy działalności duszpasterskiej (Polacy: Stanisław Leszczyński, J.A. Załuski, Stanisław Konarski)
- Pietro Metastasio – słynny Akadyjczyk, reformator opery włoskiej, autor librett, dążący do uzyskania efektu zgodności słowa z muzyką
- XVII w. opera włoska była pasterskim dramatem muzycznym, miała powodzenie na dworach także w Warszawie (Monteverdi), ale dopiero Metastasio opanował teatry publiczne
- w Polsce I poł. XVIII w. nurt arkadyjski kontynuowany przez reedycje przekładów:
+ 1722 – „Psałterz wiernego” J.S. Lubomirski-Guarini
+ 1752 - „Psyche” Morsztyna
+ 1754 – „Orfeusz” S.H. Lubomirski
KLASYCYZM – doktryna literacka i typ literatury został ukształtowany we Francji XVII wieku; wybitne dzieła zwłaszcza Moliera, Corneille’a i Racine’a; literaturę klasycystyczną uznano za niedościgniony wzór; zbiega się z tendencjami do wprowadzenia monarchii absolutnej we Francji
- Chapelain – teoretyk doktryny klasycyzmu, popierany przez kardynała Richelieu
- Ludwik XIV („król słońce”) nadał mu charakter oficjalny dzięki swojemu mecenatowi
- 1674 – „L’art. poetique” Boileau’a = kodyfikacja tej doktryny
- na podstawie założeń filozoficznych Kartezjusza i Gassendiego stworzyli nową zupełnie odmienną koncepcję sztuki
- pojęcie literatury jako sztuki naśladowczej, reguły naśladowania „natury” (źródła inspiracji)
- zerwanie z uniwersalizmem i kosmopolityzmem o proweniencji średniowiecznej zwrot w kierunku powstawania literatury narodowej
- program sztuki dydaktycznej, miał propagować cnoty i wartości pielęgnowane w środowisku dworskim, podstawą siedemnastowieczny racjonalizm
- poezja zaliczona do nauk wyzwolonych – przypisywano jej funkcje poznawcze, rozum jako kryterium piękna, który ściśle podporzadkowuje sobie wyobraźnię
- literatura oparta na wiedzy = służba celom praktycznym, stąd nadrzędność retoryki
- zasada jasnych i wyraźnych idei – źródło intertekstualizm kartezjańskiej metody poznania, rzeczywistość zewnętrzna jest podrzędna wobec natury ludzkiej, poznawalna ale owo poznanie ma charakter aprioryczny z góry narzucony jego kierunek
- poznajemy za pomocą zmysłów, ale dostarczają one także wrażeń fałszywych, więc musimy je odrzucić i dojść do istoty rzeczy
- idea przedstawianej rzeczywistości – prowadzenie do ogólności kosztem szczegółów, konkretów
- znakomita symetria części i całości, wrażenie ładu i porządku
- piękne jest to co „przyzwoite” według uznawanych norm społecznych czyli „moralne”
- zasada prawdopodobieństwa – jedna z podstaw etyki klasycystycznej; przestrzeganie zgodności z normami opinii publicznej
- sztuka zorientowana intelektualnie, obca indywidualizmowi i subiektywizmowi
- gatunki „królewskie” stawiane na pierwszym miejscu – epopeja i tragedia
- dodanie nowej kategorii estetycznej – GUSTU jako „forma” rozsądku miał decydować o wyborze tematu, konstrukcji idealnego obrazu świata i sposobie realizacji uogólnienia artystycznego
- pod koniec XVII w. podczas rządów Ludwika XV tworzy się wyrastający z niego kierunek – ROKOKO, ale okazuje się być opozycją klasycyzmu. Nowe rozumienie gustu (pozbawia go cech racjonalnych, przypisuje go sferom emocjonalnym), odrzuca dydaktyczny i moralistyczno-społeczny charakter literatury, przepojony libertynizmem obyczajowym i erotyzmem
- zakwestionowanie przede wszystkim „porządku moralnego” okresu feudalizmu, nowi bohaterowie (przedstawiciele trzeciego stanu)
- natura nie jest już prosta i nieskomplikowana, cechuje ją złożoność, realność, nawet dzikość
- w procesie poznawczym podstawę stanowi nie racjonalizm, lecz empiryzm
- przejmowanie wzorów francuskich przez Polskę i Niemcy – w kręgach dworskich tłumaczy się dzieła pisarzy
Elżbieta z Kowalskich Drużbacka (1699-1765), skarbniczkowa żydaczkowska, najwybitniejsza spośród coraz liczniej pojawiających się na saskim dworze kobiet-autorek, nazwana przez współczesnych „Muza sarmacka” i „Sapha polska”, za pomoc materialną świadczoną jej przez rodziny magnackie: Sieniawskich, Branickich, a zwłaszcza Czartoryskich, na których dworze była ochmistrzynią, odwdzięczała się pisaniem wierszy. Większość utworów powstała przez zamążpójściem; inspiracji dostarczała jej atmosfera dworu rodziny S.H. Lubomirskiego w Sieniawie gdzie kontynuowana była jego kultura dworska – rodzime barokowe tradycje z nowszymi arkadyjskimi, a nawet związane z oświeceniowymi. Mecenasem jej był biskup krakowski A.S. Załuski oraz jego brat Józef Andrzej, pierwszy wydawca sporej części jej rękopisów: „Zbiór rytmów duchownych, panegirycznych, moralnych i światowych… (stanowiły one t. I edycji „Zebranie rytmów”, wyd. 1752 r. w Warszawie); jej wierszami interesował się Ignacy Krasicki (1776)
- jej dorobek zaliczyć można prawie w całości do epoki baroku, utwory religijne, rymowane wersje żywotów świętych, treści dewocjonalno-moralne przeplatają się z romansowymi; przerobiła lub przetłumaczyła wierszem liczne siedemnastowieczne romanse barokowe o tematyce awanturniczo-miłosnej, fantastyczno-baśniowej („Fabuła o książęciu Adolfie”, „Cefal i Prokris”)
Adam Kępski – sekretarz marszałka wielkiego koronnego F. Bielińskiego, uczestnik konkursów literackich urządzanych przy Bibliotece Załuskich, pisał wiersze w języku polskim, nawiązujęce do tradycji ludowej i sowizdrzalskiej, zbierał i stylizował przyśpiewki mazurskie o frywolnej tematyce, które zostały dzięki niemu spopularyzowane w zbiorku „Pieśni wiejskie”; prekursor miłośników folkloru
1756 – „Myśli o Bogu i człowieku” – wierszowany traktat religijno-filozoficzny
- w większości rymowana proza, prostota i jasność wykładu
- analiza sprzeczności między podstawowymi wartościami humanistycznymi („cnota”) a zdeformowanym charakterem stosunków międzyludzkich
- motywacja religijna, ale także odwoływanie się do „natury”
0 w zakończeniu dwa obrazy świata: arkadyjski w okresie panowania „cnoty” i obraz zachwianego porządku
Wacław Rzewuski (1706-1779) – utalentowany poeta i dramaturg klasycystyczny, hetman polski koronny, kresowy magnat i polityk, dążył do unowocześnienia języka narodowego; traktat „O nauce krasomowskiej”; ośmieszał barokowe koncepty w komediach; realizował z powodzeniem zasadę retorycznej konstrukcji – klasycystyczna jasność i symetria’
dwie tragedie: „Żółkiewski” i „Władysław pod Warną”
- „O nauce wierszopisarskiej” poemat dydaktyczny, pierwszy manifest klasycyzmu w Polsce XVIII w.
SCENA DWORSKA AUGUSTA III:
- przeciwnik teatru francuskiego
- włoska komedia dell’arte rozwijająca się w Europie od XVI wieku, sztuka gestu scenicznego, ruchu, spontanicznej improwizacji, wymagała sprawności aktorów; maski oddawały określone typy ludzkie; całość stanowiła zespołową improwizację opartą na wspólnie napisanym scenariuszu; ścisłe związki z romansem; w XVIII w. przeżywa w Europie kryzys, ale nadal trwa
zreformowana dzięki Carlo Goldonim (1748 „Sprytna wdówka”)
- opera okres burzliwych przemian, reformator włoski poeta Pietro Metastasio – synchronizacja elementów dramatycznych z muzycznymi, nie przestrzegały zasady trzech jedności
POCZĄTKI OŚWIECENIA STANISŁAWOWSKIEGO
- 1746 r. wstąpienie Stanisława Augusta na tron
- reforma instytucji państwowych
- „MONITOR” – najważniejsza instytucja kulturalne nowego typu powstała u progu epoki stanisławowskiej, zespół redakcyjny z określonym programem społecznym i kulturalnym; zaangażowany w problemy współczesności, dyskusja i reakcja na głosy opinii publicznej zamieszczając prawdziwe lub fikcyjne listy czytelników oraz odpowiedzi redakcji; miał służyć reformie polski zainicjowanej przez środowisko królewskie
zespół redakcyjny: Krasicki, Bohomolec, A.K. Czartoryski, Minasowicz
- 21 III 1765 r. pierwszy numer, dwa razy w tygodniu do 1785 r., format ósemki i 8str druku
- pierwszy w Polsce teatr publiczny grający po Polsku – inauguracja „Natręci” Józefa Bielawskiego 19 XI 1765; miał pełnić rolę świeckiej kazalnicy (hasła przeobrażenia społeczeństwa)
- 1765 – Szkoła Rycerska założona z inicjatywy króla i A.K. Czartoryskiego, zlaicyzowana i z unowocześnionym programem dydaktycznym
- powoływanie towarzystw naukowych, literackich, muzycznych itp.
- 1765 r. Towarzystwo Literatów – promotor J.A. Załuski, zajmowało się ono do 1770 r. sprowadzaniem książek z zagranicy, inspirowało akce przekładowe, wydało 17 dzieł w j. polskim
- nowoczesne formy organizacyjne drukarni warszawskich: Mitzlera i Michała Grolla (1778)
SENTYMENTALIZM:
- termin jakim określamy prąd literacki, jedno z głównych obok klasycyzmu zjawisk literackich epoki oświecenia w Polsce
- jako nazwa prądu prowadzone w Polsce w końcu XIX w.
- nazwa od angielskiego ‘sentiment’ (czucie, uczucie oraz opinia, pogląd) wylansowanego dzięki tytułowi powieści L. Sterne’a „Podróż sentymentalna”
- lata 60. XVIII przeważnie anonimowi tłumacze i adaptorzy dramy mieszczańskiej
- II poł. VIII w. i pierwsze 20. lecie XIX tworzyli czołowi pisarze: F. Karpiński, F.D. Kniaźnin, J. Bykowski, J. Jasiński, A. Brodziński, K. Brodziński, D.M. Krajewski, F.S. Jezierski, M. Wirtemberska, W. Bogusławski, S. Staszic, J. Niemcewicz – wielu z nich publikowało swoje utwory na łamach czasopism kulturalno-literackich, kształtując tym samym gusty literackie szerokich kręgów odbiorców
- twórczość ich rozwijała się głównie na prowincji, w ośrodku puławskim lub w kontaktach z przedstawicielami radykalnej myśli ideowo-politycznej
- często uprawiali twórczość w celu zaspokojenia potrzeb i ambicji indywidualnych, nie byli profesjonalistami
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNO-IDEOWE:
- wyprowadzony z filozoficznych tendencji empiryzmu oświeceniowego
- elementy wcześniejszych nurtów światopoglądowych skupionych wokół problematyki natury ludzkiej
- głównym przedmiotem obserwacji i dociekań jest człowiek jako podmiot poznający świat
- problem stosunków i więzi międzyludzkich
- przekonanie o postrzeżeniach i refleksji wewnętrznej jako źródle doświadczenie ludzkiego i sposobie poznawania świata (J.Locke) – podstawa orientacji psychologicznej oraz postaw introspekcyjnych
- uznanie zdolności odczuwania jako pierwotnej i podstawowej dyspozycji człowieka, decydującej o aktach poznawczych i aktach woli (D. Hume) – tendencje subiektywistyczne i indywidualistyczne
- uznanie czucia jako podstawowej cechy natury ludzkiej i decydującego czynnika więzi społecznej sąd o zatraceniu tej naturalnej dyspozycji w rozwoju historycznym i powstaniu zjawisk kulturowych (J.J. Rousseau)
- ujmowanie jednostki ludzkiej jako wewnętrznie skłóconej między to co w niej pierwotne, a to, co nabyte
- diagnoza o wyobcowaniu jednostki ze środowiska ludzkiego, gdzie więzi między osobami są oparte na pozorach
- tendencje moralizatorskie realizowane przez różne formy krytyki świata kulturowych pozorów
- próba rekonstrukcji stanu naturalnego ludzkości (JJR „Umowa społeczna”)
- odwoływanie się do różnych toposów Arkadii jako pierwotnej krainy szczęścia
- naturalna równość wszystkich ludzi wyposażonych w czucie i zdolny do poznawania świata umysł
- nastawienie demokratyczne graniczące z postawą rewolucyjną
SYTUACJA POLSKA:
- kształtował się niemal równolegle z XVIII polskim klasycyzmem
- podejmowanie problemów o wadze ogólnospołecznej oraz ambicji kulturowego przekształcenia kraju
- miał kształtować cząstkowy wzorzec zachowań człowieka wobec określonych sytuacji, jego indywidualnego starcia ze światem
ŹRÓDŁA TWÓRCZOŚCI:
- wewnętrzne przeżycie, którego opisaniu nie musi towarzyszyć znajomość reguł tworzenia
- motywacja odrzucenia wszelkich sztywnych reguł krepujących swobodę artysty
- w Anglii przekonanie o szczególnej roli talentu i geniuszu, jako źródeł i warunków twórczości
- dzieło literacki powinno odwoływać się do czynników emocjonalnych
CEL I SPOŁECZNE ZADANIA LITERATURY:
- narzędzie kształtowania autentycznych więzi międzyludzkich opartych na wzajemnej sympatii i zrozumieniu
- teren prezentacji wewnętrznego życia człowieka, refleksji nad cechami płynącymi z jego natury i nad jego miejscem w świecie kulturowym
- sposób poznawczej eksploracji świata w jego przejawach jednostkowych i konkretnych
- przyswojenie literaturze funkcji moralizatorsko-dydaktycznych
- właściwa głównie liryce i powieści czułej: prowadzenie ku poetyckiej introspekcji i emocjonalizmowi
- ambicje poznawcze niektórych powieści, np. „Malwina” Wirtemberskiej
- wymagała od twórców określonych dyspozycji wewnętrznych: poetą mógł być kto ma serce czułe
- wytaczała zakres zainteresowań i wiedzy: znajomość świata (przyroda i wewnętrzne doznania człowieka) zdobyta przez czułe serce – podstawowe narzędzie interpretacji
WŁAŚCIWOŚCI DZIEŁA:
- dwa podstawowe wymogi: czułość i prostota
- użycie wszystkiego co może służyć wzruszeniu odbiorcy
- zachwianie zasady hierarchizacji bohaterów
- kwestionowanie rygorów decorum i hierarchii gatunków
- rezygnacja z retorycznej ozdobności
- odrzucenie konwencjonalnych motywów mitologicznych
- odwoływanie się do wzorców języka mówionego, a nawet potocznego
- szukanie wzorów języka indywidualnych emocji
- problematyka śpiewności i związku poezji z muzyką w zakresie kompozycji i budowy rytmicznej
- postulat „jednobarwności stylistycznej” tekstu
MOTYWY I TEMATY LITERACKIE:
kontrast: miasto-wieś = złe siły cywilizacji-sytuacja naturalna
sielankowy – przedstawienie mitu arkadyjskiego
werystyczny – odwołanie się do określonego zespołu wybranych realiów życia wiejskiego, jako obraz idealnego środowiska realizującego prawa natury
przeciwstawienie sielskiego naturalnego dzieciństwa okresowi dojrzałości człowieka przynoszącemu klęskę ideałów
wyidealizowany obraz dobrej przeszłości i złej i skażonej teraźniejszości
skażony świat cywilizacji i konkretna jednostka ludzka z jej życiem wewnętrznym i przeżyciami
problem wyobcowania jednostki w świecie pozorów - samotność
różnego rodzaju pozory w stosunkach międzyludzkich, krytyka obłudy dworskiej i dworu jako instytucji społecznej
poszukiwanie autentycznych i naturalnych więzi międzyludzkich w rodzinie, między przyjaciółmi
wyeksponowanie sfery wewnętrznego życia psychicznego jednostki
zainteresowanie przyrodą – traktowana jako współuczestnik życia jednostki
sfera przeżyć religijnych jako ekwiwalent bliskiego związku emocjonalnego
FORMY ARTYSTYCZNE:
- dramy mieszczańskie (adaptacje dramatów i komedii angielskich i francuskich) – 1768 „Obraz nędzy ludzkiej” adaptacja J.A.Załuskiego; cechy:
* wybór bohatera (mieszczanie i przedstawiciele warstw niższych jako postacie pozytywne);
* preferowanie określonych typów konfliktów dramatycznych zasadzających się na przeciwstawnych dążeniach przedstawicieli różnych stanów („Czynsz” Karpińskiego), albo społeczność rodzinna gdzie rozstrzygnięty zostaje wyższością uczuć nad rozumem;
* klasycystyczna budowa postaci jako typu nie wyposażonego w indywidualne cechy – ograniczone do wyglądu, imienia i nazwiska
* dialog o charakterze konwersacyjnym albo polemicznym, ciągłe prowadzenie dyskusji o charakterze moralistyczno-dydaktycznym dramat z tezą, nosiciel przekonań twórcy utworu
* konstrukcje językowo-stylistyczne: odrzucenie norm wysokiego stylu tragedii, nie odwołuje się jednak do mowy potoczne i wyrazistych kolokwializmów
* złamanie zasad klasycznego decorum
- liryka – zwłaszcza pieśń, sielanka, elegia i oda; cechy:
* koncepcja podmiotu mówiącego jako człowieka czułego, prezentującego subiektywny i emocjonalny punkt widzenia
* konkretyzacja założonego adresata wypowiedzi, traktowanego jako równorzędnego partnera kontaktu osobowego
* forma podawcza wypowiedzi najczęściej w formie wyznania
* kompozycja utworu ma odpowiadać naturalnemu tokowi mowy lub zdominowana jest przez czynniki uwypuklające emocjonalną zawartość
* styl utworu zdominowany przez dążenie do prostoty, przede wszystkim w warstwie składniowej (rezygnacja z ozdobności)
* tematyka: liryka osobista wyrażająca przeżycia jednostki; poezja okolicznościowa i dydaktyczno-moralistyczna (bajki, satyry);
* wytworzenie własnej normy intymności podejmowanie tematów erotycznych
EPIKA I GATUNKI PUBLICYSTYCZNE:
- dwa tory polskiej powieści sentymentalnej:
1. poszukiwanie i prezentowanie idealnego wzorca egzystencji naturalnej – konstruowanie ponad czasowych i całkowicie abstrakcyjnych wzorów („Podolanka” Krajewskiego) albo postaci o charakterze pseudohistorycznym i konkretnym z zamierzchłej przeszłości
2. prezentacja przeżyć człowieka czułego, psychologiczne analizy („Nowa Heloiza”), dzieje nieszczęśliwych miłości, konfliktów i napięć emocjonalnych
- właściwości strukturalne powieści:
* zabiegi uprawdopodobnienia fikcji przez chwyty znalezionego rękopisu, technikę listową, przedmowy wydawców itp.
* zasada narratora konkretnego , pierwszoosobowego, uczestnika przedstawianych wydarzeń
* kształtowanie narracji ukonkretniającej i przedstawiającej z elementami dramatycznymi (dialog)
* ośrodek fabuły stanowią dwie postacie – wzajemne stosunki motorem rozwoju wydarzeń
* styl: wypracowanie form leksykalnych i składniowych; doświadczenia innych gatunków prozatorskich (np. pamiętnikarstwo) i publicystycznych
ZNACZENIE PRĄDU:
- rozszerzył tereny penetracji literatury oraz zasoby form literackich
- duża ekspresywność kulturowa – podejmując wzorce zachowań kulturowych i przekonań ideowych o wyrazistym i jednoznacznym charakterze
- szybka konwencjonalizacja i przekształcenie się w ponadczasowe stereotypy
GATUNKI ŚREDNIE:
1. Elegia
- gatunek ukształtowany w antyku; w XVIII w. duża liczba utworów
- utwór liryczny o charakterze:
* wspomnieniowo-rozpamiętującym
* związek z utworami funeralnymi, trenami
* opłakiwanie straty – dotyczy spraw publicznych, kraju, utraty wolności
- poeci sentymentalni:
* F. Karpiński „Tęskność do kraju” ( psalm „Nad rzekami Babilonu”, żal z niepokojami politycznymi, mówi o własnej sytuacji, tęsknota za krajem, motyw wody (różne obrazy – łzy, Dunaj, Morze Czarna), elegia osobista i odwołująca się do wydarzeń polit.)
* F.D. Kniaźnin
* J. Kobrański
- po 1773r. powstaje wiele elegii: rozbiór, umieranie natury – jesień upadek państwa, zatrzymanie procesów życiowych
- bujny okres rozwoju elegii o charakterze politycznym i społecznym
- historia i śmierć J. Poniatowskiego: treści patriotyczne, opłakiwanie ale z nutą nadziei
„Żal sarmaty nad grobem Z. Augusta” Karpiński:
- wizja przeszłości a sytuacja kraju po rozbiorach
- przeszłość: świat idealny, topos przodków poczciwych, idealizacja, żal za przeszłością, opłakiwanie wolności kraju i sytuacja poety
- teraźniejszość: rola twórcy w sytuacji upadku kraju, polski jedynie językiem domowym, pesymistyczna wizja, gest odrzucenia pióra
2. List poetycki
- wypowiedź zwrócona do konkretnego adresata
- bezpośredni zwrot – imię i nazwisko
- tematy: * refleksja moralna, * sprawy prywatne, * sprawy publiczne
- różnica między wysoką odą a listem:
* różnica poziomów w odzie (osoba mówiąca ponad innymi)
* relacja partnerska na tym samym poziomie w liście
- dialogiczność
- przytaczanie opinii adresata
- powstawanie w kręgu pisarzy:
* Kniaźnin pisał do: Karpińskiego i Koblańskiego
* początkowo osobiste później publikowane S. Trembeckiego do” Wojciecha Miera i S. Potockiego
* Krasicki (8listów): do K. Szembeka, A. Naruszewicza, pana Rotkiewicza (dworzanin królewski, przepisanie utworów do publikacji, miejsce i rola poety w życiu publicznym), pana Rocińskiego (o piciu miodu i wina – znaki dwóch różnych tendencji kulturowych w XVIII w.: miód – Polska, wino – import, zagraniczne kraje; relacje między tradycją a nowością)
- wydarzenia polityczne: S Trembecki do I. Krasickiego – „Gość w Heizbergu”, misterna budowa (elementy pochwalne, ale także perswazja odnośnie dworu królewskiego)
- Krasicki w „Zbiorze wierszy różnych”: do Jana; do ks. plebana; bardzo prywatne, problemy współczesności, ale także sprawy moralne
- listy z wierszami (wiersze prozą) spopularyzowane za granicą przez Woltera, w Polsce Krasickiego
GATUNKI NISKIE:
1. Satyra
- wywodzi się z antyku
- utwór ośmieszający wady ludzkie, obyczaje, które zostają wyolbrzymione i wyjaskrawione
- komizm, karykatura
- zbliżone przez monologi, dialogi i sceny do listu poetyckiego, a rodzajowo do ody
- ogólność krytyki wady i przekonania ogólne
* A. Naruszewicz, np. „Wiek zepsuty”
* I. Krasicki , np. „Świat zepsuty”
- piętnowanie wad uniwersalnych (pijaństwo, marnotrawstwo, obłuda, zły stosunek do poddanych)
- aktualne tu i teraz
U Krasickiego:
- pojęcie cnoty jako najwyższej wartości moralnej
- bohaterowie negatywni:
* filuty – kradną i zdradzają, ludzie wolno myślący, czynią zło otwarcie i bez skrępowania
* mędrek – nieautentyczny filozof, bezkrytyczny wobec przeszłości
* młody Jan – do niego adresowana jest satyra
-problem rozumu oraz filozofii rozum ma ograniczenia (w oświeceniu to najwyższa wartość, a autor mówi o wyższości cnoty nad rozumem)
- zarzucenie braku kodeksu moralnego, który istniał od zarania dziejów, zrównanie dobra i zła, jawne czynienie zła – ludzie zawsze popełniali zło, kiedyś jednak wstydzono się tego, a teraz zatracili postawę człowieka wstydliwego
- dystans Krasickiego wobec postaw i mechanizmów w czasie oświecenia, dystans do nowości przypływających z Zachodu; najważniejszy dla autora jest kodeks moralny
- światło metafora oświecenia, sprowadzona do światełka
- aktualne odniesienia do sytuacji politycznej, ale to nie stanowi centrum problematyki
U Naruszewicza „Reduty”:
- tytuł – rodzaj zabaw, ludzie w maskach, poprzebierani
- obrazek obyczajowy
- rozmowa dwóch bohaterów, patrzą na Plac Zamkowy
- obserwują co się dzieje w mieście w czasie sejmu rozbiorowego
- wielkie publiczne huczne zabawy
- systematyczne piętnowanie szlacheckiego towarzystwa, które nie pogrąża się żałobie po rozbiorze, ale bawi się i bogaci się (okradania ojczyzny), odchodzi od tradycji moralnej, obyczajowej, zaprzepaszczając dorobek kraju
ARTYSTYCZNA STRONA SATYR:
- intelektualizm
- formułowani zjawisk w języku abstrakcyjnym
- język sentencjonalny
- nacechowanie ironią
- mowa pozornie zależna
- forma monologu o charakterze perswazyjnym
- scenki („Żona modna”) lub obrazek obyczajowy („Pijaństwo)
Naruszewicz:
- skonkretyzowane obrazy
- język soczysty, zakorzeniony w mowie potocznej; epitety i frazeologizmy
- operuje rozbudowanym okresem retorycznym
- bardzo bezpośrednio ocenia przedstawione sytuacje
- apeluje do sfery wyobraźni i emocji
Krasicki:
- zintelektualizowany sposób przedstawienia
- rozważania, tok argumentowania
- intelektualne wypowiedzi
- stosowanie ironii, odbiorca musi rozumieć utajone sensy
- apeluje do intelektu, wymaga aktywnego współdziałania
Satyry imienne – już w kulturze staropolskiej; paszkwile dziś pamflet przeciwko St. Augustowi
T.K. Węgierski – w opozycji do dokonań elity ówczesnej Polski, „Portret pięciu Elżbiet” – kuzynki królewskie
Największy rozkwit podczas sejmu 4-letniego, Targowicy, wojny polsko-rosyjskiej
F. Zabłocki rzekomym twórcą zbioru satyr w czasie walk
- budowane jako oracje, monologi retoryczne
- bardzo rozbudowane okresy retoryczne
- styl wysoki klasycystyczny
- słownictwo potoczne, silnie emocjonalne, nacechowane, wielkie zaangażowania „ja”
- bardzo szeroki adresat – usiłuje kształtować opinię publiczną
J.U.Niemcewicz – „Na hersztów targowickich”, „Narzekania szczęsnowe”
2. Bajka
- narracyjność, opowieść; bohaterami są zwierzęta lub przedmioty nieożywione
- dwupłaszczyznowość semantyczna
- alegoria – stałe nacechowanie znaczeniowe
- morał – bezpośredni w 1 wersie to promytion, w ostatnim to pointa
a. bajka epigramatyczna krótka, zwięzła
b. narracyjna dłuższa
1779 „Bajki i przypowieści” Krasickiego:
- wątki obiegowe opracowane w sposób indywidualny, unikalny w sferze wypowiedzenia
- wzorowana na La Fontainie
- mają opinię arcydzieła
- istotą jego bajek jest jej filozoficzność
- jako cykl są tematem teorii poznawania
- wpisana jest w nie postawa realistyczna
- wchodzą na teren etyki i aksjologii
- pozostają obiektywne i ponadczasowe
- dążą do dotarcia do stałej esencji świata
- obłuda i podstęp
- wymagają od odbiorcy postawy aktywnej, nie podają recept
Sposób budowania bajki:
- zabiegi językowe paralelizm, kontrast sądów, sposobów myślenia
- opozycje semantyczne i gramatyczne
Bajka „O lisach”:
- piękno lisów jest względne, bo to powód do dumy, ale stanowi też niebezpieczeństwo dla nich samych
- dwa elementy współistnieją ze sobą, bo piękno futra zawsze będzie niebezpieczne, nie da się rozdzielić pozytywnych od negatywnych aspektów
- dwa przeciwstawne sądy – to nierówno rzędne sądy
- stary = doświadczenie, młody = niepewność
- racja lista starego jest ważna, bo oparta na doświadczeniu, popiera ją także hierarchia wartości, bo przecież bezpieczeństwo jest najważniejsze
- zła ocena sytuacji lista młodego
„O doktorze”:
- nie można jednoznacznie ocenić lekarstwa
- błędy ludzkie płyną z ograniczenia poznania rzeczywistości. Tak samo jak rozum stopniowo poznaje świat. Czynniki ograniczające poznanie świata i rozeznanie sytuacji to: pycha i zazdrość
3. Sielanka (bukolika, idylla, ekloga, skotopaska, pasterka)
- Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego.
- Wysnuta z piosnek pasterskich stała się świadomie kreowanym obrazem utęsknionej, szczęśliwej natury – zdaniem badaczy gatunek jest specyficznym wytworem kultury miasta i ujawnia znużenie światem cywilizacji.
- Idylla odsłania beztroskie, spokojne i pogodne życie, spełnione przez miłość.
- Sielanka ma najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem bądź dialogiem.
- Gatunek często ukazuje świat mitologiczny.
- Nierzadko też ujawnia się w utworach sielankowych temat śmierci, zwłaszcza w formie słynnego toposu "Et in Arcadia ego". ("I ja w Arkadii" to napis na grobowcu.)
- charakterystyczne dla tego nurtu imiona postaci: Filis, Dafne, Filon, Korydon
- kostium do mówienia o sprawach politycznych
- pasterz = ucieleśnienie szlachetności
- wprowadzenie autentycznego folkloru, świat idealny stawał się bardzo realny
TYPOLOGIA:
- sielanka społeczna (Woronicz), np. dworsko-okolicznościowa
- czuła (Karpiński, Kniaźnin) – kostium pasterski służył do zarysowania sytuacji lirycznego wyznania
- ludyczna (Reklewski)
- narodowa (Reklewski, Brodziński) – upatrywanie ideału egzystencji w życiu polskich wieśniaków, realizujących zasadę „szczęścia w ograniczeniu”
4. Proza:
a. proza retoryczna (oratorska)
- wymowa popisowa
- wymowa doradcza
- wymowa sadowa
- wymowa kościelna [czasem]
Funkcje:
- informatywno-kształcąca (docere)
- emocjonalno-wolutantywna (movere)
- estetyczna (delectare)
b. dzieła historyczne – opowiadające o autentycznych wydarzeniach
- potrzebna jest selekcja historyczna (prawda-fałsz)
- schyłek XVI w.: pojawienie się romansu (dworskiego)
- romans jako typ narracyjny:
* bardzo rozbudowana i zawikłana akcja
* nieokreślone miejsce i czas
* wydarzenia w niezwykłej scenerii (egzotyzm)
* nieskomplikowane postacie, opisane zewnętrznie, zwykle z wysokich rodów
* abstrakcyjna, trzecio osobowa narracja; narrator wszechwiedzący, ale opowiada z dystansem bez zaangażowania emocjonalnego
- w Polsce bardzo popularne stały się w XVII w. , tłumaczyli je znani poeci
- tradycja romansu poddana krytyce w oświeceniu – szkodliwość romansów, które nie przynoszą żadnych korzyści, odciągają człowieka od rzeczywistości; krytyka autorów
- krytyka towarzyszyła tworzeniu się nowej prozy fabularno-narracyjnej POWIEŚĆ
Powieść – ukształtowała się w literaturze europejskiej XVIII wieku (kolebką nowożytnej powieści była Anglia), gatunek prozy epickiej; w Polsce w II poł. tego stulecia
- opowiada o wydarzeniach współczesnych, usytuowanych w konkretnym środowiskowo i geograficznie świecie
- bohaterowie będący zwykłymi ludźmi przedstawiani na tle historycznym, obyczajowym i mentalnym danego środowiska
- tok wydarzeń odwoływał się do potocznego, zdroworozsądkowego obrazu świata
- konstrukcja postaci narratora jako konkretnego pierwszoosobowego „ja” – gwarant prawdziwości opisywanych wydarzeń
- Krasicki wprowadził powieść-traktat („Pan Podstoli”) realizującą cele wychowawczo-dydaktyczne
5. Poematy
a. poemat heroikomiczny – powstał w XVII w. we Francji, zachowuje elementy eposu – stylizacja
- „Myszeida” Krasicki 1775r. opublikowana
- 3 warstwy:
* historia ludzka
* historia zwierząt – główny przedmiot rozwoju fabuły, walka kotów i myszy
* baśniowo-fantastyczna – nawiązuje do opowieści ze średniowiecznych kronik
- charakter metaforyczno-aluzyjny do współczesności
- dominuje intencja zabawowa, swobodny żart z idei historycznych
- nowość w poezji:
wprowadzenie tonu kpiarskiego, przemieszanego z wypowiedziami o charakterze poważnym, ironia dystans wobec
świata
- tendencje rokokowe:
sentencje i maksymy narratora
zabawa słowem, demonstracja panowania nad słowem, naśladowanie różnych stylów (tu retorycznego)
- „Organy” K. Węgierski (1775-1777)
- wydane w 1784 r.
- inspirowane „Myszeidą”, dedykowane Krasickiemu, składa hołd, ale realizuje odmienną koncepcję utworu
- parodystyczno-satyrystyczna
- fabuła: charakter realistyczny, dość uboga w wydarzenia, migawkowe przedstawienie sporu, nacechowane silnym elementem satyrycznym wobec środowiska kościelnego
- podmiot mówiący: jednoznaczne oceny ludzi – element satyryczny, ja jako twórca, poeta, który konstruuje swą wypowiedź, refleksje twórczości literackiej
- elementy metapoetyckie, dygresje
- „Monachomachia” Krasickiego opublikowana w 1779 r.
- odpowiedź na poemat Węgierskiego
- ogólne założenia:
* wyeksponowanie wad ludzkich w środowisku zakonnym
* grzeszność wpisana w ludzką naturę, niezależnie od stanu
* postawa pisarska mocno dostrzegalna, poprzez temat eksponuje zabawę słowem, swe umiejętności
b. poemat opisowy
- zwrot ku naturze, naturalność
- topos pór roku
- opis to sposób przedstawienia przestrzeni
- ważny jest czas
Polska
- prezentacja dokonań kulturalno-ogrodowych
- wiąże się z rodami magnackimi
- S. Trembecki „Polanka” – opis letniej siedziby, prostota natury z elegancją; „Sofiówka”
* poemat o miejscu – J.U. Niemcewicz „Puławy”
GATUNKI WYSOKIE:
a. epopeja – epos, poemat bohaterski
Przed oświeceniem:
- jedność akcji
- ważny przedmiot, zdarzenie, ciąg wydarzeń,
- wielki wybitny bohater odznaczający się wielkimi cechami
- patetyczny styl
- paralelizm dwóch płaszczyzn
- element motywacji fantastycznej wynikajacy z obu płaszczyzn
- stylistyka: inwokacja, elementy batalistyczne, epitety
- wzorce: homerycki – naturalny i wergiliański - sztuka
Oświecenie podejmuje, ale także przekształca:
- przy zachowaniu wyznaczników eposu, ale w użyciu do celów myśli oświeceniowej
- maska literacka – w podniosłą opowieść wpisane ówczesne przesłania ideologiczne
- w Polsce – 1780r. „Wojna Chocimska” pisana oktawą, składa się z 12 pieśni, podniosły przedmiot: walka z Turkami i dzieje hetmana Chodkiewicza; rozrzewnienie i melancholia; akcja na tle przyrody (groźna lecz człowiek z nią współodczuwa)
- cel: traktowanie epopei w sposób użytkowy, do wsparcia antytureckiej i prorosyjskiej polityki
- nad rzeczywistością ludzką jest Bóg – apoteoza i sakralizacja dawnej Polski
- wojna staje się figurą dobra i zła
- prezentowanie przodków jako ideału moralnego, wzorca – idealizacja
- w XVIII w. w Polsce NIE MA INNEGO eposu – gatunek nie jest podejmowany, co świadczy o stosunku do klasycyzmu
ODMIANY TWÓRCZOŚCI EPCIKIEJ:
* Anglia 60. XVIII – „Pieśni Osjana” – epos celtycki idealizacja dawnych wojowników, więź ze światem pozaziemskim, uczuciowy stosunek do przeszłości
b. oda
- podniosłość tematu (pochwała)
- kategoria natchnienia
- siła wyrazu, wspaniałość myśli, rozległe obrazy
- wysokość stylu odkrywa wielkość sprawy
w XVIII w.:
filozoficzno-refleksyjna (A. Naruszewicz) – monolog, będący zwrotem do pojęcia abstrakcyjnego; dalszy wywód ma charakter ogólny, przedstawia tok rozumowania, np. „Hymn do przyjaźni”
moralna – dotyczy postaw etycznych, społecznych; przedstawia wzorce postaw, bardzo skonkretyzowane tematy, zbliżenie narratora do adresata, ale „ja” usytuowane wyżej od zbiorowości odbiorców, nieskonkretyzowany nauczyciel, brak komunikacji zwrotnej, wypowiedź do każdego, np. A. Naruszewicz „Oda o powinności człowieka w towarzystwie”
okolicznościowa – powstała w związku z konkretnym wydarzeniem, wydawana publicznie, pretekst do sformułowania ogólnych spostrzeżeń oraz wskazań kierowanych do odbiorcy, np. A .Naruszewicz „Na powrót senatorów” po decyzji o rozbiorze Polski, ton profetyczny, pretekst do dalszych refleksji na temat kraju, klęska, wezwanie do wspólnej pracy nad reformą