WPROWADZENIE DO MAKROEKONOMII I RACHUNKU DOCHODU NARODOWEGO

 

Makroekonomia to nauka obejmująca całość zagadnień gospodarki, to ekonomia dużej skali. Analiza makroekonomiczna bada całą gospodarkę na podstawie wyodrębnionych kluczowych elementów danego zagadnienia. Celowe uproszczenie rzeczywistości ma na celu zwiększenie operacyjności analizy oraz pozwala na uchwycenie wszystkich istotnych zjawisk ekonomicznych. Makroekonomia zajmuje się powiązaniami między różnymi elementami gospodarki.

Podstawowe obszary problemowe makroekonomii:

•         Bezrobocie,

•         Inflacja,

•         Wzrost gospodarczy,

•         Polityka makroekonomiczna.

Ekonomiści by wyjaśniać wahania gospodarcze konstruują modele makroekonomiczne, czyli uproszczone opisy zachowań i wzajemnych zależności między konsumentami i firmami.

Inflacja i bezrobocie to dwie najbardziej widoczne oznaki stanu gospodarki państwa.

Inflacja ma miejsce wtedy, gdy trwały wzrost cen wielu towarów i usług nie jest równoważony spadkiem cen innych dóbr i usług.

Stopa inflacji to procentowa trwała zmiana (przyrost) ogólnego poziomu cen dóbr i usług w kolejnych okresach czasu. Upraszczając, inflacja to wzrost ilości pieniędzy w obiegu, w stopniu większym niż przyrost masy towarowej. Pomiar inflacji dokonuje się rejestrując zmiany siły nabywczej pieniądza. Można dokonać tego dwoma sposobami:

1.     Konstruując na podstawie bezpośrednich danych indeksy cen towarów konsumpcyjnych,

2.     Dokonując deflacji wartości nominalnych poprzez podział ich przez odpowiadające im wartości realne.

Urzędy statystyczne tworzą indeksy cenowe, na bazie obserwacji zmian cen poszczególnych grup towarów (produktów rolnych, przemysłowych, surowców) i przyrównywaniu ich do odpowiadających im cen wybranego roku bazowego.

Indeks cen towarów konsumpcyjnych obejmuje zmiany cen jedynie dóbr konsumpcyjnych. Indeksem o charakterze bardziej ogólnym jest deflator Produktu Krajowego Brutto (PKB), który obejmuje zmiany cen wszystkich wytworzonych w danym okresie dóbr i usług finalnych.

Z inflacją wiąże się zjawisko bezrobocia. Oba te czynniki łącznie wywołują redystrybucję dochodu narodowego do warstw lepiej sytuowanych, spadek oszczędności, inwestycji, spadek wydajności pracy wywołany spadkiem poziomu płac realnych. Bezrobocie to zjawisko występujące w sytuacji, gdy ludzie poszukujący pracy nie mogą jej z różnych przyczyn otrzymać. Bezrobocie nigdy nie jest równe zeru, a występuje nawetwówczas, gdy gospodarka szybko się rozwija. Pomiar bezrobocia dokonuje się w odniesieniu do wielkości zasobów pracy, czyli wszystkich pracujących i aktywnie poszukujących pracy. Zasób pracy nie obejmuje tych, którzy nie chcą pracować, emerytów oraz młodych jeszcze niepracujących. Stopa bezrobocia to stosunek liczby nie zatrudnionych pracowników do wielkości zasobu pracy.

Cel polityki makroekonomicznej to takie prowadzenie gospodarki, by po zakłóceniach wracała do potencjalnego poziomu PKB, następowałozmniejszenie inflacji, jeśli staje się zbyt wysoka, bezrobocia czy pobudzenie tempa zbyt niskiego wzrostu gospodarczego. Państwo ma do dyspozycji całą gamę narzędzi polityki gospodarczej, za pomocą, których może oddziaływać na zachowanie gospodarki jako całości. To między innymi:

•         Wielkość podatków,

•         Zamówienia publiczne,

•         Stopy procentowe,

•         Wielkość podaży pieniądza,

•         Kursy walutowe.

Ramy analizy makroekonomicznej.

Gospodarka w ujęciu całościowym składa się z ogromnej liczby podmiotów gospodarczych: gospodarstw domowych, przedsiębiorstw oraz jednostek organizacyjnych państwa, na szczeblu lokalnym i centralnym. Podejmowane przez nie decyzje wyznaczają łączne wydatki całkowite w gospodarce, dochód całkowity i ogólną wielkość produkcji dóbr i usług. Produkt krajowy brutto to miara wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od rodzaju własności. PKB mierzy wartość produkcji wytworzonej w gospodarce kraju. PKB można mierzyć za pomocą trzech równorzędnych metod:

1.     Jako sumę wartości dodanej w procesie produkcji,

2.     Jako sumę dochodów czynników wytwórczych, łącznie z zyskami otrzymywanymi przez przedsiębiorców,

3.     Jako sumę wydatków na dobra finalne.

PNB, czyli produkt narodowy brutto to miara całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług przez czynniki produkcji.

PNB równy jest PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.

PNN, czyli produkt narodowy netto to PNB minus amortyzacja, czyli zużycie kapitału trwałego.

Dochód narodowy to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce. Jego wielkość otrzymuje się poprzez odjęcie amortyzacji od PNB w cenach czynników produkcji.

Wielkość zużycia kapitału trwałego trudno jest precyzyjnie ustalić i w rezultacie większość ekonomistów stosuje PNB jako wyznacznik dochodu narodowego i miernik zmian sytuacji gospodarczej kraju. Wynika z tego faktu również konieczność zawarcia w rachunku PNB najszerszego obszaru działalności gospodarczej danego państwa. W praktyce napotyka się na dwa zasadnicze problemy:

1.     Efekty uboczne działalności gospodarczej wpływają na wzrost uciążliwości życia, czyli od PNB należałoby odjąć tzw. ujemne efekty zewnętrzne produkcji (uboczne), co jest praktycznie niemożliwe do oszacowania i zrealizowania,

2.     Istnieje wiele pożądanych dóbr i usług, które nie są wliczone do PNB, ponieważ nie są one objęte transakcjami rynkowymi i w związku z tym są trudne do oszacowania.

  Wzrost gospodarczy to zmiana strumieni dóbr i usług oraz zasobów gospodarczych, wraz z towarzyszącą im poprawą relacji ilościowych produkcji i podziału dóbr oraz świadczonych usług, co prowadzi do poprawy ich jakości i zwiększenia ich ilości przypadających przeciętnie na każdego członka społeczeństwa[1]. Inaczej to przyrost realnego PNB. Do analizy wzrostu gospodarczego można przystąpić po określeniu okresu, jaki zostanie jej poddany oraz zmiennych, które będziemy wykorzystywać do badania.

Długookresowy wzrost gospodarczy zdeterminowany jest głównie przez następujące czynniki:

•         Akumulację kapitału,

•         Wzrost liczby ludności,

•         Postęp techniczny.

 

RÓWNOWAGA MAKROEKONOMICZNA W UJĘCIU KLASYCZNYM I TEORII KEYNESA.

 

Równowaga makroekonomiczna to jednoczesne określenie wielkości produktu, zatrudnienia, poziomu cen i stopy procentowej. Wynika z tego potrzeba całościowego ujęcia gospodarki narodowej z perspektywy trzech głównych rynków: dóbr, rynku pracy i pieniądza. Warunkiem zrównoważenia rynku przy podejściu neoklasycznym są dostosowania cen, stopy procentowej i płac realnych. Drugie ujęcie opiera się na założeniu, że osiągnięcie równowagi jest możliwe poprzez dostosowania wielkości dóbr i usług tzn. PKB oraz wielkości zatrudnienia.

Rynek dóbr osiąga równowagę wówczas, gdy zamierzony popyt jest równy bieżącej produkcji.

Zamierzony popyt to popyt na dobra przy danej nominalnej stopie procentowej oraz wielkości PKB.

Zależność między zamierzonym popytem, a dochodem PKB graficznie przedstawiamy za pomocą krzywej IS. Dla danych zmiennychzewnętrznych krzywa IS przedstawia odpowiadające im kombinacje PKB i stopy procentowej, które zapewniają równowagę rynku dóbr przy danym poziomie cen.

Rynek pieniądza osiąga równowagę, gdy podaż jest równa popytowi. Warunek ten można przedstawić graficznie za pomocą krzywej LM, która obrazuje dodatnią zależność między realnym PKB, a stopą procentową dla danej realnej podaży pieniądza.

Istnieją: taka płaca realna i taki poziom zatrudnienia, dla których rynek pracy jest w równowadze bez przymusowego bezrobocia.

Gospodarka osiąga równowagę ogólną, gdy wszystkie trzy wymienione wcześniej rynki oczyszczają się równocześnie, czyli zamierzony popyt równoważący rynek dóbr i pieniądza jest równy wielkości produktu oferowanego przez firmy, przy zachowaniu równowagi na rynku pracy.Równowaga ogólna jest osiągana poprzez dostosowania poziomu cen. Przy zmiennych cenach, gospodarkę charakteryzuje dychotomia tzn. zmienne realne i nominalne nie wpływają na siebie.

Neutralność pieniądza oznacza brak realnych skutków, zmiany nominalnej podaży pieniądza.

Dla ustalonego poziomu cen istnieje tylko jeden poziom stopy procentowej i PKB, przy którym rynek dóbr i rynek pieniądza są w równowadze. Tę wielkość PKB traktujemy wówczas jako wielkość zagregowaną popytu, ponieważ jest to wielkość dochodu, który przy danej stopie procentowej, danej wartości majątku, wydatków publicznych i podatków jest równy wielkości zamierzonego popytu.

Wielkość produktu w ujęciu klasycznym wyznacza podaż. Przy wyznaczaniu wielkości produktu przy danej wielkości kapitału, uwzględniamy poziom płacy realnej i zatrudnienia, wyznaczony na rynku pracy. Są to jego główne determinanty.

Kiedy ceny są lepkie, wówczas wielkość produktu zależy od popytu. Dostawcy produkują wówczas każdą ilość dóbr, na którą jest zgłaszany popyt przy danym poziomie cen. To przeciwieństwo podejścia klasycznego zaprezentowanego wcześniej. Punktem równowagi jest wielkość produktu różna, od planowanej podaży, co przyczynia się do powstania przymusowego bezrobocia.

Rynek pracy i kształtowanie się płac

W nowoczesnych gospodarkach po okresach recesji gospodarka nie dostosowuje się natychmiast do zmienionych warunków, ponieważ ceny i płace nie skaczą momentalnie do poziomu zapewniającego nową równowagę długookresową. Wynika to między innymi z faktu, że zmiany płacmuszą być pokryte wpływami ze sprzedaży towarów. Dlatego też niezbędna jest analiza ogólnych zależności między pracodawcami i pracownikami. W zależności od popytu na produkowane dobra, kształtują się procesy dostosowawcze na rynku pracy. Okresowe spadkizapotrzebowania na określone dobra mogą wywoływać: likwidację pracy w godzinach nadliczbowych, skrócenie podstawowego czasu pracy, czy zwolnienia części załogi. W okresie ożywienia gospodarki i wzrostu popytu sytuacja wygląda odwrotnie.

Wymienione czynniki dostosowawcze rynku pracy mają decydujący wpływ na kształtowanie się płac.

Wielkość płac jest określana na podstawie długookresowych kontraktów między pracodawcami i pracobiorcami, co ma na celu uniezależnienie ich od perturbacji na rynku pracy, tym niemniej decydujący wpływ na ich kształt mają zmiany popytu i podaży produktu danego przedsiębiorstwa.

 

KONIUNKTURA GOSPODARCZA

 

Koniunktura gospodarcza to splot warunków i czynników zasadniczo wpływających na sytuację gospodarczą kraju czy świata. W języku potocznym dobra koniunktura oznacza rozwój gospodarczy i równowagę ekonomiczną, a zła koniunktura jest synonimem zjawisk przeciwnych. W gospodarce rynkowej spadek koniunktury to spadek produkcji, dochodu narodowego, cen. Przedsiębiorstwa stoją wobec groźby bankructw, spada stopa procentowa lokat oszczędnościowych, możliwa jest redukcja etatów.

Największym zagrożeniem dla gospodarki rynkowej jest niedostateczny popyt na dobra i usługi. Jego wzrost określany jest jako poprawa koniunktury, natomiast spadek to jej pogorszenie.

Równowaga ekonomiczna to sytuacja, w której przy pełnym wykorzystaniu zasobów produkcyjnych, czyli bogactw naturalnych, majątku produkcyjnego i siły roboczej, zachodzi równość między podażą wszystkich dóbr i usług a popytem na nie oraz równość między podażą pieniądza krajowego, zagranicznego popytem na te pieniądze, zaś wymiana gospodarcza z zagranicą nie wywołuje trudności płatniczych.[2]

Rodzaje równowag ekonomicznych:

                Zewnętrzna gospodarki narodowej – oznacza równowagę bilansu płatniczego,

                Wewnętrzna – oznacza równość między podażą a popytem na rynkach produktów, zasobów i pieniądza krajowego,

                Stała, gdy po okresie zakłócenia następuje powrót do stanu poprzedniego,

                Zmienna, gdy następuje trwałe odejście od poprzedniego stanu równowagi,

                Przedsiębiorstwa, gdy koszt krańcowy wytwarzania, jest równy utargowi krańcowemu,

                Rynkowa – podaż na dobra i usługi jest równa popytowi. Struktura podaży zależy od wielkości produkcji i wielkości zapasów. Jej zmiana wymaga budowy nowych obiektów czy zmiany wielkości eksportu. Zmiana struktury popytu następuje poprzez zmianę dochodu poszczególnych grup konsumentów ich upodobań, zmianę cen.

                Cząstkowa, określająca stan równowagi poszczególnych grup produktów i usług. Dla osiągnięcia równowagi ogólnej nie jest warunkiem koniecznym osiągnięcie równowag cząstkowych we wszystkich grupach towarowych. Sytuacja taka byłaby idealna, ale w praktyce jest nieosiągalna.

Ogólna równowaga ekonomiczna może zostać głęboko i trwale naruszona, co określamy mianem recesji gospodarczej.

Poszczególne elementy makrorównowagi naruszają się w sposób nierównomierny, ponieważ gospodarka rynkowa rozwija się w wyniku nieustannego działania przeciwstawnych sił, które wahają się od równowagi do braku równowagi. W wyniku działania tych przeciwnie ukierunkowanych sił, powstają wahania cykliczne, czyli zmiany wielkości makroekonomicznych. Wahania determinant życia gospodarczegonazywamy cyklem koniunkturalnym.

Każdy cykl koniunkturalny charakteryzuje się pewnymi podstawowymi elementami:

     Określonym czasem trwania,

     Fazami,

     Amplitudą wahań,

     Intensywnością wahań.

W trakcie badań koniunktury należy w pierwszej kolejności dokonać identyfikacji cyklu i oznaczenia jego faz.

Klasyczny cykl koniunkturalny składa się z czterech faz:

1.     Kryzysu,

2.     Depresji,

3.     Poprawy,

4.     Prosperity.

 

Cykl koniunkturalny współczesnej gospodarki kapitalistycznej składa się jedynie z dwóch faz: recesji i ekspansji.

Między poszczególnymi fazami zachodzą związki przyczynowo-skutkowe, tzn. procesy zachodzące w jednej fazie, mają decydujący wpływ na kształt następnej fazy i jej mechanizmów.

Interwencjonizm państwowy to polityka aktywnego oddziaływania państwa kapitalistycznego na gospodarkę narodową. To państwo, przy pomocy specjalnie do tego celu powołanymi urzędami i instytucjami, kontroluje i stara się rozwiązać tak trudne problemy jak: ubóstwo, niż demograficzny, zróżnicowany rozwój regionów, wysokie bezrobocie.

Główne cele interwencjonizmu państwowego to:

                Eliminacja wahań cen,

                Dążenie do osiągnięcia wysokiej stopy wzrostu gospodarczego,

                Stabilizacja kursu walutowego,

                Integracja gospodarek narodowych.

W wyniku interwencjonizmu państwowego wahania gospodarcze znacznie zmniejszają swoją amplitudę. Proces ten wspomagają również tzw. automatyczne stabilizatory koniunktury:

       Progresywny system podatkowy,

       Wysokie zatrudnienie w sferze usług,

       Spadek dochodów w fazie załamanie gospodarczego nie jest uzupełniany przez ubezpieczenie społeczne,

       Spadek dywidend w sposób łagodny.

Instrumenty interwencjonizmu państwowego: