System Narodów Zjednoczonych

System Narodów Zjednoczonych jest uniwersalną podstawą prawnoorganizacyjną stosunków łączących globalną społeczność międzynarodową. W innym ujęciu ów system stanowi infrastrukturę prawną i instytucjonalną, w ramach której społeczność międzynarodowa podejmuje działania na rzecz rozwiązania wspólnych problemów w skali globalnej i regionalnej.

System NZ ma charakter uniwersalny zarówno w sensie przedmiotowym (zagadnienia, tworzone normy) jak i podmiotowym (możliwości uzyskania członkostwa przez wszystkie państwa świata). Centralnym elementem systemu jest Organizacja Narodów Zjednoczonych.

1. Geneza, cele i zasady Narodów Zjednoczonych

Utworzenie w 1945 r. ONZ było z jednej strony, w perspektywie historycznej, kontynuacją dążeń ludzkości do stworzenia organizacji, która zapewni pokój, bezpieczeństwo, warunki korzystnej dla wszystkich współpracy międzynarodowej, a z drugiej – bezpośrednim rezultatem zakończenia II wojny światowej i dążenia zwycięskich mocarstw do ustanowienia podstaw nowego, powojennego porządku międzynarodowego, zwłaszcza zaś zapobieżenia kolejnej, wyniszczającej wielkiej wojnie. ONZ była sukcesorką istniejącej w latach międzywojennych Ligi Narodów, która była pierwszą próbą stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego oraz wielostronnej współpracy międzynarodowej.

26 czerwca 1945 r. w San Francisco 50 państw podpisało Kartę Narodów Zjednoczonych. Karta jest zarazem statutem Organizacji Narodów Zjednoczonych. W świetle Karty Narodów Zjednoczonych są związkiem państw, który formę organizacji międzynarodowej. Jej zadaniem jest koordynacja działań państw na rzecz ich wspólnych celów. Karta jest także traktatem międzynarodowym stanowiącym podstawę prawną działalności ONZ.

Karta Narodów Zjednoczonych określa cele i zasady Organizacji, członkostwo, jej strukturę, tzn. organy i procedury ich działania oraz główne kierunki jej aktywności. Z treści Karty wynika, że pierwszoplanowym zadaniem Organizacji jest utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz przyczynianie się do rozwiązywania międzynarodowych problemów społecznych i ekonomicznych. Narody Zjednoczone zostały pomyślane przez twórców Karty jako globalny system bezpieczeństwa zbiorowego. Narody Zjednoczone miały być fundamentem powojennego porządku międzywojennego.

Cele Narodów Zjednoczonych:

• Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz stosowanie w tym celu skutecznych środków zbiorowych

• Rozwijanie pomiędzy narodami przyjaznych stosunków opartych na poszanowania zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów

• Rozwiązywanie w drodze współpracy międzynarodowej międzynarodowych problemów gospodarczych, społecznych, kulturalnych lub humanitarnych, jak również popieranie i zachęcanie do poszanowania praw człowieka

• Bycie ośrodkiem uzgodnienia działań państw zmierzających do osiągnięcia powyższych celów (cel funkcjonalny)

Zasady Narodów Zjednoczonych:

• Suwerenna równość wszystkich członków (równość pod względem podmiotowości prawnomiędzynarodowej lun inaczej – o równości wobec prawa)

• Wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań przyjętych zgodnie z Kartą

• Załatwianie sporów międzynarodowych środkami pokojowymi

• Powstrzymywanie się w stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa

• Udzielanie pomocy Organizacji we wszelkiej akcji podjętej zgodnie z Kartą oraz powstrzymanie się od udzielenia pomocy państwu, wobec którego Organizacja zastosowała sankcje

• Zapewnienie przez Organizację poszanowania jej zasad przez państwa nieczłonkowskie w stopniu niezbędnym do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa

• Nieingerowanie Narodów Zjednoczonych w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej państw

Główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa członkowie Organizacji nałożyli na Radę Bezpieczeństwa. Ma ona monopol na podejmowanie decyzji o użyciu siły w stosunkach między państwami.

Wszelkie poprawki do Karty NZ wymagają zgody 2/3 państw członkowskich, w tym „wielkiej piątki”, natomiast dla przeprowadzenia jej rewizji potrzebne jest zwołanie odrębnej konferencji, a następnie ratyfikacja zmian większością 2/3, w tym pięciu stałych członków RB NZ. Karta przewiduje obowiązek rejestrowania wszelkich umów międzynarodowych w Sekretariacie Organizacji. Karta ustanawia także prymat norm i innych zobowiązań wynikających z Karty nad wszelkimi innymi zobowiązaniami prawnomiędzynarodowymi, które mogą być zaciągane przez państwa członkowskie. Karta ma nadrzędną pozycję w całym systemie prawa międzynarodowego.

1. Struktura organizacji i systemu Narodów Zjednoczonych

ONZ nie jest tożsama z systemem NZ, który jest znacznie szerszy niż sama Organizacja. Całość składa się z trzech elementów: organów głównych i pomocniczych Narodów Zjednoczonych, w tym obsługującego je Sekretariatu; różnych programów, funduszy i agend powiązanych z organami głównymi i podlegających sekretarzowi generalnemu NZ; kilkunastu organizacji wyspecjalizowanych, współpracujących z ONZ na podstawie określonych porozumień, a działających na podstawie odrębnych traktatów wielostronnych. Członkostwo w organizacji wyspecjalizowanych nie jest tożsame z członkostwem w ONZ.

Karta wyodrębnia 6 organów głównych: Zgromadzenie Ogólne, Radę Bezpieczeństwa, Radę Gospodarczo-Społeczną, Radę Powierniczą, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości oraz Sekretariat.

Zgromadzenie Ogólne

Jest swoistym parlamentem Organizacji. W ZO zasiadają przedstawiciele wszystkich państw członkowskich. Członkiem ONZ może zostać każde państwo miłujące pokój i zdolne do wypełniania zobowiązań wynikających z członkostwa w Organizacji. Zgromadzenie Ogólne może zajmować się każdą sprawą leżącą w obszarze kompetencji NZ. W ujęciu przedmiotowym zakres kompetencji ZO jest więc nieograniczony.

ZO inicjuje badania i udziela zaleceń w celu rozwijania współpracy międzynarodowej w sferze politycznej, postępowego rozwoju prawa międzynarodowego, rozwijania międzynarodowego współdziałania w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, oświaty i zdrowia oraz ułatwiania korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności. ZO pracuje w trybie dorocznych sesji zwyczajnych, rozpoczynających się we wrześniu. Możliwe jest także zwoływanie sesji specjalnych. Decyzje ZO zapadają w sprawach merytorycznych większością 2/3 głosów (każde państwo ma jeden głos), w sprawach proceduralnych zaś – zwykłą większością.

Każdą sesję zwyczajną ZO rozpoczyna 3-tygodniowa debata generalna, w toku której ministrowie spraw zagranicznych, niekiedy szefowie rządów lub państw, prezentują swój punkt widzenia na kluczowe sprawy międzynarodowe. Później, Zgromadzenie pracuje w komitetach, które zajmują się poszczególnymi dziedzinami aktywności Narodów Zjednoczonych: sprawami politycznymi, gospodarczymi, społecznymi, humanitarnymi i kulturalnymi, prawnymi, rozbrojeniem, finansami i budżetem Organizacji. Projekty decyzji przygotowane przez państwa w formie rezolucji są ostatecznie zatwierdzane (lub odrzucane) na sesji plenarnej ZO.

NZ są podzielone na grupy regionalne. Ów podział powstał jeszcze w latach 50-tych. Jest ich pięć: zachodnia, wschodnia (zrzeszająca niegdyś państwa bloku komunistycznego, nadal formalnie istniejąca), latynoamerykańska, afrykańska i azjatycka. Grupy ułatwiają porozumiewanie się i wypracowywanie stanowiska przez państwa z tego samego regionu, lecz wskutek częstego narzucania dyscypliny swym członkom są przyczyną polaryzacji pozycji i impasu w negocjacjach.

Państwa często głosują grupowo, zwłaszcza w sprawach o dużym znaczeniu politycznym. ZO zatwierdza w drodze głosowania ważne traktaty międzynarodowe wynegocjowane w łonie organów pomocniczych NZ, np. traktaty rozbrojeniowe czy konwencje praw człowieka.

Rada Bezpieczeństwa

Ponosi główną odpowiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Składa się ona z piętnastu członków: pięciu stałych (wielki mocarstwa – USA, Chiny, Rosja, Francja, Wielka Brytania) oraz dziesięciu członków niestałych, wybieranych na dwuletnią kadencję. Decyzje RB w sprawach proceduralnych zapadają większością dziewięciu głosów jakichkolwiek członków Rady, natomiast w sprawach merytorycznych także większości dziewięciu głosów, w których muszą się jednak znaleźć głosy wszystkich stałych członków (dysponują oni prawem weta, czyli wstrzymanie się od głosu lub nieobecność umożliwia podjęcie decyzji). Decyzje Rady zapadają w formie rezolucji i dotyczą różnych spraw. Zgoda Rady (mocarstw) jest niezbędna m.in. przy przyjmowaniu państw w skład ONZ czy przy wyborze sekretarza generalnego Organizacji. Kluczowe znaczenia mają jednak decyzje dotyczące kwestii bezpieczeństwa międzynarodowego.

Reformy Rady Bezpieczeństwa:

Kwestia ta obejmuje dwa zagadnienia: rozszerzenie składu oraz zmiany systemu głosowania. Kraje Południa twierdzą, nie bez racji, iż grono stałych członków Rady jest zdominowane przez przedstawicieli Północy i nie odzwierciedla zmian, jakie zaszły w stosunkach międzynarodowych, w tym wzrostu liczebności państw Południa. Dla poprawy reprezentatywności Rady domagają się one wprowadzenia do tego grona mocarstw trzeciego świata: za głównych kandydatów z tej strefy uchodziły Indie, Południowa Afryka, Nigeria, Brazylia, Meksyk. Panowała także zgodność co do potrzeby włączenia do grona stałych członków Rady państw, które wnoszą duży wkład do budżetu ONZ; w tej grupie bezdyskusyjnymi kandydatami były Niemcy i Japonia, oficjalnie dążące do otrzymania stałego miejsca w RB. Sprawę komplikuje dodatkowo potrzeba uwzględnienia przy rozszerzeniu kategorii niestałych członków RB. Kolejnym istotnym problemem w kontekście ewentualnej reformy RB jest zasada jednomyślności – prawa weta wielkich mocarstw. Wiele państw stoi na stanowisku, że powinno dojść do usunięcia prawa weta lub jego zmodyfikowania w kierunku podwójnego weta (sprzeciw minimum dwóch mocarstw niezbędny do zablokowania projektu decyzji, rezolucji).

Rada Gospodarczo-Społeczna (ECOSOC)

Jest odpowiedzialna za przyjęte na siebie, przez Narody Zjednoczone, zadanie popierania:

• Podnoszenie stopy życiowej, pełnego zatrudnienia, warunków postępu oraz rozwoju gospodarczego i społecznego

• Rozwiązywania międzynarodowych zagadnień gospodarczych, społecznych, zdrowia publicznego i pokrewnych, jak również międzynarodowej współpracy na polu kulturalnym i wychowawczym

• Powszechnego poszanowania i postrzegania praw człowieka oraz podstawowych wolności dla wszystkich bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie

Rada, w skład której wchodzą obecnie 54 państwa (3-letnia kadencja) jest organem o charakterze przede wszystkim koordynacyjnym. Przypadające jej kompetencje (inicjowanie badań, sprawozdań, udzielanie zaleceń, przygotowywanie projektów konwencji, zwoływanie konferencji międzynarodowych) są realizowane bądź przez podległe jej, jako organy pomocnicze, komisje funkcjonalne i regionalne, bądź przez organizacje wyspecjalizowane, ogólnej debaty nad sprawami z zakresu jej kompetencji oraz udzielania zaleceń i określania budżetu podlegających jej komisji. Przy ECOSOC istnieje obecnie 6 komisji funkcjonalnych, z których najważniejszą była istniejąca do wiosny 2006 r. Komisja Praw Człowieka.

W ONZ istnieje rodzina organizacji wyspecjalizowanych (np. Międzynarodowa Organizacja Pracy, Organizacja NZ ds. Wyżywienia i Rolnictwa, Organizacja NZ ds. Oświaty, Nauki i Kultury, Światowa Organizacja Zdrowia) a także instytucje, które nie posiadają statusu wyspecjalizowanych, są bardziej ograniczone lub luźno powiązane z różnymi organami ONZ. Są to m.in. Wysoki Komisarz NZ ds. Uchodźców, Program Rozwoju NZ, Konferencja NZ ds. Handlu i Rozwoju, Program NZ ds. Ochrony Środowiska.

Dzięki Radzie Gospodarczo-Społecznej w pracach ONZ mogą brać udział organizacje pozarządowe, międzyrządowe i krajowe. Organem pomocniczym Rady jest w tej sprawie Komitet ds. Organizacji Pozarządowych, który nadaje im status konsultacyjny I lub II stopnia. Dzięki temu coraz liczniejsze organizacje nierządowe uczestniczą w pracach wielu organów ONZ, zabierając głos w czasie posiedzeń, prezentując swe stanowisko, wywierając wpływ na różne negocjacje, pełniąc funkcje eksperckie. Są także nieocenionym źródeł informacji.

Rada Powiernicza

Miała nadzorować utworzony pod kierownictwem NZ międzynarodowy system powierniczy. Chodziło o administrowanie i kontrolę nad obszarami powierniczymi (niesamodzielnymi) w taki sposób, aby ich ludność mogła utworzyć samorząd lub osiągnąć niepodległość. Sam system i Rada nie odegrały większego znaczenia, gdyż większość krajów-kolonii nie była nim objęta. Działalność Rady uległa w latach 90-tych XX wieku zawieszeniu.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

Jest głównym organem sądowym NZ. Zadaniem MTS jest rozstrzyganie sporów między państwami a także wydawanie opinii doradczych w kwestiach prawnych na życzenie organów i organizacji wyspecjalizowanych NZ.

Sekretariat składa się z sekretarza generalnego oraz personelu, który jest potrzebny Organizacji. Sekretariat, podzielony na wiele jednostek organizacyjnych (departamentów, agend, biur, koordynatorów), ma obsługiwać pracę wszystkich organów międzyrządowych oraz opracowywać i realizować programy operacyjne ONZ. Sekretarz generalny jest najwyższym funkcjonariuszem administracyjnym Organizacji.

Sekretarz generalny nie jest tylko szefem administracji, lecz także uczestniczy w pracach wszystkich głównych organów NZ, pełni różne funkcje, które są mu przez nie zlecane, w tym opracowuje ważne raporty dotyczące głównych problemów ONZ. Mianuje – po konsultacjach z państwami członkowskimi – szefów różnych agend i programów NZ (wysokich komisarzy, dyrektorów wykonawczych). Sekretarz generalny odgrywa także istotną rolę polityczną w systemie NZ, jest upoważniony do zwracania uwagi Rady Bezpieczeństwa na każdą sprawę, która jego zdaniem może zagrażać utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Kieruje w praktyce operacjami pokojowymi. An