Za architekturę wczesnochrześcijańską uznaje się pierwsze dedykowane religii chrześcijańskiej budowle, które powstawały już od czwartego wieku naszej ery. Głównym ośrodkiem tej sztuki było Cesarstwo Rzymskie, lecz byłoby niesprawiedliwe uznać wyłącznie ten region za odpowiedni dla całej sztuki i architektury wczesnochrześcijańskiej. Zabytki tej niezwykle starej i zapomnianej architektury znajdują się również między innymi w Syrii, czy też Mezopotamii. Można śmiało powiedzieć, że owa architektura była bardzo klasycystyczna, czyli nawiązywała w prosty i bezpośredni sposób do wcześniejszych dokonań starożytnego Rzymu. Jednak z drugiej strony architektura ta znacznie różniła się od rzymskiej – przede wszystkim ornamentyką oraz funkcjonalnością. Zaczęto na przykład tak organizować i projektować, a następnie budować pierwsze miejsca spotkać Chrześcijan, aby mogli oni w pełni wykonywać całość czynności związanych z obchodzeniem swojego obrządka. Jest to chociażby zapewnienie możliwości obejścia ołtarza dookoła, czy też podniesienie w miejscu ołtarza. Jednym z przykładów ówczesnej architektury religijnej jest chociażby rzymska bazylika Santa Maria Maggiore lub też pierwsza bazylika świętego Piotra na Watykanie (którą w renesansie zastąpiła obecna – najbardziej imponująca).

Bazylika św. Piotra

Bazylika została zbudowana przez Konstantyna Wielkiego ok. 324 r. jako świątynia memorialna nad grobem świętego Piotra. Była to duża (122,0 x 64,0 m), pięcionawowa bazylika zakończona poprzeczną nawą – transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną umieszczoną w jego części centralnej (z fontanny zachowała się rzeźba szyszki pinii umieszczona w niszy na dziedzińcu Szyszki na Watykanie).

Bazylika, położona poza murami Rzymu, stała się miejscem pielgrzymek dla wyznawców chrześcijaństwa. Po jej ograbieniu przez arabskich piratów (w 846) papież Leon IV podjął decyzję o otoczeniu bazyliki i przylegających do niej budynków murem obronnym. W ten sposób powstało tzw. "miasto leonowe".

Bazylika św. Jana na Lateranie

Lateran – zespół pałacowo-kościelny w Rzymie (Mons Coelius), zbudowany w IV wieku na polecenie cesarza Konstantyna Wielkiego na gruntach pałacu rzymskiego rodu Lateranów (Plauzi Laterani) i gruzach wielkich koszar Equites Singulares. Ród przeszedł do historii jako opozycja polityczna Nerona, wzięli oni udział w spisku Pisonich przeciwko cesarzowi około 66 roku. Cesarz Neron w zemście odebrał Lateranom te włości. Teren ten później stał się własnością Faustyny (być może była ona drugą żoną Konstantyna). Wówczas to powstał kościół pod wezwaniem Chrystusa Zbawiciela (za pontyfikatu Grzegorza I Wielkiego Bazylice Laterańskiej zmieniono wezwanie, poświęcając ją św. Janowi Chrzcicielowi i Janowi Ewangeliście).

początek IV wieku – Lateran zajmują koszary gwardii cesarza Maksencjusza

* 313 – cesarz Konstantyn Wielki przekazuje koszary na Lateranie papieżowi Milcjadesowi

* 314-318 – budowa pierwszej pięcionawowej bazyliki

* 9 września 324 – bazylika zostaje poświęcona Jezusowi Chrystusowi przez papieża Sylwestra I (314-335). Bazylika zajmowała powierzchnię 3 500 m2.

* 455 - poważnie zniszczona przez Wandalów pod wodzą króla Genzeryka, odrestaurowana na polecenie papieża Leona I Wielkiego (440-461)

Mauzoleum Santa Costanza (lub Costanza)

– mauzoleum wzniesione przez cesarza rzymskiego Konstantyna Wielkiego, znajdujące się przy bazylice cmentarnej św. Agnieszki za Murami w Rzymie, przy Via Nomentana na cmentarzu św. Agnieszki. Zostało wzniesione dla upamiętnienia córki Konstantyna – Konstancji.

Jest to najlepiej zachowane mauzoleum cesarskie. Budowla powstała najprawdopodobniej między 337, kiedy Konstancja owdowiała, a 351, kiedy poślubiła drugiego męża – cezara Gallusa. Dość szybko zapomniano o tej pierwotnej funkcji i znalazło się tam baptysterium. Budynek ten był konsekrowany jako kościół w 1256 przez papieża Aleksandra IV.

Mauzoleum Konstancji jest jednym z najlepszych przykładów wczesnochrześcijańskiej architektury. W pewnym okresie budynek był uważany za starożytną świątynię Bachusa z powodu mozaik przedstawiających winobranie (m. in. przez holenderską grupę artystów Bentveughels). Z tegoż samego powodu budynek ten był miejscem spotkań także innych osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych artystów. Również w pewnym okresie parady karnawałowe znajdowały tutaj początek kierując się w stronę centrum miasta. Na ścianach można zauważyć pseudonimy artystów bohemy.

Wnętrze mauzoleum przedzielono na dwie części okręgiem promieniście ustawionych podwójnych kolumn. Budynek ma formę kolistą o średnicy 22,5 m z wewnętrznym obejściem i kolumnadą otaczającą, która się nie zachowała. Centralny obszar wydzielony jest przez 12 par granitowych kolumn w stylu korynckim z łukami pomiędzy nimi. Ten nie spotykany dotąd sposób uformowania kolumnady wprowadza dodatkowe efekty światłocieniowe.

Centralna, podwyższona część mauzoleum pokryta jest kopułą, która była pokryta mozaiką (nie zachowała się). Część ta jest oświetlona dwunastoma alabastrowymi oknami. Na środku mauzoleum znajduje się ogromny sarkofag ze scenami winobrania, w którym pochowano Konstancję. Kanonizacja Konstancji była prawdopodobnie błędem wynikającym z pomylenia córki Konstantyna z zakonnicą o tym samym imieniu.

Kapitele w rzędzie wewnętrznym mają liście akantowe i woluty gładkie, a w rzędzie zewnętrznym liście gładkie, a woluty ozdobne. Na tej lekkiej i dekoracyjnej konstrukcji wspiera się tambur z oknami i kopuła. Dołączony przedsionek prowadzi do cylindrycznie sklepionego krużganku, który obiega kolistą przestrzeń wnętrza.

Bazylika św. Szczepana w Rzymie

(wł. Basilica di Santo Stefano Rotondo al Celio) – kościół tytularny w Rzymie na wzgórzu Celius.

Jeden z najstarszych kościołów chrześcijańskich w Rzymie (powstał w latach 468-483). Charakteryzuje się okrągłą bryła budynku (stąd rotondo we włoskiej nazwie).

Konsekrowany przez papieża Symplicjusza pomiędzy 468 a 483. Został poświęcony świętemu Szczepanowi pierwszemu męczennikowi. Był pierwszym kościołem w Rzymie zbudowanym na okrągłym planie wzorowanym na bazylice Grobu Świętego w Jerozolimie. W VI wieku został upiększony przez papieży Jana I i Feliksa IV. W roku 1130 papież Innocenty II dodał dodatkowe łuki wewnątrz kościoła. W roku 1454 renowacja przeprowadzana na polecenie papieża Mikołaja V w trakcie której zostaje zamurowanych kilka z 22 okien kościoła. Wtedy też kościół zostaje przekazany zakonowi paulinów, jedynemu zakonowi węgierskiemu w Rzymie. Z tego względu kościół tez uznawany jest za nieoficjalny kościół węgierski w Rzymie. W 1579 został przejęty przez węgierskich Jezuitów.

Bazylikę Santa Maria Maggiore (Świętej Marii Większej) znajdziesz na wzgórzu Eskwilin.

Zgodnie z legendą jej początek sięga 352 roku n.e. - wtedy to ówczesnemu papieżowi, Liberiuszowi, przyśniła się Matka Boska, która zapowiedziała, iż w miejscu, gdzie w środku lata spadnie śnieg, ma powstać kościół. I rzeczywiście, w noc z 4 na 5 sierpnia Eskiwilin pokrył śnieg. Sama budowa rozpoczęła się jednak 79 lat później, po soborze efeskim. Wykorzystano w niej kolumny świątyni, która na eskwilińskim wzgórzu mieściła się wcześniej. Jej patronką była Junona Lucina, opiekunka rodzących kobiet. Dzisiejsza fasada pochodzi z XVII wieku, a zdobiące ją mozaiki - z XV wieku. Centrum kościoła stanowi medalion z postacią Chrystusa. Uwagę turystów przykuwa renesansowy sufit, który zdobi złoto przywiezione przez nikogo innego, jak samego Krzysztofa Kolumba.

Po lewej stronie ołtarza znajduje się kaplica Sykstusa V (bardziej znana jako Sykstyńska), po prawej zaś Pawłowa (nazywana też Borghese). W pierwszej znajdziemy nagrobki Sykstusa V i Piusa V, w drugiej - Pawła V i Klemensa VIII.

Bazylika Konstantyna w Trewirze (łac. Aula Palatina) – dawna sala tronowa pałacu cesarza Konstantyna I w Trewirze w zachodnich Niemczech. Zbudowana w IV w., jest największą salą rzymską zachowaną do dnia dzisiejszego (67 m długości, 27,2 szerokości i 33 wysokości). Obecnie bazylika służy jako kościół ewangelicki.

Zbudowana na początku IV w. bazylika służyła jako sala tronowa cesarzowi Konstantynowi. Jej konstrukcja obywała się bez przypór i wsporników. Wnętrze sali zdobiły marmury, mozaiki i liczne rzeźby. Podłogi i ściany auli były ogrzewane powietrzem podgrzewanym przez pięć pieców umieszczonych pod podwójną podłogą.

POCHODZENIE

Najwcześniejszym oficjalnym chrześcijańskim cmentarzem był Kompleks Kaliksta, którego pochodzenie było prawdopodobnie związane z prywatnym, otwartym terenem przeznaczonym na pochówki, należącym do znanej rodziny Cecili. Około roku 200, papież Zefiryn (199-217) wyznaczył swojego diakona, Kaliksta (wcześniejszego niewolnika), do administrowania olbrzymim, podziemnym kompleksem poniżej Via Appia. Ten podziemny cmentarz, który zaistniał około 150 roku, był od tego momentu znany jako Katakumby św. Kaliksta. Z czasem rozprzestrzenił się na powierzchni 20 kilometrów, na trzech do pięciu poziomach, od 3 do 30 metrów głębokości. W przybliżeniu zawiera pół miliona grobów.

CMENTARNA GALERIA

Ciemne labirynty korytarzy wiją się we wszystkich kierunkach. W chropowatych ścianach z tufu wapiennego wyżłobione są prostokątne groby (loculi), coś na kształt plastra miodu, na czterech różnych poziomach. Tam znajdowały się groby najbiedniejszych chrześcijan. Ich ciała ściśle spowite całunem posypywano wapnem i kładziono "na odpowiednią półkę". Wiele spośród takich nisz (40%) jest bardzo małych, co sugeruje, że były to groby dzieci i niemowląt. Ówcześni historycy (Tertulian) wspominają, że pierwsi chrześcijanie zbierali porzucone na śmietniskach nowo narodzone dzieci i organizowali tu dla nich przyzwoity, skromny pochówek.

Na ścianach znajdują się wmurowane kafle i marmurowe płyty. Na niektórych widnieją wyryte imiona i daty. Początkowo pokrywały one istniejące tu grobowce, które dziś są już puste i otwarte. Małe okrągłe wyżłobienia, otwory pomiędzy grobami, przeznaczone były na lampki oliwne. Na końcu korytarza, w szklanej gablocie umieszczono stos takich lampek. Nietrudno sobie wyobrazić, zjaką miłością i wiarą pierwsi chrześcijanie grzebali w tych ciemnych tunelach swoich zmarłych: krewnych, bezimiennych niewolników, setki prześladowanych i umęczonych wiernych. Niepozorne, nie zwracające na siebie uwagi grupy przybywały tu z Rzymu, w towarzystwie kapłana lub diakona, aby celebrować proste obrzędy i odmówić ostatnie modlitwy.

KRYPTY SAKRAMENTÓW

Idąc wzdłuż korytarzy zwiedzający przechodzą przez małe komory (cubicula), w których znajdowały się przesklepione sufty, grobowce i tworzące delikatną dekorację freski. Były to rodzinne mauzolea, nazywane "kryptami Sakramentów". Wspomniane dekoracje, w postaci trzeciowiecznych malowideł, przedstawiają sceny chrztu świętego, święta łamania chleba (poprzedzające Eucharystię), wizerunki Jonasza i wieloryba (symbolizujące śmierć i zmartwychwstanie) i wczesnochrześcijańskie symbole (ryby, gołębie, winogrona itd.).

Atmosfera tych pomieszczeń jest radosna i przepełniona głęboką ufnością, że pochowane tu rodziny będą razem cieszyć się wiecznym pokojem w niebie.

KRYPTA PAPIEŻY

W 1854 roku archeolodzy odkryli wspartą filarami salę wypełnioną gruzem, a pod nim fragmenty inskrypcji sugerujące, że jest to miejsce pochówku kilku pierwszych papieży.

Dziś możemy oglądać 12 ściennych loculi (grobów) i cztery sarkofagowe nisze, dużą płytę nagrobną i płyty nagrobkowe pięciu Papieży z III w., na których zamieszczone są greckie dedykacje dla:

św. Poncjana (+235), który zmarł śmiercią męczeńską w kamieniołomach na Sardynii (wg Leksykonu Papieży wyd. przez Wydawnictwo ZNAK w 1990 roku, papież ten zmarł na Sycylii - przyp. red.);

Greka św. Anterusa (+235), który panował tylko 43 dni i zmarł w więzieniu;

św. Fabiana (+250), który zreorganizował i umocnił Kościół w okresie pokoju a następnie został umęczony za czasów prześladowań Decjusza;

św. Lucjusza I (+254), który spędził część swojego pontyfikatu na wygnaniu;

św. Eutychiana (+283), który uciekając uniknął prześladowań, ale zmagał się z pierwszymi herezjami;

Mówi się, że krypta zawiera również ślady po trzech innych papieżach z III wieku, ośmiu biskupach i czterech diakonach oraz papieżu św. Sykstusie II, który został ścięty na rozkaz cesarza Waleriana (253-260) właśnie w tych Katakumbach w 258 roku. Było to święte miejsce dla średniowiecznych pielgrzymów, XIX-wiecznych archeologów i jest nim także dla współczesnych.

GRÓB ŚWIĘTEJ CECYLII

W pobliżu Krypty Papieży znajduje się równie święte sanktuarium - grób św. Cecylii, jednej z najbardziej znanych męczennic. Nikt tak naprawdę nie wie, kiedy została zamordowana. Prawdopodobnie w IV wieku, podczas prześladowań za panowania Dioklecjana. Mimo że pochodziła z patrycjuszowskiej rodziny Cecili (pod której posiadłościami wykopano Kompleks Kaliksta), przypuszczalnie mieszkała w Trastevere, wraz z mężem i braćmi, których nawróciła. Tam też najprawdopodobniej została umęczona przez rzymskich żołnierzy, którzy zamknęli ją w rodzinnej łaźni, aby się udusiła. Zgodnie z przekazem, święta przez cały dzień śpiewała hymny (dlatego stała się patronką muzyki - liturgiczne wspomnienie św. Cecylii obcho- dzimy 22 XI - przyp. red.). Po trzech nieudanych próbach uduszenia ostatecznie ścięto jej głowę.

Najbardziej cudownym i zdumiewającym aspektem historii św. Cecylii jest fakt, że kiedy odkryto jej grób za pontyfikatu św. Klemensa VIII (1592-1605), jej ciało odnaleziono nienaruszone. Artysta Carlo Maderno, który był świadkiem tego wydarzenia, wykonał wówczas piękną marmurową statuę przedstawiającą Cecylię. Jej kopia, ufundowana przez współczesną Amerykankę Edith Cecilia McBride, znajduje się teraz w Krypcie św. Kaliksta. Grób świętej jest ozdobiony interesującymi freskami z IX bądź VIII wieku, przedstawiającymi Chrystusa z dużą Biblią oraz Orante - znaną żeńską figurę z podniesionymi ramionami, przedstawiającą (wg Baruffa) uszczęśliwioną duszę po śmierci.

NAJWCZEŚNIEJSZY CHRZEŚCIJAŃSKI ŚWIADEK

Tym, który najlepiej podsumował znaczenie Katakumb, był papież Paweł VI. Po zwiedzeniu Katakumb św. Kaliksta i św. Domitilla, Ojciec Święty (podczas homilii wygłoszonej w pobliskim kościele Świętych Nereusza i Achillesa) powiedział: "Katakumby przypominają długą historię prześladowań, jakie wycierpiał Kościół w pierwszych wiekach. Jednocześnie są one wyrazem i świadectwem niezwykle pięknej i płodnej religijności; spokojnym i pokornym wyznaniem wiary, które winno być dla nas wszystkich przykładem niezłomnego przekonania, że Chrystus jest prawdą, zbawieniem, nadzieją, zwycięstwem."

Katakumby - podziemne korytarze przypominające labirynt, świadkowie rozkwitu naszej wiary. Literatura i kino utrwaliły w nas przekonanie, że w nich właśnie ukrywali się prześladowani chrześcijanie - gromadzili się wokół grobów męczenników na wspólną modlitwę i celebrację Eucharystii. Tymczasem współcześni archeolodzy udowadniają, że Katakumby nigdy nie były używane przez chrześcijan jako schronienie. Na pewno jednak stanowią cenne archiwum pierwotnego Kościoła, przybliżające wiarę i obyczaje naszych chrześcijańskich przodków.

Termin "catacumbas" znaczy "w pobliżu doliny". Tak właśnie określali starożytni Rzymianie specyficzny, przypominający dolinę, teren wzdłuż Via Appia. Archeolodzy wiąża tę nazwę z określonym odcinkiem Via Appia, pokrytym kamieniami pochodzenia wulkanicznego. Prof. Baruffa, archeolog zajmujący się historią Katakumb twierdzi, że do średniowiecza termm "katakumby" nie miał nic wspólnego z chrześcijańskimi grobami. Pogańscy Rzymianie określali obszar pochówku nazwą "nekropolia" - "miasto zmarłych", chrześcijanie zaś preferowali nazwę "cmentarz" (z greckiego "spać") podkreślając w ten sposób fakt, że chrześcijańska śmierć jest jedynie snem, oczekiwaniem na ostateczne zmartwychwstanie.

Na początku chrześcijanie byli bardzo biedni, zmuszeni byli grzebać swoich zmarłych na otwartych, pogańskich cmentarzach. Z czasem wiele bogatych patrycjuszowskich rodzin nawróciło się na chrześcijaństwo. Zaczęli oni powiększać prywatne cmentarze z w ten sposób tworzyć nowe miejsca pochówku dla swoich zmarłych braci w Chrystusie. W tym też czasie chrześcijanie zaczęli kopać groby pod ziemią. Istnieje kilka interpretacji tego faktu. Zmieniały się rzymskie zwyczaje grzebania zmarłych od kremacji (spalania) do inhumacji (grzebania). Z upływem czasu obszary przeznaczone do pochówku zaczęły być niewystarczające, a tym samym bardzo drogie. Z drugiej strony chrześcijanie musieli się ukrywać. Wzmożone prześladowania chrześcijan w II i III w. przyczyniły się do masowego wzrostu liczby zmarłych.

W 313 r., wraz z wydaniem edyktu mediolańskiego, prześladowania ustały. Chrześcijanie kontynuowali jednak grzebanie zmarłych w katakumbach ze względu na pamięć męczenników. Papież św. Damazy (366 - 384) nadał Katakumbom znaczenie popularnej i godnej czci świątyni-relikwiarza.

Zniszczenie Katakumb przez barbarzyńskich najeźdźców oraz przeniesienie przez papieży w IX w. relikwii świętych i męczenników do bezpieczniejszych kościołów miejskich spowodowało, że w późniejszych wiekach Katakumby zostały opuszczone i zapomniane. Systematyczne prace archeologlczne podjęto dopiero za pontyfikatu papieża Piusa IX (1846 - 78).