SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA ZBIOROWEGO NARODÓW ZJEDNOCZONYCH - CZY NADAL JEST SPRAWNY I SKUTECZNY CZY WYMAGA REFORMY

System Narodów Zjednoczonych stanowi jedną z podstaw dzisiejszych stosunków międzynarodowych, określając ich prawnoinstytucjonalne ramy. W zakres regulowanych przez niego zagadnień wchodzą niemal wszystkie dziedziny życia międzynarodowego. Ma on jednak charakter uniwersalny nie tylko w sensie przedmiotowym, ale także podmiotowym, stwarza on bowiem możliwość przystąpienia do niego każdego państwa, spełniając określone warunki.
Centralnym elementem systemu jest Organizacja Narodów Zjednoczonych.

Podpisana przez 50 państw 26 czerwca 1945 roku w San Francisco „Karta Narodów Zjednoczonych” weszła w życie 24 października 1945 r. Trzy lata wcześniej (listopad 1942 r.), a więc jeszcze w czasie trwania straszliwej drugiej wojny światowej, powstała Deklaracja Narodów Zjednoczonych, na której widnieje również podpis przedstawiciela Polski, która uznawana jest za 51 członka założyciela ONZ.

Po doświadczeniach dwóch wojen światowych twórcy Narodów Zjednoczonych skupili się na problemie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Karta Narodów Zjednoczonych powołując do życia nową organizację, stała się jej prawną podstawą funkcjonowania oraz określiła jej kształt, zasady działania, funkcję i cele.

Głównymi celami tej Organizacji była nie tylko odbudowa świata zniszczonego przez wojnę i jej zapobieganie w przyszłości, ale utworzenie takiej międzynarodowej organizacji, która mogłaby odgrywać ważną rolę w rozwoju przyjacielskich stosunków między państwami, opartych na zasadzie równouprawnienia oraz samostanowienia narodów.

Poza obroną pokoju ONZ ma też za zadanie rozwiązanie różnych konfliktów i problemów międzynarodowych, często o charakterze globalnym. Karta Narodów Zjednoczonych w dość precyzyjny sposób określa cele i zasady, jakimi kierować powinna się w swoim działaniu ONZ. Podstawowym celem ONZ jest utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Celami Organizacji Narodów Zjednoczonych zgodnie z artykułem l rozdziału Karty NZ są:

- utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i w tym celu stosowanie skutecznych środków zbiorowych w zapobieganiu zagrożeniom pokoju i ich usuwaniu;

- tłumienie aktów agresji i innych naruszeń pokoju;

- rozwijanie przyjaznych stosunków miedzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów;

- rozwiązywanie w drodze międzynarodowej współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym i humanitarnym;

- popieranie i promocja praw człowieka, zachęcanie do poszanowania tych praw i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język i wyznanie;

- odgrywanie roli ośrodka uzgadniania działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia tych wspólnych celów.

Kluczowe dla funkcjonowania ONZ są także sformułowane w Karcie zasady, do których należą m.in.:

• suwerenna równość wszystkich członków - rozumiana jako równość wszystkich państw w świetle prawa międzynarodowego;

• wykonywanie przez państwa w dobrej wierze wynikających z Karty zobowiązań;

• załatwianie sporów międzynarodowych za pomocą pokojowych środków;

• powstrzymanie się od użycia siły lub groźby jej użycia - zasada ta ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Od chwili swojego utworzenia, ONZ rozwijała się i zmieniała, tak jak zmieniał się cały system bezpieczeństwa międzynarodowego. Podczas gdy struktury organizacji pozostają zasadniczo takie same jak w 1945 roku, ONZ w swych powszednich działaniach nie jest już tą organizacją, jaką wyobrażali sobie jej twórcy, ani nawet taką organizacją jaką była 10 lat temu. Aby docenić rolę, jaką odgrywa ONZ w międzynarodowym systemie bezpieczeństwa, trzeba znać jej główne organy i ich kompetencje. Trzeba jednocześnie pamiętać, że istnieje wiele organów ONZ, których rola nie polega bezpośrednio na zachowaniu pokoju i bezpieczeństwa. Odgrywają jednak ważną rolę w poprawie warunków życia milionów ludzi na całym świecie w dziedzinach takich jak: ochrona zdrowia, edukacja czy rolnictwo. Ich praca także przyczynia się (jakkolwiek pośrednio) do wypełniania przez ONZ jej funkcji pokojowej.

Karta ustanawia sześć głównych organów ONZ: Zgromadzenie Ogólne, Radę Bezpieczeństwa, Radę Gospodarczo-Społeczną, Radę Powierniczą, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości oraz Sekretariat.

Zgromadzenie Ogólne ONZ składa się z przedstawicieli wszystkich państw członkowskich ONZ, z których każdy dysponuje jednym głosem - głosy wszystkich państw członkowskich są sobie równoważne. Może ono zajmować się każdym zagadnieniem, wchodzącym w zakres kompetencji ONZ; wyjątkiem jest jedynie spór międzynarodowy lub sytuacja, w związku z którymi działania podjęła już Rada Bezpieczeństwa. Zgromadzenie Ogólne odpowiedzialne jest m.in. za uchwalanie budżetu ONZ, formułowanie zaleceń w celu rozwijania współpracy międzynarodowej, przyjmowanie nowych członków. Inicjuje on także badania w zakresie rozwijania i kodyfikacji prawa międzynarodowego.

Rada Bezpieczeństwa ONZ jest organem odpowiedzialnym za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. W jej skład wchodzi:

• 5 członków stałych - USA, Wielka Brytania, Francja, Rosja i Chiny;

• 10 członków niestałych wybieranych na okres 2 lat przez Zgromadzenie Ogólne.

Ważnym aspektem jej funkcjonowania jest prawo weta, jakim dysponują stali członkowie Rady. W sprawach merytorycznych, wchodzących w zakres kompetencji Rady, Karta nakłada bowiem obowiązek jednomyślności jej stałych członków. Jednomyślność ta wymagana jest przy przyjmowaniu nowych państw do ONZ, wyborze Sekretarza Generalnego czy wydawaniu rezolucji dotyczących światowego pokoju i bezpieczeństwa. Sprzeciw któregokolwiek z mocarstw paraliżuje prace Rady w tym zakresie i jest przyczyną jej bezczynności, która negatywnie wpływa na efektywność tego organu.

Rada Gospodarczo-Społeczna składa się z 54 członków, wybieranych co 3 lata przez Zgromadzenie Ogólne. Do jej kompetencji należy inicjowanie i prowadzenie badań nad zagadnieniami gospodarczymi i społecznymi oraz przygotowywanie projektów konwencji, dotyczących tych kwestii. Może ona również wydawać w tym zakresie zalecenia kierowane do państw członkowskich i innych organizacji międzynarodowych.

Sekretariat jest organem wykonującym zadania o charakterze administracyjnym - zapewnia on obsługę prac pozostałych organów ONZ. Składa się on z Sekretarza Generalnego i personelu. Sekretarz wybierany jest na 5-letnią kadencję przez Zgromadzenie Ogólne na zalecenie Rady Bezpieczeństwa. Do zadań Sekretarza należy przygotowywanie projektu budżetu, zarządzanie majątkiem organizacji, troska o zbieranie składek członkowskich od państw. Ponadto Sekretarz, jako najwyższy funkcjonariusz administracyjny ONZ, reprezentuje często organizację w stosunkach zewnętrznych i wywiera pewien wpływ o charakterze politycznym na jej pracę. Obecnie Sekretarzem Generalnym ONZ jest pochodzący z Korei Południowej Ban Ki-Moon, jego poprzednikiem przez dwie kadencje był Kofi Annan pochodzący z Ghany.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości składa się z 15 niezawisłych sędziów, wybieranych spośród osób zgłoszonych przez państwa członkowskie przez Zgromadzenie Ogólne i Radę Bezpieczeństwa. Stronami postępowania przed Trybunałem mogą być tylko państwa (a nie np. osoby fizyczne czy prawne), zarówno członkowie ONZ jak i państwa spoza organizacji, które uznały jurysdykcję Trybunału. Szczegółowo kompetencje Trybunału określa jego statut, który jest załącznikiem Karty Narodów Zjednoczonych.

Rada Powiernicza była organem odpowiedzialnym za nadzór nad państwami wykonującymi zarząd terytoriami powierniczymi (kolonialnymi). Jednak w związku z procesem dekolonizacji kolejne terytoria powiernicze stopniowo uzyskiwały niepodległość. W 1994 roku Rada z uwagi na zakończenie powiernictwa nad wyspami Palau, ostatnim terytorium powierniczym, zakończyła swoją działalność i obecnie już nie funkcjonuje.

Cele powinny być trwałe i pozostać niezmienne, natomiast praktyka i organizacja muszą iść z duchem czasu. Jeżeli Organizacja Narodów Zjednoczonych ma być użytecznym instrumentem dla państw członkowskich i społeczeństw świata, sprostać wyzwaniom, musi być ona w pełni dostosowana do potrzeb i warunków XXI wieku.

Od 1997 bardzo wiele udało się osiągnąć w kwestii reformy wewnętrznych struktur i kultury Organizacji Narodów Zjednoczonych. Potrzeba jednak o wiele więcej zmian, zarówno na szczeblu wykonawczym - w Sekretariacie i w szerokim systemie Narodów Zjednoczonych - jak i organach międzyrządowych ONZ:

Zgromadzenie Ogólne powinno podjąć kroki w kierunku usprawnienia obrad i przyspieszenia procesu debatowania. Proponuje się ograniczenie jego kompetencji do kilkunastu wybranych dziedzin, wskazując, że obecnie zajmuje się ono „wszystkim i niczym”, co negatywnie wpływa na jego efektywność. Powinno koncentrować się na najważniejszych aktualnych zagadnieniach i wytworzyć mechanizmy umożliwiające pełne i systematyczne zaangażowanie w życie społeczeństwa obywatelskiego.

Rada Społeczna i Gospodarcza powinna zostać zreformowana tak, by mogła skutecznie oceniać postępy we wdrażaniu tematyki rozwojowej przez ONZ. Rada ma służyć za forum wysokiego szczebla współpracy na rzecz rozwoju oraz wytyczać kierunki działań różnych instytucji międzyrządowych systemu Narodów Zjednoczonych w obszarze społecznym i gospodarczym.

Komisja Praw Człowieka straciła zaufanie i profesjonalizm i wymaga poważnej reformy. Powinna zostać zastąpiona przez mniejszą, stałą Radę Praw Człowieka, będącą jednym z podstawowych organów Narodów Zjednoczonych lub organizacją pomocniczą Zgromadzenia Ogólnego, której członkowie wybierani byliby bezpośrednio przez Zgromadzenie Ogólne większością dwóch trzecich głosów obecnych i głosujących państw.

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości. Do 2000 r. MTS wydał jedynie około 60 orzeczeń w ponad 30 rozpatrywanych przez niego sporach międzynarodowych. Dlatego też działalność Trybunału jest oceniana krytycznie. Istotną jego słabością jest także brak możliwości egzekwowania wydawanych orzeczeń. W dyskusji o reformie MTS postuluje się zwiększenie jego uprawnień wykonawczych oraz władzy nad państwami członkowskimi ONZ.

ONZ funkcjonuje już od ponad 60 lat w ciągle zmieniającym się środowisku międzynarodowym. Krytycy organizacji wskazują jednak, że ze względu na pewne cechy jej systemu instytucjonalnego, nie jest ona w stanie stawić czoła nowym wyzwaniom i zagrożeniom, jakie pojawiły się w dobie globalizacji. W społeczności międzynarodowej wysuwa się ciągle nowe projekty i postulaty reformy Narodów Zjednoczonych.

Praktycznie od początku swego istnienia ONZ angażowała się w rozwiązywanie konfliktów politycznych na świecie. Wynikało to z założeń organizacji, która m.in. miała dbać o pokój na świecie i działać w celu rozwiązywania drogą pokojową konfliktów zaistniałych w różnych punktach kuli ziemskiej. Korea, Kongo czy Nigeria to chyba najbardziej znane z niedalekiej historii operacje z udziałem ONZ.

Wśród postulatów bardzo często odnaleźć można różne propozycje usprawnienia prac Rady Bezpieczeństwa, przede wszystkim przez zniesienie lub ograniczenie prawa weta jej stałych członków. Postuluje się również rozszerzenie elitarnego grona 5 stałych członków o nowe państwa z różnych regionów geograficznych, np. Brazylię, Indie, Argentynę czy Japonię lub wprowadzenie nowej kategorii tzw. pół-stałych członków Rady.

Reforma miałaby objąć również Zgromadzenie Ogólne. Proponuje się ograniczenie jego kompetencji do kilkunastu wybranych dziedzin, wskazując, że obecnie zajmuje się ono „wszystkim i niczym”, co negatywnie wpływa na jego efektywność. Ponadto rozważana jest zmiana zasady jedno państwo - jeden głos na system głosów ważonych.

Problematyka reformy Narodów Zjednoczonych podejmowana jest bardzo często, jednak wskazuje się na małe prawdopodobieństwo jej przeprowadzenia. Główną przeszkodą jest skomplikowana procedura rewizji Karty, a także brak woli politycznej ze strony poszczególnych państw, a zwłaszcza stałych członków Rady Bezpieczeństwa, dla których reforma oznaczałyby pośrednio utratę uprzywilejowanej pozycji w procesie podejmowania kluczowych dla organizacji decyzji.

O roli ONZ w przywracaniu pokoju świadczą wydarzenia z lat 1988 i 1989, kiedy to ONZ odegrało kluczową rolę w rozwiązywaniu trzech zadawnionych i niezwykle trudnych problemów. Doprowadziła do zawieszenia broni i kontrolowała jego przestrzeganie po wojnie iracko-irańskiej (wojna w Zatoce Perskiej: wojska irackie pod dowództwem Saddama Husajna zajmują Kuwejt. Wojska ONZ, wśród których przeważają Amerykanie, przeprowadzają operację „Pustynna burza” - pokonują Husajna i wyzwalają Kuwejt). Asystowała przy wycofywaniu się wojsk radzieckich z Afganistanu, odegrała dużą rolę w rozwiązywaniu problemu namibijskiego. Podjęcie akcji na taką skalę jak np. decyzja o przeprowadzeniu wspólnej operacji zbrojnej przeciw Irakowi (1990r.) było możliwe tylko dzięki współpracy pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa pod koniec lat osiemdziesiątych.

Organizacja Narodów Zjednoczonych może także pochwalić się pewnymi sukcesami w innych dziedzinach. Działa na rzecz przyspieszenia procesu nadawania niepodległości byłym koloniom i uczyniła wiele, by okrucieństwa poszczególnych rządów stały się sprawą społeczności międzynarodowej. Zabiegała o zaspokojenie potrzeb ekonomicznych, socjalnych, edukacyjnych i zdrowotnych ludzkości krajów Trzeciego Świata, poprzez wyspecjalizowane agencje takie jak WHO czy UNICEF. Mimo to ONZ jest często krytykowana za „selektywne oburzenie”, której każe jej potępiać tylko niektóre państwa za pogwałcenie praw człowieka, a także za przeznaczenie ogromnych sum z budżetu agencji na finansowanie rozbudowanej biurokracji. Tak więc efekty działania Organizacji Narodów Zjednoczonych są różnorodne. Organizacja nie spełniła oczekiwań jej założycieli, ale nie poniosła też całkowitej porażki - wielokrotnie udowodniła swą przydatność w rozwiązywaniu konfliktów na arenie międzynarodowej. ONZ jest wolnym stowarzyszeniem państw opartym na zasadzie suwerenności członków. Innymi słowy, ONZ może zrobić tylko tyle, na ile pozwolą jej państwa członkowskie.

Nigdy nie będziemy żyli bezpiecznie, zawsze będą czyhały na nas katastrofy. Nie ma bezpiecznego schronienia na tym świecie. Kwestią nadrzędną jest zatem, aby to właśnie ONZ grała na tej scenie rolę pierwszoplanową i przewodnią. By to ona, w miarę układu sił międzynarodowych, kierowała kolejnymi działaniami, budując i tworząc nowy, lepszy światowy porządek.

---