Marcin Orlicki,

UAM

UMOWA UBEZPIECZENIA

§1. Istota i kwalifikacja prawna umowy ubezpieczenia.

I. Pojęcie umowy ubezpieczenia.

Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do ponoszenia ryzyka zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku (to jest do świadczenia ochrony ubezpieczeniowej) i do zapłaty owej sumy, jeśli wypadek ubezpieczeniowy zajdzie, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę.

O ochronie ubezpieczeniowej jako świadczeniu zakładu ubezpieczeń wyraźnie wspomina art.12 ust.1 ustawy z dn. 22.5.2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151 ze zm.) (Zakład ubezpieczeń udziela ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia zawartej z ubezpieczającym). Działalność ubezpieczeniowa określona została jako wykonywanie czynności ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych.

Zamieszczona w art. 805 kc definicja umowy ubezpieczenia pomija świadczenie ochrony ubezpieczeniowej, skupia się zaś na jej konsekwencjach, którymi są świadczenia pieniężne spełniane przez zakład ubezpieczeń w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku. Świadczenie pieniężne zakładu ubezpieczeń przybiera postać:

• przy ubezpieczeniu majątkowym - określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku,

• przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej.

Świadczeniem ubezpieczającego jest zapłacenie składki ubezpieczeniowej, która obliczana jest za czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (art. 813 §1 kc). Składka stanowi zapłatę za świadczenie przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej – jest odpowiednikiem ochrony ubezpieczeniowej w rozumieniu art. 487 §2 kc.

Do umów ubezpieczeń morskich oraz ubezpieczeń pośrednich (reasekuracji) nie stosuje się przepisów kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia (art. 820 kc).

II. Zdarzenie losowe i wypadek ubezpieczeniowy.

Zakład ubezpieczeń świadcząc ochronę ubezpieczeniową ryzykuje powstaniem po swej stronie obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej. Ryzyko to jest sprzężone z ryzykiem zajścia wypadku ubezpieczeniowego, bowiem tylko w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku (czyli wypadku ubezpieczeniowego) zakład ubezpieczeń będzie obciążony obowiązkiem zapłaty określonej sumy pieniężnej.

Ustawa o działalności ubezpieczeniowej wielokrotnie wspomina o ochronie przed skutkami zdarzeń losowych. Choć kodeks cywilny nie posługuje się tym pojęciem, to jednak powszechnie przyjmuje się, że wypadki, których zajście ma pociągać za sobą powstanie obowiązku zapłaty przez zakład ubezpieczeń określonej sumy pieniężnej, muszą być zdarzeniami losowymi.

Pojęcie zdarzenia losowego zostało zdefiniowane w art.2 pkt 18 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Według tego przepisu, zdarzenie losowe to niezależne od woli ubezpieczającego zdarzenie przyszłe i niepewne, którego nastąpienie powoduje uszczerbek w dobrach osobistych lub w dobrach majątkowych albo zwiększenie potrzeb majątkowych po stronie ubezpieczającego lub innej osoby objętej ochroną ubezpieczeniową.

Zdarzenie losowe określane jest jako zdarzenie występujące ze statystyczną prawidłowością, nadzwyczajne i niezależne od woli osoby nim dotkniętej.¹

Zdarzenie losowe jest nadzwyczajne w tym sensie, że dla żadnej z jednostek na to zdarzenie narażonych, nie stanowi ono elementu normalnego toku rzeczy, a jest dla każdej z nich czymś, co ten normalny tok rzeczy zakłóca, tj. zdarzeniem nadzwyczajnym.²

Zwykle zdarzenie losowe jest niezależne od woli osoby nim dotkniętej, w szczególności od woli ubezpieczonego lub ubezpieczającego (tak zakłada ustawa o działalności ubezpieczeniowej w cytowanym art.2 pkt 18). Cecha braku możliwości wpływania na fakt zajścia zdarzenia losowego przez podmiot, którego zdarzenie to dotyczy, nie powinna jednak być traktowana jako absolutne kryterium pozwalające identyfikować cechę losowości tego zdarzenia. Bywa, że jako losowe określa się zdarzenia, które w pewnym stopniu zależne są od woli podmiotów, których dotyczą. Zdarzeniem losowym, które określane bywa w umowach ubezpieczenia jako wypadek ubezpieczeniowy jest np. urodzenie się dziecka.

W szczególności nie są – co do zasady - wypadkami ubezpieczeniowymi zdarzenia, które umyślnie zostały wyrządzone przez ubezpieczającego bądź osoby pozostające z nim we wspólnym gospodarstwie domowym, lub te, za które ponosi on odpowiedzialność. Zakład ubezpieczeń wolny jest od odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku zajścia takich zdarzeń (art. 827 kc).

Podkreśla się, że zdarzenie losowe w odniesieniu do danego podmiotu może, a nie musi nastąpić³. Takie określenie zdarzenia losowego nawiązuje do treści art.806 kc. Ustawodawca stanowi w nim, że nieważna jest umowa ubezpieczenia, jeżeli w chwili jej zawarcia przewidziany w niej wypadek już zaszedł albo jeżeli odpadła już możliwość jego zajścia, chyba że ubezpieczenie obejmuje okres poprzedzający zawarcie umowy. Objęcie ubezpieczeniem okresu poprzedzającego zawarcie umowy jest jednak bezskuteczne, jeżeli w chwili zawarcia umowy którakolwiek ze stron wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć, że wypadek zaszedł lub że odpadła możliwość jego zajścia w tym okresie (inaczej jest w przypadku ubezpieczeń zbiorowych, gdy umowa albo ogólne warunki ubezpieczenia przewidują odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń za wypadki zaszłe przed zawarciem umowy).

Objęcie ubezpieczeniem okresu poprzedzającego zawarcie umowy ubezpieczenia, jest odejściem od zasady, że wypadkiem ubezpieczeniowym może być wyłącznie przyszłe zdarzenie losowe. Niepewność jest cechą zdarzeń przyszłych, o zdarzeniach zaś minionych zwykle możemy stwierdzić, czy miały miejsce czy też nie. Wyjątkowo tylko, mimo że minął już czas, w którym dane zdarzenie mogło zajść, brak jest wiadomości, czy w istocie zaszło, czy nie zaszło, czy też wystąpiły warunki uniemożliwiające jego zajście. Kodeks cywilny każe traktować zdarzenie przeszłe na równi z przyszłym zdarzeniem losowym, jeśli tylko żadna ze stron umowy w chwili zawierania umowy nie dysponuje wiedzą dotyczącą jego ziszczenia się, nieziszczenia się lub też braku możliwości jego zajścia. Podkreślić należy, że nie tylko wiedza stron o minionym wypadku ubezpieczeniowym lub braku prawdopodobieństwa jego zajścia, ale również sama możność dowiedzenia się o tym przy zachowaniu należytej staranności, skutkuje bezskutecznością objęcia ubezpieczeniem (ochroną ubezpieczeniową) okresu poprzedzającego zawarcie umowy.

III. Interes ubezpieczeniowy.

Uznanie ochrony ubezpieczeniowej za świadczenie ubezpieczyciela pociąga za sobą potrzebę zdefiniowania przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej, czyli krótko - przedmiotu ubezpieczenia.

W ubezpieczeniach osobowych przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej jest życie, zdrowie, zdolność do pracy lub też sytuacja życiowa danego podmiotu. Sposoby kształtowania przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej w ubezpieczeniach osobowych są przy tym dalekie od wszelkiego schematyzmu. Dlatego właśnie stwierdzić można, że przedmiotem ochrony w tym dziale ubezpieczeń jest szeroko pojęta sytuacja życiowa ubezpieczonego.

Na pytanie o przedmiot ochrony w ubezpieczeniach majątkowych kodeks cywilny odpowiada w art. 821 kc, który głosi, że ubezpieczenie majątkowe może dotyczyć mienia albo odpowiedzialności cywilnej.

Kodeks cywilny upatruje więc przedmiot ochrony ubezpieczeniowej w ubezpieczeniach majątkowych w mieniu oraz w zobowiązaniach mogących powstać na skutek ponoszenia przez ubezpieczającego (ubezpieczonego) odpowiedzialności cywilnej. Jest to wyraz tzw. teorii majątku zakładającej, że ubezpieczenie chronić może wyłącznie obiektywnie istniejące twory przyrody, nie zaś abstrakt, którym jest interes danego podmiotu.

Konkurencyjną, powszechnie obecnie akceptowaną teorię interesu ubezpieczeniowego opisał szeroko H.Mőller⁴. Autor ten twierdził, że człowieka i różne typy aktywów łączy szczególnego rodzaju związek nazwany przezeń stosunkiem wartości. Ów stosunek wartości może zostać naruszony poprzez przeróżne niebezpieczeństwa, których ziszczenie się powoduje zniszczenie lub naruszenie danego dobra albo też - jak to jest na przykład w przypadku kradzieży rzeczy - naderwanie więzi pomiędzy tym dobrem a daną osobą. Zdaniem cytowanego autora przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej jest właśnie wspominany stosunek wartości łączący dane dobro z konkretną osobą. Stosunek ten nazywany jest interesem ubezpieczeniowym. Każdy interes ubezpieczeniowy ma określoną wartość - jest nią wartość ubezpieczeniowa. W przypadku szkody totalnej ubezpieczający ponosi szkodę w wysokości swego interesu ubezpieczeniowego. H. Mőller wyciąga stąd wniosek, że ubezpieczona szkoda jest - wskutek ziszczenia się ubezpieczonego niebezpieczeństwa - negacją ubezpieczonego interesu.

Przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej nie musi być własny interes ubezpieczającego. W ubezpieczeniu na cudzy rachunek ubezpieczający może we własnym imieniu zawrzeć umowę ubezpieczenia, w której wszakże przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej będzie interes majątkowy innej osoby. Wskutek tego, że ubezpieczony interes przysługuje owej innej osobie, stwierdzić trzeba, że to na jej rzecz jest świadczona ochrona ubezpieczeniowa i to jej właśnie może być wypłacone ewentualne świadczenie pieniężne zakładu ubezpieczeń po zajściu wypadku ubezpieczeniowego.

IV. Umowa jako źródło powstania stosunku prawego ubezpieczenia.

Źródłem powstania stosunku prawnego ubezpieczenia jest obecnie w prawie polskim wyłącznie zawarta pomiędzy zakładem ubezpieczeń a ubezpieczającym umowa ubezpieczenia. Wskazuje na to treść art.12 ust.1 ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Głosi on, że zakład ubezpieczeń udziela ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia zawartej z ubezpieczającym.

Dla powstania stosunku prawnego ubezpieczenia i rozpoczęcia świadczenia przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej niezbędne jest zawarcie umowy tak w przypadku ubezpieczeń dobrowolnych, jak i obowiązkowych. W przypadku tych ostatnich zawarcie umowy jest obowiązkiem ubezpieczającego, bez umowy wszakże stosunek prawny ubezpieczenia nie powstanie.

Umowę ubezpieczenia zaliczyć należy do umów kwalifikowanych, bowiem stroną zobowiązującą się do ponoszenia ryzyka zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie zajścia określonego w umowie wypadku, musi być zawsze zakład ubezpieczeń. Nie jest więc możliwe zawarcie jakiejkolwiek umowy ubezpieczenia bez udziału zakładu ubezpieczeń.

Z reguły umowa ubezpieczenia jest kontraktem zawieranym masowo poprzez złożenie oferty (wniosku ubezpieczeniowego) i przyjęcie jej przez zakład ubezpieczeń. Prawie zawsze w takich wypadkach ubezpieczenie ma charakter adhezyjny - potencjalny ubezpieczający opiera bowiem swą ofertę na opracowanym wcześniej przez zakład ubezpieczeń wzorcu umowy.

Ogólne warunki ubezpieczeń (podobnie jak inne wzorce umowne) należy zaliczyć do oświadczeń woli o charakterze kwalifikowanym, dla których ustawodawca ustanawia szczególny reżim prawny. Postanowienia o.w.u. sprzeczne z przepisami tytułu XXVII (Umowa ubezpieczenia) są nieważne, chyba że same te przepisy przewidują odstępstwa od tej reguły (art. 807 §1 kc).

W przypadku umów ubezpieczenia dotyczących obrotu z zagranicą stosowane mogą być warunki ubezpieczeń, odbiegające od przepisów kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia (art.807 §2 kc).

Nie wszystkie umowy ubezpieczenia mają charakter adhezyjny. Wyraźnie stanowi o tym art.812 §6 kc wskazując, że umowa ubezpieczenia może regulować prawa i obowiązki stron w sposób odbiegający od ogólnych warunków ubezpieczenia.

V. Inne cechy umowy ubezpieczenia.

Poprzez umowę ubezpieczenia strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczona przez zakład ubezpieczeń ochrona ubezpieczeniowa, stanowi odpowiednik świadczenia ubezpieczającego (składki ubezpieczeniowej). Spełniony jest wymóg z art. 487 §2 kc, umowa ubezpieczenia ma więc charakter wzajemny.⁵

Ubezpieczenie nie jest umową losową, skoro każda ze stron, w każdym powstałym poprzez jej zawarcie stosunku prawnym spełnia swe świadczenie. W szczególności na podkreślenie zasługuje fakt, że zakład ubezpieczeń jedno z obciążających go świadczeń spełnia w każdym stosunku prawnym ubezpieczenia - ponosi ryzyko zajścia wypadku ubezpieczeniowego.

Jeśli uznać ochronę ubezpieczeniową za świadczenie zakładu ubezpieczeń, wówczas umowę ubezpieczenia zaklasyfikować należy do umów o świadczenie usług⁶.

Umowa ubezpieczenia kreuje stosunek prawny o charakterze trwałym, w którym element czasu jest jednym z wyznaczników należnych świadczeń.⁷ Świadczenie ubezpieczającego w postaci składki ubezpieczeniowej ma charakter okresowy (lub jednorazowy), świadczenie zaś zakładu ubezpieczeń polegające na ochronie ubezpieczeniowej przybiera postać ciągłą⁸.

Umowa ubezpieczenia określana jest jako kontrakt najwyższego zaufania (contractus uberrimae fides). W związku z tym, że zakład ubezpieczeń posiada zwykle jedynie szczątkowe wiadomości dotyczące czynników wpływających na prawdopodobieństwo zajścia wypadku ubezpieczeniowego w danym stosunku prawnym ubezpieczenia, ubezpieczający zaś posiada w tym względzie informacje najpełniejszą, na ubezpieczającego właśnie nałożone zostały przez ustawy oraz nakładane być mogą poprzez umowy szczególnego typy powinności. Dotyczą one podawania do wiadomości zakładu ubezpieczeń wszystkich znanych ubezpieczającemu okoliczności, o które zakład ubezpieczeń zapytywał w formularzu oferty albo przed zawarciem umowy w innych pismach (art.815 §1 kc). Jeśli zaś w umowie ubezpieczenia zastrzeżono, że w czasie jej trwania ubezpieczający będzie zgłaszał zmiany okoliczności, o które wcześniej zakład ubezpieczeń zapytywał, wówczas ubezpieczający obowiązany jest informować o zajściu zmian niezwłocznie po otrzymaniu o nich wiadomości (art.815 § 2 kc). Unormowania tego nie stosuje się w ubezpieczeniach na życie.

§2. Zawarcie umowy ubezpieczenia.

I. Oferta zawarcia umowy ubezpieczenia i jej przyjęcie.

Zawarcie umowy ubezpieczenia uregulowane zostało poprzez przepisy art.809 - 815 kc. Przepisy te znajdują zastosowanie przede wszystkim w przypadkach typowych, gdy kontrakt ma charakter adhezyjny i zawierany jest na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia.

1. Ofertowy tryb zawarcia umowy ubezpieczenia.

Najczęściej umowa ubezpieczenia zawierana jest poprzez złożenie przez potencjalnego ubezpieczającego zakładowi ubezpieczeń oferty zawarcia umowy i przyjęcie jej przez zakład ubezpieczeń (tryb ofertowy prosty).

Przy zawieraniu umowy ubezpieczenia oferentem jest zwykle potencjalny ubezpieczający, bowiem to on wskazuje, czego umowa ubezpieczenia ma dotyczyć (co ma być przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej). W ofercie składanej zakładowi ubezpieczeń ubezpieczający konkretyzuje interes majątkowy (w ubezpieczeniach majątkowych) albo określone dobro osobiste bądź sytuację osobistą (w ubezpieczeniach osobowych), które chciałby ubezpieczyć (tj. uczynić przedmiotem świadczonej przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej). Oblatem jest zakład ubezpieczeń.

Zgodnie z art.812 §6 kc umowa ubezpieczenia może regulować prawa i obowiązki stron w sposób odbiegający od ogólnych warunków ubezpieczenia. Jeśli treść umowy ubezpieczenia nie zawsze określana musi być przez ogólne warunki ubezpieczenia, to i składana zakładowi ubezpieczeń przez potencjalnego ubezpieczającego oferta nie zawsze na tych warunkach musi się opierać.

Przyjęło się, że oferta pisemna składana jest zakładowi ubezpieczeń w formie formularza - wniosku o zawarcie umowy ubezpieczenia. Kodeks cywilny wyraźnie wspomina o formularzu oferty w art.815 §1 kc. Poprzez użycie formularza zakład ubezpieczeń wymusza na potencjalnym ubezpieczającym ujawnienie wszelkich informacji, które uznaje za niezbędne do zawarcia umowy.

Według treści art. 809 §2 kc, zawarcie umowy ubezpieczenia następuje wówczas, gdy zakład ubezpieczeń dokona doręczenia ubezpieczającemu polisy ubezpieczeniowej, legitymacji ubezpieczeniowej, tymczasowego zaświadczenia lub innego dokumentu ubezpieczenia. Doręczenie któregokolwiek z wymienionych dokumentów ubezpieczenia powinno być traktowane jako potwierdzenie złożenia przez zakład ubezpieczeń oświadczenia woli o przyjęciu oferty potencjalnego ubezpieczającego. Wyjątkowo - gdy zastosowanie znajdują art.810 i 811 kc - chwilę zawarcia umowy ustawodawca oznacza w odmienny sposób

Dokument ubezpieczenia (którym zwykle jest polisa ubezpieczeniowa) zawiera z zasady najbardziej istotne elementy umowy ubezpieczenia⁹ (z wyjątkiem wszakże tych postanowień, które ujęte zostały w ogólnych warunkach ubezpieczenia doręczonych ubezpieczającemu przed zawieraniu umowy lub też tych, które unormowane zostały poprzez akty normatywne określające treść umów ubezpieczeń obowiązkowych).

2. Milczące przyjęcie oferty (art.810 kc).

Art.810 kc reguluje szczególną sytuację, gdy potencjalny ubezpieczający przez długi czas nie otrzymuje odpowiedzi zakładu ubezpieczeń na ofertę zawarcia umowy ubezpieczenia. Umowa ubezpieczenia może zostać zawarta wówczas mimo braku rzeczywistego konsensu stron, zakład ubezpieczeń bowiem nie składa jakiegokolwiek oświadczenia woli.

Według art.810 kc, gdy przed upływem czternastu dni od daty otrzymania oferty na piśmie, zakład ubezpieczeń nie doręczył składającemu ofertę dokumentu ubezpieczenia, umowę uważa się z piętnastym dniem od otrzymania oferty za zawartą na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia.

Artykuł 810 kc bynajmniej nie wprowadza przymusu przyjmowania przez zakłady ubezpieczeń pisemnych ofert zawarcia umów ubezpieczenia. Jeśli wolą zakładu nie jest zawieranie umowy z danym oferentem, to powinien on przed upływem czternastu dni od otrzymania oferty na piśmie zawiadomić oferenta, że oferty tej nie przyjmuje.¹⁰

Zawarcie umowy ubezpieczenia w trybie wskazanym w art.810 kc, nastąpić może wyłącznie wówczas, gdy skierowana do zakładu ubezpieczeń oferta ma formę pisemną.

W trybie określonym w art.810 kc nie mogą być zawierane umowy ubezpieczenia na życie.

3. Procedura zawierania umowy ubezpieczenia w przypadku wprowadzenia przez zakład ubezpieczeń zmian w ofercie.

Jeżeli zakład ubezpieczeń przyjmuje złożoną przez potencjalnego ubezpieczającego ofertę zawarcia umowy ubezpieczenia z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści, stosować należy normę zawartą w art.68 kc.

Ponieważ przyjęcie oferty z zastrzeżeniem zmian jest nową ofertą (zgodnie z treścią art.68 kc), tym razem skierowaną przez zakład ubezpieczeń do potencjalnego ubezpieczającego, to do skutecznego zawarcia umowy ubezpieczenia konieczne jest jej przyjęcie przez ubezpieczającego. Art.811 kc przewiduje jednak szczególną procedurę przyjmowania kontroferty zakładu ubezpieczeń.

Zgodnie z treścią art. 811 §1 kc, nową ofertą może być wystawiony przez zakład ubezpieczeń dokument ubezpieczenia zawierający postanowienia różniące się od tych, które stanowiły treść oferty pierwotnej. Przy doręczeniu tego dokumentu zakład ubezpieczeń obowiązany jest na piśmie zwrócić ubezpieczającemu uwagę na postanowienia, które odbiegają na niekorzyść tego ostatniego od treści złożonej przezeń oferty lub ogólnych warunków ubezpieczenia, wyznaczając mu co najmniej siedmiodniowy termin do zgłoszenia sprzeciwu. Jeżeli zakład ubezpieczeń swej powinności informacyjnej nie wykonał, zmiany dokonane na niekorzyść ubezpieczającego są nieważne. W takim wypadku zostaje zawarta umowa ubezpieczenia o treści określonej w ofercie złożonej wcześniej przez potencjalnego ubezpieczającego.

Art.811§2 kc zakłada, że jeśli potencjalny ubezpieczający nie złożył sprzeciwu w terminie wyznaczonym mu przez zakład ubezpieczeń, wówczas zmienioną ofertę zakładu ubezpieczeń przyjął. Umowa ubezpieczenia dochodzi do skutku zgodnie z treścią dokumentu ubezpieczenia następnego dnia po upływie terminu do złożenia sprzeciwu. Ustawodawca nie wymaga wyraźnego oświadczenia woli potencjalnego ubezpieczającego o przyjęciu kontroferty złożonej mu przez zakład ubezpieczeń, lecz nakazuje uznawać, że brak sprzeciwu w wyznaczonym terminie równoznaczny jest ze zgodą ubezpieczającego na zawarcie umowy ubezpieczenia o treści wyznaczonej poprzez kontrofertę.

II. Zawarcie umowy ubezpieczenia w innych trybach.

Część umów ubezpieczenia zawierana jest w trybie negocjacyjnym. Zakłady ubezpieczeń na odstąpienie od ofertowego trybu zawierania umów, zaniechanie stosowania ogólnych warunków ubezpieczenia i podjęcie negocjacji dotyczących ukształtowania treści umowy ubezpieczenia godzą się zwykle niechętnie i rzadko. Czynią to zwykle w przypadku zawierania kontraktów z bardzo potężnymi ekonomicznie partnerami, których siła przetargowa jest wprost proporcjonalna do wysokości płaconej składki ubezpieczeniowej.

Nie ma przeszkód, by umowy ubezpieczenia zawierane były również w trybie przetargowym. Tryb ten przydatny bywa szczególnie wówczas, gdy umowa ubezpieczenia dotyczyć ma specyficznych i z reguły dużych ryzyk gospodarczych. Bywa również tak, że przetargowy tryb zawierania umowy ubezpieczenia jest obowiązkowy¹¹.

III. Obowiązki zakładu ubezpieczeń przy zawieraniu umowy.

Zasadniczym celem nakazanych przez ustawodawcę działań zakładu ubezpieczeń w czasie zawierania umowy jest stworzenie sytuacji, w której ubezpieczający będzie miał realną możliwość zapoznania się z wszelkimi istotnymi elementami zawieranego kontraktu.

Zasadniczym obowiązkiem zakładu ubezpieczeń jest właściwe sformułowanie umowy ubezpieczenia. Wykonanie tego obowiązku następuje zwykle poprzez odpowiednią redakcję ogólnych warunków ubezpieczenia, przy pomocy których zakład zawiera umowy. Z mocy art. 12 ust.3 ustawy o działalności ubezpieczeniowej, ogólne warunki ubezpieczenia oraz umowa ubezpieczenia powinny być formułowane jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Ustęp 4 cytowanego artykułu dodaje, że postanowienia sformułowane niejednoznacznie interpretuje się na korzyść ubezpieczającego, ubezpieczonego, uposażonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia.

W art.812 §2 kc określone zostały treści, które powinny być zawarte w każdych ogólnych warunkach ubezpieczenia. Należy zauważyć, że przepis ten dotyczy wyłącznie umów zawieranych przy użyciu o.w.u., zaś pozostawia poza spektrum swego oddziaływania te umowy ubezpieczenia, które nie są zawierane przy ich zastosowaniu. Tak więc nie każdy ubezpieczający ma zagwarantowaną możliwość zapoznania się z wszystkimi wymienionymi w art.812 §2 kc informacjami.

Jeżeli umowa ubezpieczenia zawierana jest w oparciu o ogólne warunki ubezpieczenia wydane przez zakład ubezpieczeń, wówczas na zakładzie ubezpieczeń ciąży obowiązek doręczenia ubezpieczającemu, przed zawarciem umowy, tekstu ogólnych warunków ubezpieczenia (art.812 §1 kc). Jeśli zakład ubezpieczeń nie doręczy ubezpieczającemu przed zawarciem umowy tekstu ogólnych warunków ubezpieczenia, wówczas nie wiążą one ubezpieczającego.

Na zakładzie ubezpieczeń ciążą obowiązki:

· pisemnego zwrócenia ubezpieczającemu uwagi, przy doręczeniu dokumentu ubezpieczenia, na zawarte w tym dokumencie postanowienia, które odbiegają na jego niekorzyść od złożonej przezeń oferty lub od ogólnych warunków ubezpieczenia, przy jednoczesnym wyznaczeniu mu terminu do zgłoszenia sprzeciwu (art.811 §1 kc),

· przedstawienia ubezpieczającemu, w formie pisemnej pod rygorem nieważności, różnic pomiędzy postanowieniami umowy ubezpieczenia regulującej prawa i obowiązki stron w sposób odbiegający od ogólnych warunków ubezpieczenia, a ogólnymi warunkami ubezpieczenia stosowanymi przez zakład ubezpieczeń (art.812 §8 kc).

Należy sądzić, że sankcja nieważności określona w art.812 §8 kc nie dotyczy całej umowy ubezpieczenia, lecz wyłącznie tych jej postanowień, które odbiegają od ogólnych warunków ubezpieczenia na niekorzyść ubezpieczającego. Nie może on bowiem ponosić ujemnych konsekwencji niedopełnienia obowiązków przez zakład ubezpieczeń.

V. Zawarcie umowy ubezpieczenia a rozpoczęcie świadczenia ochrony ubezpieczeniowej.

Zawarcie umowy ubezpieczenia nie jest równoznaczne z rozpoczęciem przez zakład ubezpieczeń świadczenia ochrony ubezpieczeniowej. Dla zaakcentowania mogących występować rozbieżności pomiędzy chwilą zawarcia umowy ubezpieczenia a rozpoczęciem przez zakład ubezpieczeń świadczenia ochrony ubezpieczeniowej, nazwano pierwsze z wymienionych zdarzeń - formalnym, drugie zaś materialnym początkiem ubezpieczenia.

Jak głosi art.814 §1 kc, odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń (czyli ochrona ubezpieczeniowa) rozpoczyna się od dnia następującego po zawarciu umowy, nie wcześniej jednak niż dnia następującego po zapłaceniu składki. Strony ustalić mogą jednak inny termin rozpoczęcia ochrony ubezpieczeniowej.

Jeżeli umowa ubezpieczenia doszła do skutku przed doręczeniem dokumentu ubezpieczenia (co ma miejsce w przypadku tzw. milczącego zawarcia umowy uregulowanego w art.810 kc), świadczenie ochrony ubezpieczeniowej rozpoczyna się od dnia, w którym umowa uważana jest za zawartą (czyli z piętnastym dniem od otrzymania przez zakład ubezpieczeń oferty zawarcia umowy).

Przypomnieć należy również, że strony mogą ustalić (jeśli spełnione są warunki ustanowione w art.806 §2 kc), że ochroną ubezpieczeniową objęty będzie okres poprzedzający zawarcie umowy ubezpieczenia.¹²

VI. Obowiązek zawierania ustawowo wskazanych umów ubezpieczenia.

Zasadą jest, że o zawarciu umowy ubezpieczenia (jak i każdej innej umowy¹³) decydują w sposób swobodny strony. Również treść umowy - w granicach określonych przez art.353¹ kc - może być przez strony swobodnie kształtowana. Od zasady tej istnieją jednak - w prawie ubezpieczeń gospodarczych - istotne wyjątki. Ustawa z dn. 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) w art.4 formułuje bowiem katalog ubezpieczeń obowiązkowych.

Przymus zawierania umów ubezpieczenia stanowi istotną ingerencję w sferę praw obywateli. Dlatego, jak słusznie twierdzi Wł.Mogilski, ubezpieczenia obowiązkowe powinny być wprowadzane tylko tam, gdzie w ochronie określonych kategorii dóbr zainteresowane jest całe społeczeństwo, a jednocześnie byłoby ryzykowne (gdy chodzi o zawieranie umów ubezpieczenia) polegać tylko na świadomości właścicieli (posiadaczy) tych dóbr lub osób odpowiedzialnych za określone rodzaje szkód.¹⁴

Warunek ten - jak się zdaje - jest spełniony tylko w wypadku niektórych kategorii ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej. W interesie społecznym leży bowiem to, aby zagwarantować ochronę tym wszystkim, którzy mogą odnieść szkodę, za jaką odpowiedzialne są podmioty, które ze względu na charakter wykonywanych przez nie czynności lub prowadzonej działalności, są potencjalnie niebezpieczne dla innych. Motywem stanowienia o przymusie zawierania danej kategorii ubezpieczenia powinna być więc ochrona przed niemożnością zaspokojenia roszczeń odszkodowawczych osób poszkodowanych. Zawieranie umów ubezpieczenia chroniących wyłącznie interesy ubezpieczającego (ubezpieczonego) pozostawić należy jego własnej zapobiegliwości.¹⁵

Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK przesądza kształt prawny ubezpieczeń obowiązkowych. Każde bowiem ubezpieczenie obowiązkowe spełniać musi warunki określone w art.3 ust.1 ustawy, zaś wszystkie ubezpieczenia, które te warunki spełniają są niewątpliwie ubezpieczeniami obowiązkowymi. Zawarta w ustawie definicja ubezpieczeń obowiązkowych rozstrzyga, że:

1. wszystkie ubezpieczenia obowiązkowe mają charakter umowny (jak i wszystkie ubezpieczenia gospodarcze w Polsce),

2. obowiązek ubezpieczenia wynikać musi z ustawy lub ratyfikowanej przez RP umowy międzynarodowej,

3. ubezpieczeniem obowiązkowym może być jedynie ubezpieczenie majątkowe, to jest ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej (co jest przypadkiem typowym) lub ubezpieczenie mienia (co jest wyjątkowe). Ubezpieczeniem obowiązkowym nie może być ubezpieczenie osobowe (na życie lub następstw nieszczęśliwych wypadków).

   Ubezpieczeniami obowiązkowymi są w Polsce:

   1. ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (art.4 pkt 1 ustawy),

   2. ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego (art.4 pkt 2 ustawy),

   3. ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych (art.4 pkt 3 ustawy),

   4. ubezpieczenia wynikające z przepisów odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych ratyfikowanych przez RP, nakładających na określone podmioty obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia (art.4 pkt 4 ustawy).

Ogólny zakres ubezpieczeń obowiązkowych, o których mowa w art.4 pkt 4, zakreślony został art.11 ustawy. Z przepisu tego wynika, że wszystkie wspomniane ubezpieczenia mogą być wyłącznie ubezpieczeniami odpowiedzialności cywilnej, dotyczyć zaś mają odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności, wykonywaniu zawodu albo prowadzeniu działalności lub będące następstwem wad produktu, określonej w ustawie wprowadzającej dany obowiązek lub umowie międzynarodowej ratyfikowanej przez RP.

Do umów ubezpieczeń obowiązkowych przepisy kodeksu cywilnego stosuje się w sprawach nieuregulowanych w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK (art.22 ust.1 tejże ustawy).

§3. Strony umowy ubezpieczenia i podmioty związane ze stosunkiem prawnym ubezpieczenia.

Stronami umowy ubezpieczenia są zakład ubezpieczeń i ubezpieczający. One tylko, poprzez zawarcie umowy ubezpieczenia, kreują prawny stosunek ubezpieczenia. Zaangażowane weń mogą być jednak również inne podmioty: ubezpieczony, uposażony, czy też - w przypadku umów ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej - poszkodowany.

I. Zakład ubezpieczeń

Niewątpliwym ograniczeniem wyrażonej przez ustawodawcę w art.353¹ kc zasady wolności umów, jest nadanie umowie ubezpieczenia charakteru kwalifikowanego. Umowę ubezpieczenia jako strona ponosząca ryzyko zapłaty może zawierać tylko taki podmiot, który posiada przymiot bycia zakładem ubezpieczeń. Zarówno kodeks cywilny, ustawa o działalności ubezpieczeniowej jak i inne źródła prawa ubezpieczeniowego konsekwentnie stoją na stanowisku, że tylko zakład ubezpieczeń jest uprawniony do zawierana kontraktów ubezpieczenia.

Pamiętać należy o tym, że umowa ubezpieczenia ma charakter kwalifikowany również w tym znaczeniu, że jedną z jej stron musi być zakład ubezpieczeń legitymujący się zezwoleniem organu nadzoru na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej w zakresie tej grupy ubezpieczeń, której dotyczy zawierana umowa ubezpieczenia (art.94 ustawy o działalności ubezpieczeniowej).

II. Ubezpieczający.

Ubezpieczający jest osobą fizyczną, osobą prawną lub jednostką organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej lecz mająca zdolność prawną, która poprzez zawarcie we własnym imieniu umowy ubezpieczenia, zobowiązuje się do zapłaty składki ubezpieczeniowej w zamian za ponoszenie przez zakład ubezpieczeń ryzyka zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku (w zamian za świadczenie przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej).

Ubezpieczającego obciążają obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia (art.805 §1 in fine, 808 §2, 815 § 1 i 2, 826 §1 kc ). Ubezpieczającemu, jako stronie umowy ubezpieczenia, przysługuje szereg uprawnień kształtujących dotyczących treści stosunku prawnego ubezpieczenia oraz określenia czasu jego wygaśnięcia (unormowanych m.in. art. 812 §4, 816 §1,830 §1 kc.

Należy zwrócić baczną uwagę na art.384 §5 kc, który stanowi, że w przypadku umowy ubezpieczenia przepisy niniejszego tytułu stosuje się do stron umowy, także gdy ubezpieczający nie jest konsumentem. Pod pojęciem niniejszy tytuł kryje się Tytuł III – Ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych Księgi trzeciej Zobowiązania. Tak więc wszelkie przepisy zawarte w wymienionym tytule, które faworyzują konsumenta w stosunkach prawnych łączących go z przedsiębiorcą odnoszą się do każdego ubezpieczającego bez względu na to, czy według kodeksowej definicji jest on konsumentem, czy też nie. Dotyczy to kwestii wzorców umownych (ogólnych warunków ubezpieczenia) – zasad ich doręczania, wykładni postanowień niejednoznacznych, w szczególności zaś nieuczciwych postanowień umownych nieuzgodnionych indywidualnie z konsumentem.

III. Inne podmioty związane ze stosunkiem prawnym ubezpieczenia.

1. Ubezpieczony.

Ubezpieczony to osoba, której mienia, odpowiedzialności cywilnej, życia lub zdolności do pracy dotyczy przewidziany w umowie ubezpieczenia wypadek ubezpieczeniowy. Ubezpieczonym może być osoba fizyczna, osoba prawna lub też jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej mająca zdolność prawną.

Choć kodeks cywilny o ubezpieczonym wspomina wyłącznie w przepisach poświęconych ubezpieczeniom osobowym, nie ma jednak wątpliwości, że podmiot taki pojawić się może również w ubezpieczeniach majątkowych. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej posługuje się w wielu miejscach zarówno pojęciem ubezpieczający, jak i ubezpieczony (np. art. 3 ust.4 pkt 4, art.9, art.12 ust.4, art.13 ust.1 pkt3, ust.2, ust.3, ust.6, art.16 ust.1).

Regułą jest, że ubezpieczający i ubezpieczony to ta sama osoba. Ubezpieczający bowiem zwykle objąć chce ochroną ubezpieczeniową samego siebie (swój własny interes lub swą własną sytuację życiową). Zdarza się jednak, że osoby ubezpieczającego i ubezpieczonego nie są tożsame, bowiem ubezpieczający zawiera umowę dla zabezpieczenia interesu majątkowego albo życia i zdrowia innej osoby. ¹⁶

Gdy ubezpieczający i ubezpieczony to dwa różne podmioty, wówczas można mówić o umowie ubezpieczenia na cudzy rachunek. Ubezpieczenie na cudzy rachunek jest szczególnym typem umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej charakteryzującym się tym, że na rzecz osoby trzeciej świadczona jest ochrona ubezpieczeniowa. To bowiem z osobą trzecią - ubezpieczonym - związany jest przedmiot ochrony ubezpieczeniowej.

W majątkowym ubezpieczeniu na cudzy rachunek, ubezpieczający ubezpiecza we własnym imieniu, interes majątkowy osoby trzeciej. Choć stroną umowy ubezpieczenia jest ubezpieczający, to jednak ochrona ubezpieczeniowa świadczona jest na rzecz ubezpieczonego. Ubezpieczonemu wypłacone zostanie - w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego - odszkodowanie ubezpieczeniowe (świadczenie pieniężne zakładu ubezpieczeń), ponieważ to jego interes majątkowy stanowiący przedmiot ochrony ubezpieczeniowej, został całkowicie lub częściowo unicestwiony (to ubezpieczony poniósł szkodę).

Art.808 ust.1 kc głosi, że osoba trzecia, na rzecz której zawarto umowę ubezpieczenia, może nie być w umowie tej wymieniona. Uznać trzeba, że w ubezpieczeniach majątkowych konstrukcja taka nie zakłada konieczności wyraźnego wskazania osoby ubezpieczonego. Praktyka ubezpieczeniowa (w szczególności w ubezpieczeniach morskich) wypracowała koncepcję ubezpieczenia na rzecz tego, kogo dotyczy. Ubezpieczony identyfikowany jest w chwili zajścia wypadku ubezpieczeniowego, najpóźniej zaś w chwili spełniania przez zakład ubezpieczeń świadczenia pieniężnego (odszkodowania)¹⁷.

Ubezpieczający może zawrzeć we własnym imieniu umowę ubezpieczenia osobowego, w której przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej będzie życie bądź sytuacja życiowa innej osoby (ubezpieczonego). Nie ma przeszkód, by również w przypadku ubezpieczeń osobowych stosowana była konstrukcja ubezpieczenia na cudzy rachunek. Wyraźne rozróżnienie osoby ubezpieczającego i ubezpieczonego w ubezpieczeniach na życie zakłada art.834 kc.

W dziale ubezpieczeń na życie umowa dotyczy życia lub sytuacji życiowej konkretnej osoby. Z zasady nie mogą więc zawierane być umowy ubezpieczenia na życie - na rzecz tego, kogo dotyczą (dana umowa dotyczy bowiem konkretnej osoby). W czasie trwania stosunku prawnego ubezpieczenia na życie nie mogą być - z tych samych względów - wskazywane kolejne osoby ubezpieczonych. Możliwości takie nie są wykluczone w przypadku ubezpieczeń następstw nieszczęśliwych wypadków.

2. Uposażony.

Uposażony jest osobą uprawnioną do otrzymania sumy ubezpieczenia na wypadek śmierci ubezpieczonego (art.831§1 kc). Osoba uposażonego występuje wyłącznie w tych rodzajach ubezpieczeniach osobowych, w których wypadkiem ubezpieczeniowym jest śmierć ubezpieczonego (ubezpieczenie na wypadek śmierci, ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków obejmujące śmierć ubezpieczonego).

Uposażony nie jest (w przeciwieństwie do ubezpieczającego) stroną umowy ubezpieczenia, przedmiotem zaś ochrony ubezpieczeniowej nie jest interes, życie lub sytuacja życiowa uposażonego (co oznacza, że ubezpieczony i uposażony to dwie różne osoby). Uposażony jest natomiast osobą trzecią, na której rzecz zawarta została umowa ubezpieczenia (art.808, 831 kc).

Ubezpieczony może w każdym czasie dokonać wskazania i odwołania uposażonego. Uposażonym może być również okaziciel polisy ubezpieczeniowej lub innego dokumentu ubezpieczenia, jeśli tylko umowa ubezpieczenia przewidziała taki sposób identyfikacji uposażonego. Z treści art. 831 §1 kc należy wnioskować, że umowa ubezpieczenia osobowego na okaziciela zawarta może być tylko przez takiego ubezpieczającego, który jest zarazem ubezpieczonym.

Nie znajdują zastosowania w ubezpieczeniach osobowych, w których wypadkiem ubezpieczeniowym jest śmierć ubezpieczonego, normy prawa spadkowego (art.831§3 kc).

Zgodnie z art.832 §1 kc, wskazanie uposażonego staje się bezskuteczne, jeżeli zmarł on przed śmiercią ubezpieczonego. W szczególności w okresie przed śmiercią ubezpieczonego, nie można traktować uprawnienia uposażonego jako ekspektatywy, którą odziedziczyć mogliby jego spadkobiercy. Jeżeli jednak jako pierwszy umrze ubezpieczony, potem zaś, nie zdążywszy zrealizować swego uprawnienia do otrzymania sumy ubezpieczenia, umrze uposażony, uprawnienie to przechodzi na spadkobierców uposażonego według zasad prawa spadkowego.

Wskazanie uposażonego jest bezskuteczne również wtedy, gdy umyślnie przyczynił się on do śmierci ubezpieczonego. Byłoby rażącą niesprawiedliwością, gdyby osoba, która przyczyniła się do śmierci ubezpieczonego mogła osiągnąć poprzez to korzyść majątkową.

Jeżeli ubezpieczony aż do chwili swej śmierci nie wskazał uposażonego, gdy wskazanie uposażonych zostało przez ubezpieczającego odwołane lub stało się ono bezskuteczne co do wszystkich uposażonych, wówczas suma ubezpieczenia przypada najbliższej rodzinie ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba że umówiono się inaczej (art.832 §2kc).

3. Poszkodowany w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej.

Według art.822§1 kc, poprzez umowę ubezpieczenia OC zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo osoba, na której rzecz zostaje zawarta umowa ubezpieczenia (ubezpieczony). Poszkodowany nie jest więc stroną umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Nie można również stwierdzić, że umowa ubezpieczenia tego rodzaju zawierana zostaje na rachunek poszkodowanego.

Korzyści odnoszone przez poszkodowanego z zawartej przez sprawcę szkody umowy ubezpieczenia OC, polegają na radykalnym zwiększeniu prawdopodobieństwa, że należne poszkodowanemu świadczenie odszkodowawcze zostanie rzeczywiście spełnione (w granicach określonej w umowie sumy gwarancyjnej). Dzięki zawartej w art.822 §4 kc zasadzie, że poszkodowany może dochodzić roszczenia bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń (actio directa). Dłużnikiem poszkodowanego staje się podmiot, który zwykle wypłacalny jest w znacznie wyższym stopniu niż podmiot odpowiedzialny za szkodę.

Możliwość zabezpieczenia realizacji roszczeń osób poszkodowanych stała się motywem uznania całego szeregu ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej za ubezpieczenia obowiązkowe.

§4. Świadczenia zakładu ubezpieczeń.

I. Świadczenie ochrony ubezpieczeniowej.

Podstawowym świadczeniem zakładu ubezpieczeń wynikającym z umowy ubezpieczenia jest ponoszenie ryzyka zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego (świadczenie ochrony ubezpieczeniowej).

Ochrona ubezpieczeniowa pojmowana jako ponoszenie ryzyka zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego jest złożonym kompleksem działań, które prowadzą do możności i gotowości wypłaty przez zakład ubezpieczeń określonej sumy pieniężnej, a w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego - do samej wypłaty.

Świadczenie zakładu ubezpieczeń polegające na udzielaniu ochrony ubezpieczeniowej musi być w sposób wyraźnie określony. Podstawowymi czynnikami limitującymi ochronę ubezpieczeniową są wartość ubezpieczeniowa i suma ubezpieczenia.

1. Wartość ubezpieczeniowa.

Pojęcie wartości ubezpieczeniowej właściwe jest tylko ubezpieczeniom majątkowym. Jeśli przyjąć przywołaną wcześniej tezę H.Mőllera¹⁸, że szkoda jest negacją ubezpieczonego interesu, wówczas pojęcie wartości ubezpieczeniowej (wartość ubezpieczonego interesu) określa wartość maksymalnej szkody (szkody całkowitej polegającej na unicestwieniu ubezpieczonego interesu), której dotyczyć może odszkodowanie wypłacane przez zakład ubezpieczeń..

Wartość ubezpieczeniowa ustalana być może w aspekcie rynkowym (jeśli chodzi o przedmioty majątkowe, co do których istnieją popyt i podaż), księgowym (w oparciu o wartości księgowe), czy też odtworzeniowym (poprzez uwzględnienie jakie środki byłyby konieczne na odtworzenie nowego ekwiwalentu ubezpieczonego przedmiotu majątkowego).

Pojęcie wartości ubezpieczeniowej nie występuje w ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej oraz ubezpieczeniach osobowych.

2. Suma ubezpieczenia.

Suma ubezpieczenia – jest to określona w umowie ubezpieczenia kwota pieniężna stanowiąca górną granicę świadczenia pieniężnego zakładu ubezpieczeń w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego.

Definicję sumy ubezpieczenia aktualną w dziale ubezpieczeń majątkowych zawiera art.824 §1 kc. Jeżeli strony nie umówiły się inaczej, wówczas ustalona w umowie suma ubezpieczenia stanowi górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. W art.824 §2 kc, ustawodawca dał ubezpieczającemu prawo żądania odpowiedniego zmniejszenia sumy ubezpieczenia, jeśli po zawarciu umowy ubezpieczenia wartość ubezpieczonego interesu majątkowego uległa zmniejszeniu. To samo prawo przysługuje zakładowi ubezpieczeń, który wszakże otrzymał również uprawnienie dalej idące - polegające na możliwości jednostronnego obniżenia sumy ubezpieczenia, jeśli wartość ubezpieczonego interesu zmniejszyła się. Warunkiem realizacji uprawnienia zakładu ubezpieczeń do jednostronnego obniżenia sumy ubezpieczenia jest skuteczne zawiadomienie ubezpieczającego.

Treść art.824§ 2 kc wskazuje, że intencją ustawodawcy jest powiązanie wysokości wartości ubezpieczeniowej i sumy ubezpieczenia polegające na tym, że suma ubezpieczeniowa nie powinna być wyższa od wartości ubezpieczeniowej. Pojęcie sumy ubezpieczenia, w odróżnieniu od wartości ubezpieczeniowej, nie jest właściwe jedynie działowi ubezpieczeń majątkowych, lecz występuje zarówno w ubezpieczeniach majątkowych, jak i ubezpieczeniach osobowych.

W ubezpieczeniach odpowiedzialności cywilnej, suma ubezpieczenia przybiera postać sumy gwarancyjnej określającej górną granicę świadczenia pieniężnego zakładu ubezpieczeń, które wypłacane jest w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego polegającego na powstaniu określonego rodzaju zobowiązań ubezpieczonego.

3. Nadubezpieczenie i niedoubezpieczenie. Systemy odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. Ubezpieczenie podwójne.

Pojęcia niedoubezpieczenia i nadubezpieczenia występują wyłącznie w dziale ubezpieczeń majątkowych i są konsekwencją istnienia kategorii wartości ubezpieczeniowej oraz sumy ubezpieczenia.

Nadubezpieczenie ma miejsce wówczas, gdy suma ubezpieczenia jest wyższa od wartości ubezpieczeniowej. Z mocy art. 824¹ §1 kc, ustalenie w umowie ubezpieczenia sumy ubezpieczenia wyższej od wartości ubezpieczonego interesu nie przynosi ubezpieczonemu korzyści w postaci podwyższonego odszkodowania ubezpieczeniowego, natomiast spowodować może straty w postaci konieczności opłacania wyższych składek (obliczanych w relacji do sumy ubezpieczenia).

Gdy ustalona w umowie suma ubezpieczenia jest niższa od wartości ubezpieczeniowej – zachodzi niedoubezpieczenie. Górną granicę wysokości odszkodowania ubezpieczeniowego stanowi w takiej sytuacji suma ubezpieczenia. W przypadku całkowitego unicestwienia ubezpieczonego interesu, zakład ubezpieczeń wolny jest od odpowiedzialności za tę część wartości interesu, która przewyższa sumę ubezpieczenia.

Jeśli ubezpieczony interes został unicestwiony tylko częściowo, wówczas zakład ubezpieczeń wypłaci odszkodowanie ubezpieczeniowe według jednego z przyjętych w ogólnych warunkach ubezpieczenia lub indywidualnej umowie ubezpieczenia, systemów odpowiedzialności:

- na pierwsze ryzyko lub

- odpowiedzialności proporcjonalnej.

System odpowiedzialności na pierwsze ryzyko zakłada pokrycie w całości szkody wynikłej ze ziszczenia się wypadku ubezpieczeniowego do wysokości sumy ubezpieczenia. Część szkody przewyższająca sumę ubezpieczenia nie zostaje jednak objęta odpowiedzialnością zakładu ubezpieczeń.

Jeżeli w umowie ubezpieczenia zastrzeżono, że w razie niedoubezpieczenia zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność według systemu odpowiedzialności proporcjonalnej, znaczy to, że wypłaca on odszkodowanie ubezpieczeniowe w wysokości, która pozostaje w takiej relacji do wielkości szkody, w jakiej suma ubezpieczenia pozostaje do wartości ubezpieczeniowej. Znaczy to, że nawet jeśli wysokość szkody nie przekracza wysokości sumy ubezpieczenia, ubezpieczony nie może liczyć na pokrycie poniesionej szkody w pełnym zakresie.

Wspomnieć trzeba o tzw. podwójnym ubezpieczeniu. Zachodzi ono, gdy ten sam interes majątkowy objęty jest świadczoną w tym samym czasie ochroną ubezpieczeniową, dotyczącą tych samych wypadków ubezpieczeniowych, wynikającą z umów ubezpieczenia zawartych z co najmniej dwoma różnymi zakładami ubezpieczeń, a po dodaniu sum ubezpieczenia określonych w każdej z umów, otrzymuje się kwotę przewyższającą wartość ubezpieczeniową. Mamy wówczas do czynienia ze swoistym przypadkiem nadubezpieczenia. Zgodnie z art.824¹ §2 kc, każdy z zakładów odpowiada w takiej sytuacji do wysokości szkody, w takim stosunku, w jakim przyjęta przez niego suma ubezpieczenia pozostaje do łącznych sum wynikających z podwójnego lub wielokrotnego ubezpieczenia.

Podmiot uprawniony z tytułu wielu umów ubezpieczenia osobowego dotyczącego tego samego dobra, przy jednakowym oznaczeniu wypadku ubezpieczeniowego i czasu świadczenia ochrony ubezpieczeniowej, ma prawo do wielokrotnego odbioru ubezpieczeniowego świadczenia pieniężnego. Jest to konsekwencją nieobowiązywania zasady odszkodowania w dziale ubezpieczeń osobowych.

4. Franszyzy: integralna i redukcyjna. Udział własny.

W umowach ubezpieczenia zawierane bywają dodatkowe klauzule ograniczające zakres ochrony ubezpieczeniowej i tym samym świadczenia pieniężnego zakładu ubezpieczeń. Do najistotniejszych spośród nich należy zaliczyć: franszyzę integralną (warunkową), franszyzę redukcyjną (bezwarunkową) oraz udział własny.

Franszyza integralna (warunkowa) polega na ograniczeniu świadczenia w taki sposób, że nie obejmuje ono szkód, których wysokość jest niższa od określonej w umowie kwoty. Jeżeli szkoda przekroczy tę wysokość, wówczas ochrona ubezpieczeniowa obejmuje ubezpieczony interes majątkowy w pełnej wysokości.

Klauzulę franszyzy integralnej wprowadza się do umów ubezpieczenia (o.w.u.), aby uniknąć znacznej ilości drobnych postępowań likwidacyjnych, których przeprowadzenie byłoby kosztowniejsze niż wypłacone ubezpieczonym odszkodowania.

Franszyza redukcyjna (franszyza bezwarunkowa) polega na obniżeniu wysokości wypłacanego przez zakład ubezpieczeń świadczenia odszkodowawczego o pewną z góry ustaloną kwotę lub jego ułamek. Nie jest w tym przypadku istotne jaką wysokość ma płacone przez ubezpieczyciela odszkodowanie - każde bowiem jest umniejszane we wskazany sposób.

Celem wprowadzenia klauzuli franszyzy redukcyjnej jest unikanie sytuacji, w których zakład ubezpieczeń odpowiadałby za tę część szkodę, która nie powstała w wyniku zajścia wypadku ubezpieczeniowego, lecz w inny sposób, np. jako ubytek naturalny przy transporcie.

Klauzula udziału własnego ubezpieczającego (ryzyko własne ubezpieczającego) polega na tym, że wypłacane ubezpieczającemu (ubezpieczonemu) świadczenie odszkodowawcze ulega pomniejszeniu o ustalony ułamek stanowiący udział własny ubezpieczającego w odszkodowaniu. Od franszyzy redukcyjnej klauzulę udziału własnego odróżnia to, że w tej ostatniej podstawą do obliczania składki (sumą ubezpieczenia) jest wartość ubezpieczeniowa obniżona o wysokość udziału własnego. Składka ulega stosownemu obniżeniu, bo poprzez udział własny obniżony został zakres świadczonej przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej.

Zastrzeżenie udziału własnego w odszkodowaniu ma zmobilizować ubezpieczającego (ubezpieczonego) do ostrożności i działań, które zapobiec mogą zajściu wypadku ubezpieczeniowego oraz powstaniu i powiększaniu się rozmiarów szkody.

II. Świadczenie pieniężne zakładu ubezpieczeń.

1. Świadczenie pieniężne w ubezpieczeniach osobowych.

W przypadku ubezpieczeń osobowych, ubezpieczyciel zobowiązany jest zawsze do zapłaty pewnej określonej umową sumy pieniężnej (art.805 §2 pkt 2 kc). Wszystkie trzy alternatywnie wymienione typy świadczeń zakładu ubezpieczeń w ubezpieczeniach osobowych (umówiona suma pieniężna, renta lub inne świadczenie) mają być wypłacane, mogą być więc spełnione tylko w pieniądzu.

Wysokość świadczenia pieniężnego z umowy ubezpieczenia osobowego określona jest w umowie ubezpieczenia (ogólnych warunkach ubezpieczenia). Częstą wszakże praktyką jest zawieranie umów ubezpieczenia osobowego w ten sposób, że przewidzianych w umowie wypadków rodzących obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej jest wiele. Zajście każdego z wymienionych wypadków ubezpieczeniowych powoduje obowiązek zapłaty określonej sumy pieniężnej; wypłacana suma może jednak być zróżnicowana w zależności od tego, który z wypadków ubezpieczeniowych zaszedł.

Renta płatna przez zakład ubezpieczeń jako świadczenie z umowy ubezpieczenia osobowego nie jest tożsama z rentą płatną w wyniku zawarcia umowy unormowanej w art.903 - 907 kc i z mocy art.805 §3 kc wyłączone jest stosowanie do renty ubezpieczeniowej przepisów kodeksu cywilnego o rencie.

2. Świadczenie pieniężne w ubezpieczeniach majątkowych.

Świadczeniem pieniężnym zakładu ubezpieczeń w ubezpieczeniach majątkowych jest określone odszkodowanie (art.805 §2 pkt 1 kc).

Na szczególną uwagę zasługuje kwestia określenia zakresu obowiązku odszkodowawczego zakładu ubezpieczeń. Podczas gdy ogólne prawo odszkodowawcze formułuje zasadę pełności odszkodowania (art.361 §2 kc), w ubezpieczeniach majątkowych zasada ta doznaje poważnych ograniczeń. Zakłady ubezpieczeń mają wypłacać określone odszkodowanie, które może, lecz nie musi stanowić pełne naprawienie szkody. Wyraźnie wskazuje na to art.812 §2 pkt 9 kc, który nakazuje zakładom ubezpieczeń określić w ogólnych warunkach ubezpieczeń m.in. sposób ustalania wysokości szkody.

Gdy chodzi o ubezpieczenie mienia, ograniczenie wysokości odszkodowania ubezpieczeniowego dokonuje się poprzez tzw. lokalizację szkody. Jak podkreślał W.Warkałło: Jeżeli padnie ubezpieczone zwierzę, to odszkodowanie ubezpieczeniowe z natury rzeczy będzie wymierzone według wartości tego zwierzęcia, a więc ubezpieczonej rzeczy. Chodzi bowiem o zwrot utraconej wartości, ucieleśnionej w tym przedmiocie, a nie o wyrównanie całego uszczerbku w majątku właściciela, np. strat pośrednich wynikłych z utraty zwierzęcia pociągowego.¹⁹ Z tego właśnie powodu odszkodowanie ubezpieczeniowe w ubezpieczeniach majątku obejmuje wyłącznie stratę rzeczywistą (damnum emergens), nie zaś korzyści, które ubezpieczony mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono (lucrum cessans). Zasada ta, choć nie została w sposób wyraźny wyartykułowana przez ustawodawcę, nie jest poddawana w wątpliwość. Na jej obowiązywanie wskazuje fakt określania w umowach ubezpieczenia mienia - wartości ubezpieczeniowej, która z założenia winna być równa wartości ubezpieczonego mienia i która limituje zakres wypłacanego przez zakład ubezpieczeń odszkodowania ubezpieczeniowego.

Pamiętać należy wszakże, że strony umowy ubezpieczenia mogą w łączącej je umowie wyraźnie zastrzec, że odszkodowanie ubezpieczeniowe może dotyczyć również (bądź wyłącznie) utraconych korzyści lub kosztów odtworzenia określonych składników mienia.

Obok ubezpieczenia mienia do ubezpieczeń majątkowych zalicza się również ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. W ubezpieczeniu tym, zakład ubezpieczeń przejmuje ryzyko zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego polegającego na powstaniu odpowiedzialności cywilnej podmiotu ubezpieczonego.²⁰ Z mocy art.822§4 kc, uprawniony do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej może dochodzić roszczenia bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń (actio directa). Wysokość sumy, która wypłacona ma być przez zakład ubezpieczeń ustalana jest poprzez odwołanie się do zakresu obowiązku odszkodowawczego obciążającego ubezpieczonego. Zakład ubezpieczeń wypłaca więc świadczenie pieniężne, które ustalane jest zasadniczo według reguł rządzących ogólnym prawem odszkodowawczym, nie zaś prawem ubezpieczeniowym. Dlatego właśnie odszkodowanie wypłacane z ubezpieczeń OC nie jest ograniczone jedynie do kompensacji straty rzeczywistej, lecz zawiera w sobie również utracone korzyści i koszty objęte odpowiedzialnością cywilną ubezpieczonego. Zakład ubezpieczeń zaspokaja roszczenia poszkodowanego w pełnym zakresie aż do wysokości sumy gwarancyjnej. Stanowi ona maksymalny pułap wysokości roszczeń odszkodowawczych wypłacanych przez zakład ubezpieczeń z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

3. Termin spełnienia świadczenia pieniężnego. Przedawnienie roszczenia o świadczenie do zakładu ubezpieczeń.

Zgodnie z art.817 kc, jeżeli nie umówiono się inaczej, ubezpieczyciel obowiązany jest spełnić świadczenie pieniężne w terminie 30 dni, licząc od daty otrzymania zawiadomienia o zajściu wypadku ubezpieczeniowego. Jednakże, gdyby wyjaśnienie w tym terminie okoliczności koniecznych do ustalenia, czy zakład ubezpieczeń ma wypłacić świadczenie pieniężne albo w jakiej wysokości ma to uczynić, okazało się niemożliwe, wówczas świadczenie powinno zostać spełnione w ciągu 14 dni od dnia, w którym wyjaśnienie tych okoliczności było możliwe. Bezsporną (czyli tę, co do której istnienia i wysokości nie ma wątpliwości) część świadczenia pieniężnego zakład ubezpieczeń powinien jednak spełnić w ciągu 30 dni od otrzymania zawiadomienia o wypadku ubezpieczeniowym.

Kwestię przedawnienia roszczenia o wypłatę odszkodowania ubezpieczeniowego lub też umówionej sumy pieniężnej, skierowanego wobec zakładu ubezpieczeń, reguluje art. 819 kc. Mówi on o tym, że trzyletni termin przedawnienia roszczenia o świadczenie pieniężne do zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się w dniu, w którym nastąpiło zdarzenie objęte ubezpieczeniem (wypadek ubezpieczeniowy).

W przypadku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej bezpośrednie roszczenie poszkodowanego do zakłady ubezpieczeń o zapłatę odszkodowania lub zadośćuczynienia przedawnia się na podstawie art.819§3 kc z upływem terminu przewidzianego dla tego roszczenia w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym lub wynikłą z niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania.

Poza generalnymi przypadkami przerwania biegu przedawnienia wymienionymi w art.123 kc, do przerwania biegu przedawnienia roszczenia o świadczenie do zakładu ubezpieczeń stosuje się również regulację zawartą w art. 819§4 kc. Na jej podstawie bieg przedawnienia roszczenia o świadczenie do zakładu ubezpieczeń przerywa się poprzez zgłoszenie zakładowi ubezpieczeń tego roszczenia lub przez zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem²¹ (wypadku ubezpieczeniowego). Bieg przedawnienia rozpoczyna się natomiast na nowo od dnia, w którym zgłaszający roszczenie lub zdarzenie (którym jest zwykle ubezpieczony lub – w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej – poszkodowany) otrzymał na piśmie oświadczenie zakładu ubezpieczeń o przyznaniu lub odmowie świadczenia.

§5. Świadczenie ubezpieczającego – zapłata składki ubezpieczeniowej.

1. Uwagi ogólne.

Kodeks cywilny stanowi, że przedmiotem zobowiązania ubezpieczającego jest zapłata składki (art.805 §1 kc).

Składkę ubezpieczeniową można zdefiniować jako świadczenie pieniężne ubezpieczającego na rzecz zakładu ubezpieczeń w zamian za ponoszenie przezeń ryzyka zapłaty określonej sumy pieniężnej w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego (ochrony ubezpieczeniowej).

Do takiego określenia składki ubezpieczeniowej upoważnia nie tylko art.805§1 kc, ale przede wszystkim regulacja zawarta w art.813§1 kc. Składka ma być obliczona za czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń, co zakłada korelację między świadczeniami obu stron umowy. Nie chodzi tu o zagwarantowanie ekonomicznej ekwiwalentności świadczeń stron, ale o wskazanie, czego odpowiednikiem jest składka i za co jest zapłatą.

Zobowiązanie do zapłaty składki ubezpieczeniowej jest zawsze zobowiązaniem pieniężnym. Wynika to jasno z licznych przepisów kodeksu cywilnego, które posługują się sformułowaniem zapłata składki (art. 805 § 1, 813 § 2, 814 §§ 1,2, 816 § 1, 823 §1 kc). Nie może więc budzić wątpliwości, że jedyną dopuszczalną formą spełnienia zobowiązania z tytułu składki, jest zapłata określonej sumy pieniężnej.

1. Zmiana wysokości składki w czasie stosunku prawnego ubezpieczenia.

Bardzo doniosłe znaczenie praktyczne ma odpowiedź na pytanie o możliwość zmiany wysokości składki ubezpieczeniowej w czasie trwania stosunku ubezpieczenia.

Art.816 § 1 kc mówi o możności zwiększenia przez zakład ubezpieczeń składki ubezpieczeniowej w razie ujawnienia okoliczności, która pociąga za sobą zwiększenie prawdopodobieństwa zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Podwyższona (proporcjonalnie do zwiększenia się prawdopodobieństwa wypadku ubezpieczeniowego) składka obliczana jest za okres ponoszenia przez zakład ubezpieczeń zwiększonego ryzyka (to jest od chwili zajścia, a nie tylko ujawnienia okoliczności zwiększającej prawdopodobieństwo wypadku ubezpieczeniowego). Zakład ubezpieczeń, jeśli uzna zwiększenie składki za konieczne, wezwie ubezpieczającego do zapłaty podwyższonej składki. Pamiętać należy wszakże, że ubezpieczającemu przysługuje w takiej sytuacji szczególne uprawnienie - może w ciągu czternastu dni od otrzymania wezwania do zapłaty podwyższonej składki, od umowy odstąpić.

W art. 18 ust. 5 ustawy o działalności ubezpieczeniowej uznane zostało uprawnienie zakładów ubezpieczeń do dokonywania indeksacji składki ubezpieczeniowej oraz innych opłat pobieranych od ubezpieczającego (lub mu należnych) z tytułu zawartej umowy, pod warunkiem przedstawienia w umowie ubezpieczenia metod i terminów, według których dokonuje się indeksacji. Należy sądzić, że przewidziana w umowie indeksacja składki ubezpieczeniowej w czasie trwania stosunku prawnego ubezpieczenia uzależniona może być wyłącznie od czynników obiektywnych, niezależnych od zakładu ubezpieczeń. W przeciwnym razie ubezpieczający byłby bezbronny wobec dyktatu zakładu ubezpieczeń.

§6. Powinności ubezpieczającego.

1. Pojęcie powinności.

Istotna rola powinności ubezpieczającego polega na tym, że ich niespełnienie może być dla zakładu ubezpieczeń okolicznością uzasadniającą odmowę wypłaty pieniężnego świadczenia ubezpieczeniowego.

Przedstawiciel doktryny szwajcarskiej A.Kern pisze, że pomiędzy świadczeniami głównymi stron umowy ubezpieczenia istnieje równowaga: wysokość składki odpowiada wysokości ponoszonego przez zakład ubezpieczeń ryzyka. Szczególna rola powinności ubezpieczającego polega na tym, by tę równowagę precyzyjnie określić i zachować.²²

Klasyk niemieckiego i austriackiego prawa ubezpieczeniowego A.Ehrenzweig twierdzi, że powinności ubezpieczającego służą ochronie zakładu ubezpieczeń przed przejmowaniem niechcianych i trudnych do ogarnięcia ryzyk dodatkowych, które pojawić mogą się wskutek tego, że zarówno określenie ubezpieczanego niebezpieczeństwa przy zawieraniu umowy, jak i późniejsze nań oddziaływanie, należą do ubezpieczającego.²³

Zachowanie zgodne z nałożonymi nań powinnościami jest obowiązkiem ubezpieczającego przyporządkowanym funkcjonalnie świadczeniu ubezpieczyciela. Powinności nie są jednak odpowiednikiem ponoszenia przez zakład ubezpieczeń odpowiedzialności gwarancyjnej, nie ma pomiędzy tymi świadczeniami stron stosunku wzajemności. Zamiast niego dostrzec można związek funkcjonalny łączący powinności ubezpieczającego i świadczenie zakładu ubezpieczeń. Dzięki właściwemu wypełnieniu powinności ubezpieczającego, zakład ubezpieczeń zyskuje możliwość prawidłowego oszacowania ryzyka, racjonalnego zachowania w czasie trwania stosunku prawnego ubezpieczenia oraz wypłaty sumy pieniężnej w zgodnej z prawem, umową i okolicznościami wypadku ubezpieczeniowego wysokości.

Zachowanie ubezpieczającego niezgodne z obciążającymi go powinnościami skutkuje zwykle uwolnieniem ubezpieczyciela od ciążącego na nim świadczenia ochrony ubezpieczeniowej lub przynajmniej zmniejszeniem jego zakresu, w efekcie zaś odmową wypłaty całości lub części sumy pieniężnej. Nie można wszakże wykluczyć innej reakcji zakładu ubezpieczeń zastrzeżonej w umowie ubezpieczenia na wypadek ujawnienia się faktu niewypełnienia przez ubezpieczającego powinności jeszcze przed zajściem wypadku ubezpieczeniowego.

Niedopełnienie przez ubezpieczającego ciążącej na nim powinności, uprawnia zakład ubezpieczeń do odmowy wypłaty świadczenia pieniężnego, tylko wówczas, gdy pociąga ono za sobą określone skutki (zwiększenie prawdopodobieństwa zajścia wypadku ubezpieczeniowego, niemożność oszacowania ryzyka, zajście wypadku ubezpieczeniowego i inne)²⁴.

II. Wybrane powinności nałożone na ubezpieczającego przez ustawę.

O powinności ubezpieczającego mówi niewątpliwie w art.815 kc. Ustawodawca statuuje w nim (w §1) obowiązek ubezpieczającego podania do wiadomości zakładu ubezpieczeń wszystkich znanych mu okoliczności, o które zakład ubezpieczeń zapytywał w formularzu oferty albo przed zawarciem umowy ubezpieczenia w innych pismach (obowiązek deklaracji). Ustawa przewiduje możliwość umownego nałożenia na ubezpieczającego obowiązku zgłaszania w czasie trwania stosunku prawnego ubezpieczenia, zmian okoliczności, które należało ujawnić przed lub przy zawieraniu umowy. Zawiadomienie zakładu ubezpieczeń następować ma niezwłocznie po otrzymaniu przez ubezpieczającego wiadomości o zajściu zmian.

Nałożenie na ubezpieczającego obowiązku późniejszego informowania o zaistnieniu zmian okoliczności, o które zapytywał zakład ubezpieczeń, nie jest możliwe w przypadku umów ubezpieczeń na życie.

Jedyną sankcją, która spotka ubezpieczającego, który nie dopełni swych powinności przewidzianych w art.815 § 1 i 2 kc jest uwolnienie zakładu ubezpieczeń od obowiązku świadczenia ochrony ubezpieczeniowej (art.815 §3 kc) i to tylko wtedy, gdy ubezpieczający nie zdoła udowodnić, że nieprawdziwe informacje nie mają wpływu na zwiększenie prawdopodobieństwa wypadku objętego umową.

Pewną modyfikację regulacji zawartej w art.815§3 kc przynosi w zakresie ubezpieczeń na życie art. 834 kc. Ustanawia on mianowicie trzyletni termin (liczony od zawarcia umowy ubezpieczenia) na podniesienie przez zakład ubezpieczeń zarzutu podania przez ubezpieczającego nieprawdziwych wiadomości, w szczególności zaś zatajenia choroby osoby ubezpieczonej. Niewątpliwa jest humanitarna funkcja tego przepisu polegająca na ochronie ubezpieczonego w sytuacji, gdy zakład ubezpieczeń zebrał już składki za okres trzech lat.

Powinnością ubezpieczającego jest umożliwienie zakładowi ubezpieczeń zapoznania się ze stanem rzeczy spowodowanym wypadkiem ubezpieczeniowym poprzez dokonanie stosownych oględzin, dostęp do znajdujących się w posiadaniu ubezpieczającego dokumentów itp. Niezastosowanie się przez ubezpieczającego do wymienionych powinności powodować może odmowę wypłaty przez zakład ubezpieczeń pieniężnego świadczenia ubezpieczeniowego. Uzasadnieniem braku wypłaty będzie niepewność zakładu ubezpieczeń czy wypadek ubezpieczeniowy rzeczywiście zaszedł i jakie spowodował następstwa oraz niemożność sprawdzenia tego. Dowiedzenie tych okoliczności zgodnie z regułami rozłożenia ciężaru dowodu (art.6 kc) spoczywa na ubezpieczającym, on więc ponieść musi negatywne skutki zaniedbania swych powinności w postaci utraty roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej.

Art.826 kc wskazuje powinności ubezpieczającego dotyczące minimalizowania wielkości szkody w ubezpieczonym mieniu oraz zabezpieczenia przed szkodą bezpośrednio zagrożonego, ubezpieczonego mienia (w dziale ubezpieczeń majątkowych). Podobnie jak opisywane wcześniej powinności ubezpieczającego, tak i te nie dają zakładowi ubezpieczeń roszczenia o ich spełnienie. Nie sposób również twierdzić, że zaniedbanie przez ubezpieczającego powinności zmniejszenia wielkości szkody i zabezpieczenia ubezpieczonego mienia, stwarzają po jego stronie jakikolwiek obowiązek odszkodowawczy. Jedyną konsekwencją rażącego niedbalstwa ubezpieczającego w wykonywaniu powinności z art.826 §1 kc jest uwolnienie zakładu ubezpieczeń od obowiązku wypełnienia świadczenia ubezpieczeniowego. Tylko wyjątkowo, gdy dowiedzione zostanie, że zapłata całości lub części odszkodowania odpowiada w danych okolicznościach zasadom współżycia społecznego albo interesom gospodarki narodowej, zakład ubezpieczeń winien je uiścić.

Zauważyć trzeba, że zaniedbania ubezpieczającego w wykonywaniu przezeń powinności opisanych w art.826§1 kc mające postać lekkiego niedbalstwa (culpa lewissima) nie wywołują skutku w postaci zwolnienia zakładu ubezpieczeń od wypłaty pieniężnego świadczenia ubezpieczeniowego i to bez względu na wysokość powstałych wskutek tego szkód.

Art.827§1 kc statuuje kolejną powinność ubezpieczającego. Jest nią powstrzymanie się od umyślnego lub dokonanego wskutek rażącego niedbalstwa wyrządzenia szkody, za którą odpowiedzialny miałby być zakład ubezpieczeń. Ubezpieczający nie powinien więc podejmować jakichkolwiek działań czy zaniechań, które prowadzą do powstania szkody objętej odpowiedzialnością gwarancyjną zakładu ubezpieczeń. Dotyczy to nie tylko czynów dokonanych z zamiarem wyrządzenia szkody (umyślnie), ale również tych, w których mimo braku intencji wyrządzenia szkody, ubezpieczającemu postawić można zarzut wyjątkowo nagannego niezachowania wymaganej staranności (rażącego niedbalstwa). Ubezpieczającemu z mocy art.827§1 kc przypisane są również czyny osób, z którymi pozostaje on we wspólnym gospodarstwie domowym lub też takich, za które ponosi odpowiedzialność.

Wypadek ubezpieczeniowy spowodowany umyślnie przez ubezpieczającego (lub inne wymienione wyżej osoby) nie jest zdarzeniem losowym, wypłata więc świadczenia przez zakład ubezpieczeń nastąpić nie może.²⁵

Podkreślić należy, że powinności ubezpieczającego nakładane być mogą nań nie tylko poprzez normy prawne, ale również przez zapisy łączącej strony umowy ubezpieczenia. Chodzi w nich zwykle o obowiązki natury prewencyjnej, których wypełnienie przez ubezpieczającego zmniejszyć ma prawdopodobieństwo zajścia wypadku ubezpieczeniowego.

§7. Zakończenie stosunku prawnego ubezpieczenia.

I. Spełnienie świadczeń jako przyczyna wygaśnięcia stosunku prawnego ubezpieczenia.

Stosunek prawny ubezpieczenia wygasa, gdy spełnione zostaną wszystkie trzy wskazane wyżej świadczenia stron umowy (oczywiście zapłata przez zakład ubezpieczeń świadczenia pieniężnego nastąpić musi tylko w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego).

W ubezpieczeniach osobowych (zawieranych z reguły na czas nieoznaczony) ustawa wyraźnie upoważnia ubezpieczającego do wypowiedzenia umowy w każdym czasie, milczy zaś o takiej możliwości w ubezpieczeniach majątkowych, nie przyznaje również takiego uprawnienia zakładowi ubezpieczeń w ubezpieczeniach osobowych.

A.Wąsiewicz wskazywał, że dokonanie wypowiedzenia umowy ubezpieczenia majątkowego przed terminem, na który została ona zawarta jest możliwe, winno być ono wszakże wyjątkowe i dokonywane tylko w ściśle określonych w ogólnych warunkach ubezpieczenia - uzasadnionych - przypadkach [np. w razie zmiany przez ubezpieczającego (ubezpieczonego) przeznaczenia lub sposobu korzystania z ubezpieczonej rzeczy].²⁶

Art.812 §5 kc stwarza możliwość zastrzeżenia w umowie ubezpieczenia, że przez pewien ustalony z góry okres nie będzie możliwe wypowiedzenie tej umowy. Okres ten nie może być dłuższy niż dwa lata. Zauważyć należy, że zastrzeżenie takie nie dotyczy uprawnienia ubezpieczającego do wypowiadania umów ubezpieczenia osobowego, bowiem umowy te mogą być - zgodnie z art.830 §1 kc – wypowiadane przez ubezpieczającego w każdym czasie.

Artykuł 830 §2 kc zawiera domniemanie wypowiedzenia umowy ubezpieczenia osobowego przez ubezpieczającego. Jeżeli nie umówiono się inaczej (w szczególności jeśli inaczej tej kwestii nie regulują o.w.u.), wówczas nie uiszczenie składki ubezpieczeniowej w terminie określonym w o.w.u., mimo uprzedniego wezwania do zapłaty w dodatkowym terminie określonym w o.w.u., uważa się za wypowiedzenie umowy przez ubezpieczającego. W wezwaniu do zapłaty powinny być podane do wiadomości ubezpieczającego skutki niezapłacenia składki (art. 830 §2 kc).

II. Unicestwienie przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej.

W ubezpieczeniach majątkowych kauzalną przesłanką umowy ubezpieczenia jest możliwość powstania szkody; możliwość ta występuje zaś tylko wówczas, gdy istnieje interes ubezpieczeniowy, czyli coś, czemu szkoda zagraża.²⁷ W ubezpieczeniach majątkowych interes ubezpieczeniowy jest przedmiotem ochrony ubezpieczeniowej. Jeśli więc wygasa ubezpieczony interes, świadczona ochrona ubezpieczeniowa staje się bezprzedmiotowa. Wskazuje na to wykładnia całego szeregu uregulowań cząstkowych opisujących zdarzenia, które prowadzą do wygaśnięcia interesu ubezpieczeniowego i określających ich następstwa w postaci wygaśnięcia stosunku prawnego ubezpieczenia.

Wygaśnięcie ubezpieczonego interesu jako przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej powoduje jedynie niemożliwość świadczenia tej ochrony i poprzez to zakończenie jej świadczenia. Jeśli mimo wygaśnięcia ubezpieczonego interesu i dokonanego się poprzez to zakończenia ochrony ubezpieczeniowej, nie zostały spełnione inne świadczenia z umowy ubezpieczenia (zapłata składki i zapłata określonej sumy pieniężnej w wyniku zajścia wypadku ubezpieczeniowego), wówczas prawny stosunek ubezpieczenia nadal trwa.

Również w ubezpieczeniach osobowych unicestwienie przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej skutkuje zakończeniem jej świadczenia - a jeśli na żadnej ze stron nie ciąży obowiązek spełnienia świadczenia pieniężnego (pieniężnego świadczenia ubezpieczeniowego lub składki ubezpieczeniowej) - wówczas następuje wygaśnięcie stosunku prawnego ubezpieczenia.

Zarówno w ubezpieczeniach majątkowych, jak i osobowych, umowy często wskazują unicestwienie przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej jako podstawowy typ wypadku ubezpieczeniowego. Jest tak np. w ubezpieczeniach majątkowych typu auto casco (całkowite zniszczenie pojazdu lub jego kradzież) lub w ubezpieczeniach osobowych na wypadek śmierci (śmierć osoby ubezpieczonej). Jeżeli to samo zdarzenie jest zarazem wypadkiem ubezpieczeniowym i powoduje unicestwienie przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej, wówczas kończy się okres świadczenia ochrony ubezpieczeniowej, natomiast stosunek prawny ubezpieczenia trwa aż do dokonania przez zakład zapłaty świadczenia pieniężnego.

Gdy wypadkiem ubezpieczeniowym jest zdarzenie, które nie unicestwia przedmiotu ochrony ubezpieczeniowej (choć w pewien sposób nań wpływa), wówczas powstaje roszczenie ubezpieczonego o zapłatę przez zakład ubezpieczeń świadczenia pieniężnego, stosunek prawny ubezpieczenia jednak nie wygasa. Sytuacja taka zachodzi w przypadku tzw. szkody częściowej, tj. naruszenia ubezpieczonego interesu (bez jego unicestwienia). Nie następuje wówczas niemożność świadczenia ochrony ubezpieczeniowej.

Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej może zostać unicestwiony w wyniku zajścia zdarzenia, które nie ma cech wypadku ubezpieczeniowego. Każde zdarzenie, które powoduje unicestwieniem przedmiotu ochrony, nieuchronnie skutkuje zarazem niemożnością świadczenia ochrony ubezpieczeniowej, a w dalszym następstwie - zakończeniem stosunku prawnego ubezpieczenia majątkowego.

III. Odstąpienie od umowy ubezpieczenia.

Wygaśnięcie stosunku prawnego ubezpieczenia może mieć swą przyczynę w odstąpieniu od umowy ubezpieczenia. Uprawnienie do odstąpienia od umowy ma charakter kształtujący, przysługuje jednemu lub obu kontrahentom. Wykonuje się je poprzez złożenie stosownego oświadczenia woli drugiej stronie. Przyjąć należy, że odstąpienie od umowy o charakterze trwałym nie powoduje skutków określonych w art.395 §2 kc (umowa uważana jest za nie zawartą), lecz jedynie skutki ex nunc.²⁸ Zgodzić trzeba się w tym względzie z poglądem Zb.Radwańskiego, który podkreśla gospodarczą niecelowość, a często niemożliwość zwrotu świadczeń już spełnionych. ²⁹

Z uprawnienia do odstąpienia od umowy ubezpieczenia skorzystać może zakład ubezpieczeń w sytuacji, gdy ubezpieczający dopuszcza się zwłoki w zapłacie składki ubezpieczeniowej. Wyraźnie stanowi o tym art.814 §2 kc. Przewiduje on możliwość spowodowania przez zakład ubezpieczeń wygaśnięcia stosunku prawnego ubezpieczenia poprzez odstąpienie od umowy ubezpieczenia, jeżeli zakład ponosił odpowiedzialność jeszcze przed zapłaceniem składki (art.814 §1 i 810 kc), a składka nie została zapłacona w terminie. O odstąpieniu od umowy zakład musi zawiadomić ubezpieczającego, ma prawo przy tym żądać zapłaty składki za okres, przez który ponosił odpowiedzialność.

Wspomnieć należy o możliwości odstąpienia od umowy ubezpieczenia przewidzianej przez ustawodawcę w art. 816 kc. Otóż według art.816 §1 kc, w razie ujawnienia się okoliczności, która pociąga za sobą zwiększenie prawdopodobieństwa zajścia wypadku ubezpieczeniowego, zakład ubezpieczeń może żądać zapłaty odpowiednio wyższej składki ubezpieczeniowej (jako świadczenia będącego odpowiednikiem ochrony ubezpieczeniowej, której intensywność wzrosła w związku ze zwiększeniem się prawdopodobieństwa wypadku ubezpieczeniowego). W takim przypadku zakład ubezpieczeń wzywa ubezpieczającego do zapłaty podwyższonej składki. Ubezpieczający zaś wobec takiego wezwania zachować się może w dwojaki sposób:

· może zapłacić podwyższoną składkę, akceptując tym samym nową treść umowy, w której świadczeniu bardziej intensywnej ochrony ubezpieczeniowej odpowiadać będzie podwyższona składka, bądź

· może w ciągu czternastu dni od otrzymania wezwania od umowy odstąpić.

Jeśli ubezpieczający w terminie czternastu dni nie odstąpi od umowy, uznać trzeba, że jego wolą jest trwanie stosunku prawnego ubezpieczenia w nowym kształcie.

Dostrzec trzeba, że ubezpieczający pozbawiony jest możliwości wymuszenia trwania umowy w dawnej postaci. Składka bowiem dostosowana musi być do intensywności świadczenia przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej, która determinowana jest przez prawdopodobieństwo zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Zwiększenie się zaś tego prawdopodobieństwa jest obiektywnym stanem rzeczy. Pozostawienie składki w jej dawnej wysokości przeczyłoby wzajemnemu charakterowi umowy ubezpieczenia. Jako, że ubezpieczenie jest umową wzajemną, ubezpieczający może albo zgodzić się na stosowne podwyższenie składki, albo stosunek prawny unicestwić poprzez dokonanie odstąpienia od umowy.

Według art.816 §2 kc zakład ubezpieczeń uprawniony jest do odstąpienia od umowy ubezpieczenia w ciągu miesiąca od ujawnienia okoliczności, która pociąga za sobą takie zwiększenie prawdopodobieństwa zajścia wypadku ubezpieczeniowego, że nie zawarłby on umowy, gdyby o tej okoliczności wiedział.

I w tym przypadku chodzi o zachowanie właściwej relacji między świadczeniem ochrony ubezpieczeniowej oraz składką ubezpieczeniową. Świadczenie ochrony ubezpieczeniowej polega wszakże na ponoszeniu ryzyka tak wielkiego, że wysokość odpowiadającej mu składki ubezpieczeniowej powinna zasadniczo zbliżać się do kwoty równej sumie ubezpieczenia. Ubezpieczenie zatraca w takim przypadku swój ekonomiczny sens. Dlatego właśnie zakład ubezpieczeń uprawniony jest do odstąpienia od umowy w ciągu miesiąca od dowiedzenia się o okolicznościach zwiększających niepomiernie prawdopodobieństwo wypadku ubezpieczeniowego.

Analizowanych powyżej postanowień art.816§ 1 i 2 kc nie stosuje się do ubezpieczeń na życie.

Art. 812 §4 kc mówi o prawie odstąpienia od umowy ubezpieczenia przez ubezpieczającego w terminie 30 dni, a gdy ubezpieczający jest przedsiębiorcą - 7 dni od dnia zawarcia umowy, jeżeli umowa zawarta jest na okres dłuższy niż 6 miesięcy. Odstąpienie od umowy nie zwalnia ubezpieczającego z obowiązku opłacenia składki za okres, w jakim zakład ubezpieczeń udzielał ochrony ubezpieczeniowej. Odstąpienie to nie jest uwarunkowane wystąpieniem jakichkolwiek okoliczności. Skorzystanie z tego uprawnienia pozostawione jest wolnemu wyborowi ubezpieczającego.

---

1. A.Wąsiewicz, Umowa ubezpieczenia w pracy zbiorowej pod red. A.Wąsiewicza Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, Bydgoszcz 1997, s.105,↩

2. W.Warkałło, Zdarzenia losowe i szkodowość losowa, w: Ubezpieczenia majątkowe. Ochrona ubezpieczeniowa mienia społecznego pod red. W.Warkałły Warszawa 1971, s.53,↩

3. W.Warkałło, Op.cit, s.38,↩

4. H.Mőller, Versicherungsvertragsrecht, Wiesbaden 1977, s. 36 - 41.↩

5. Pogląd ten nie jest jednak powszechnie akceptowany. Jego zwolennikami są m.in.: A.Wąsiewicz, Umowa ... w Ubezpieczenia w gospodarce ..., s.110 -111, J.Kufel, Umowa ubezpieczenia w pracy zbiorowej pod red. T.Sangowskiego Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1998, s. 125, W.Górski, Umowa ubezpieczenia, Zeszyty Naukowe Politechniki Szczecińskiej 1960, Nr 6, s.80 - 81, H.Mőller, Versicherungsvertragsrecht, Wiesbaden 1977, s. 19 - 20. Ścisłe powiązanie teorii ponoszenia ciężaru niebezpieczeństwa (niem.Gefahrtragungstheorie) z kwalifikacją ubezpieczenia jako umowy wzajemnej podkreśla K.Sieg, Allgemeines Versicherungsvertragsrecht, Wiesbaden 1988, s.24,↩

6. Tak m.in. A.Wąsiewicz, Umowa..., op.cit., s. 109, J.Kufel, Umowa..., op.cit., s. 125, W.Warkałło, Kodyfikacja prawa cywilnego a ubezpieczenia, Wiadomości Ubezpieczeniowe 1965, Nr 1, s.5,↩

7. Co do sposobu definiowania trwałego stosunku prawnego - Zb.Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1997, s. 55,↩

8. Podkreślają to Zb.Radwański i J.Panowicz - Lipska, Zobowiązania - część szczególna, Warszawa 1998, s.231 oraz Y.Lambert - Faivre, op.cit. s. 170,↩

9. Por. A.Wąsiewicz, Umowa... w Ubezpieczenia w gospodarce..., s.94,↩

10. Por.S.Reps, Zawarcie umowy ubezpieczenia w świetle zmian ustawy o działalności ubezpieczeniowej, Prawo Asekuracyjne 1997, Nr 1, s.34,↩

11. J.Kufel, Umowa ubezpieczenia i stosunek ubezpieczenia w pracy zbiorowej pod red.T.Sangowskiego Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1998, s. 128,↩

12. Por.A.Wąsiewicz, Umowa... w Ubezpieczenia w gospodarce..., s.99 – 100,↩

13. Por. Zb.Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s.151,↩

14. Wł.Mogilski, Ubezpieczenia obowiązkowe w polskim systemie prawnym, Prawo Asekuracyjne 1997, Nr 1, s.14,↩

15. Zob. M.Orlicki, Postulowane kierunki zmian regulacji prawnych dotyczących ubezpieczeń obowiązkowych, Prawo Ubezpieczenia Reasekuracja 1999, Nr 11, s.31,↩

16. Por.Wł.Mogilski, Umowa ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej w pracy zbiorowej pod red.A.Wąsiewicza Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, Bydgoszcz 1994, s.83,↩

17. Por. Wł.Mogilski, Umowa ubezpieczenia..., s.90,↩

18. H.Mőller, Versicherungsvertragsrecht, s.36 -41,↩

19. W.Warkałło, Ubezpieczenie utraconych korzyści..., s.59,↩

20. H.Mőller, De la double nature de l'action directe w zbiorze: Etudes offertes a Monsieur le Professeur Andre Besson,, 1976,↩

21. Por. St.Reps, Znaczenie prawne zawiadomienia ubezpieczyciela o wypadku ubezpieczeniowym, Prawo Asekuracyjne 1995, Nr 2, s.37,↩

22. A. Kern, Die Rechtsnatur der versicherungsrechtlichen Obliegenheiten, St.Gallen 1949, s.10,↩

23. A.Ehrenzweig, Versicherungsvertragsrecht, Wien - Leipzig 1935, s.274,↩

24. Por. E. Kowalewski, Umowa ubezpieczenia, Bydgoszcz – Toruń 2002, s. 92↩

25. A.Wąsiewicz, Odszkodowanie ubezpieczeniowe, jego ograniczenia i wyłączenia, Prawo Asekuracyjne, 1996, Nr 4, s.31,↩

26. A.Wąsiewicz, Umowa ... w Ubezpieczenia w gospodarce..., s115,↩

27. Tak E.Kowalewski, Wprowadzenie do teorii..., s.74 -75,↩

28. tak m.in. Zb. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, s.262,↩

29. Ibidem, s. 258,↩