Pojęcie wartości

Wartości – przedmioty i przekonania, determinujące względnie podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek. W rozumieniu kulturowym wartości to powszechnie pożądane w społeczeństwie przedmioty o symbolicznym charakterze oraz powszechnie akceptowane sądy egzystencjonalno-normatywne (orientacje wartościujące). Pojęcie wartości wywodzi się z języka niemieckiego od słów Wert i Wuerde, które oznaczają godność, honor, powagę lub godny i wartościowy.

Według Stanisława Kowalczyka: "wartością jest to, co jest przedmiotem pożądania, co jest upragnione przez człowieka, co jest celem jego zabiegów". Józef Maria Bocheński uważa, że: "to dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywa się wartością".

Z kolei Henryk Świda napisał, że "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację. Może to być przedmiot gody pożądania, zasługujący na akceptację". Na koniec cytuję za "Słownikiem języka polskiego" definicję: wartość - to, ile coś jest warte pod względem materialnym. Cecha jakiejś rzeczy dająca się wyrazić równoważnikiem pieniężnym lub innym środkiem płatniczym."

Ciekawego pogrupowania wartości dokonała Maria Misztal. Według niej definicje wartości dzielimy na:

 psychologiczne,

 socjologiczne,

 kulturowe.

Definicje psychologiczne określają wartości jako:
- element systemu przekonań jednostki o charakterze nienormatywnym bądź normatywnym,
- przekonanie innych ludzi na temat stanu psychicznego, fizycznego lub działań jednostki uważanych za godne pożądania,
- przedmiot, który zaspokaja potrzeby jednostki,
- obserwowalne zachowania jednostki.

Definicje socjologiczne traktują wartości jako:
- przedmioty lub przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujące podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek jako grup społecznych,
- przekonania rozpowszechnione w grupie, określające godne pożądania sądy i zachowania jej członków,
- przekonania określające godne pożądania cechy poszczególnych grup społecznych lub społeczeństwa jako całości.

Definicje kulturowe ujmują wartości jako:
- powszechnie pożądane w danym społeczeństwie przedmioty o symbolicznym lub niesymbolicznym znaczeniu,
- powszechnie akceptowane sądy egzystencjalno-normatywne,
- rozpowszechnione w danym społeczeństwie przekonania, określające godne pożądania sądy i zachowania jego członków,
- przekonania na temat systemu wartości i norm, uważanego za godny pożądania dla danego społeczeństwa.

Klasyfikacje wartośći

Różne klasyfikacje wartości usiłują zawrzeć różnorodne przejawy wartości w kilku klasach tworzących wzajemny system i składających się na całość świata wartości. Zwróćmy uwagę na kilka propozycji:

1. H. Rickert (1914) pojmował świat wartości jako układ hierarchiczny i ograniczony. Hierarchię tego układu wyznaczały trzy stopnie:

• wartości indywidualnie-subiektywne;

• wartości ogólnie-subiektywne;

• wartości obiektywne.

E. Spranger (1921) wyróżniał sześć wartości (ponadczasowych idei, „form ducha”): prawdę, piękno, pożytek, miłość, wolność, świętość – którym, dodać można, odpowiadało sześć „form życia”, a także sześć głównych typów ludzi.

B. Nawroczyński określił system wartości krzyżując ze sobą dwie klasyfikacje i wykorzystując obie powyższe propozycje. Wyróżniał on tzw. stopnie wartości:

• wartości absolutne;

• wartości związane normatywne (czyli obowiązujące każdego);

• wartości związane nienormatywne (czyli nie obowiązujące każdego).

Obok nich wyróżniał tzw. kategorie wartości: świętość, dobro, prawdę i piękno.

Ch. Morris (1964) wyróżnia trzy wartości uniwersalne:

• odrębność;

• dominację;

• zależność.

Zakłada on jednak, że przejawiają się one w różnych grupach, różnie i w różnej kolejności,

• np. w kulturze zachodnioeuropejskiej będzie taki układ: dominacja – zależność – odrębność,

• zaś kulturze starożytnego Wschodu ich układ jest inny: odrębność – zależność – dominacja.

C. Kluckhohn. Wyróżniał osiem wymiarów ich zróżnicowania :

1. Wymiar modalności:

a) wartości pozytywne;

b) wartości negatywne.

2.Wymiar treści:

a) wartości estetyczne;

b) wartości poznawcze;

c) wartości moralne.

3.Wymiar intencji:

a) wartości instrumentalne, które uważane są za środek do dalszych celów;

b) wartości – cele, których uznanie lub realizacja nie wymaga odwołania się do innych czynników, są one same w sobie wartościowe.

3.Wymiar ogólności:

a) wartości specyficzne, odnoszące się do pewnych jedynie intencji, do ściśle określonych zjawisk i zakresów;

b) wartości tematyczne – odnoszące się do wielu zróżnicowanych sytuacji i do różnych dziedzin kulturowych.

3.Wymiar intensywności (określony jako „siła działania” wartości):

a) wartości kategoryczne;

b) wartości preferencyjne;

c) wartości hipotetyczne.

4. Wymiar uzewnętrznienia:

a) wartości uświadamiane i społecznie akceptowane;

b) wartości implikowane, wydedukowane przez badacza (w tym zachowania werbalne); te dwa momenty tworzą kontinuum.

5. Wymiar zakresu:

a) wartości idiosynkratyczne, uznawane początkowo tylko przez jedna osobę w grupie;

b) wartości osobiste (jako indywidualna forma wartości grupowej lub uniwersalnej);

c) wartości grupowe (występujące w społecznie uznanych celach, w społecznie aprobowanych sposobach postępowania i środkach do celów);

d) wartości uniwersalne (występujące we wszystkich kulturach jako kategoryczne imperatywy wykraczające poza zwykłe przetrwanie i bezpośrednie zadowolenie).

6. Wymiar organizacji:

a) wartości izolowane;

b) wartości zintegrowane, będące częścią połączonego układu.

N. Reschera (1987), który dzieli wartości:

• zależnie od tego, kto je popiera (osobowe, grupowe, zawodowe, narodowe itd.);

• zależnie od grupy obiektów, co do których uważa się, że wartość stosuje się do nich (np. wartości rzeczowe, środowiskowe, indywidualne, grupowe, ogólnospołeczne itp.);

• zależnie od typu dobra (czyli pożytku), które następuje po spełnieniu wartości (np. uczciwość, bezstronność itp.);

• ze względu na specyficzny typ celu (np. podnoszenie kwalifikacji lub uznanie społeczne uzyskane poprzez dokształcenie się);

• ze względu na typ relacji między osobą popierającą a innymi osobami korzystającymi z realizacji wartości: a) wartości zorientowane na siebie; b) wartości zorientowane na innych;

• ze względu na relacje miedzy samymi wartościami: a) wartości ostateczne i b) wartości instrumentalne.

E.M. Albert (1968) sklasyfikowała wartości wg stopnia ogólności, a także pełnionych przez nie funkcji. W jej koncepcji, wartości są uporządkowane od najniższego do najwyższego poziomu, a każdą wartość można określić poprzez jej stosunek do wartości nadrzędnej.

Wyróżnia ona cztery wymiary wartości:

• Tak zwane „byty oceniane”, czyli to wszystko, co oceniamy przy pomocy kategorii semantycznych, jako korzystne, złe, niekorzystne, dobre, pożyteczne itp.

• Tak zwane „jakości normatywne”, które są bardziej ogólne niż poprzednie; mając charakter idealnych wzorów – cnota, zło – nie są zjawiskami konkretnymi.

• Wartości instrumentalne wobec wartości nadrzędnych określające to, co w danej zbiorowości jest pożądane i uważane za korzystne.

• Wartość nadrzędna, która jest fundamentem całego systemu wartości.

koncepcji R. Ingardena, który wyróżniał: wartości witalne, wartości kulturowe oraz wartości moralne

S. Ossowskiego, który wyodrębniał wartości odczuwane i wartości uznawane, a w tych wartości realizowane i werbalizowane oraz wartości odświętne i wartości codzienne (S. Ossowski).

L. Żuk-Łapińska:

1. klasyfikacja uwzględniająca jakość wartości (np. wartości duchowe i wartości cielesne);

2. klasyfikacja uwzględniająca zakres funkcjonowania wartości (wartości indywidualne, społeczne i uniwersalne);

3. kla¬syfikacja uwzględniająca rodzaj lub cel działań (wartości ekonomiczne, polityczne, kulturalno-oświatowe, artystyczne, naukowe itd.);

4. klasyfikacja uwzględniająca cechy działań zmierzających do pewnych celów, np. sprawność, skuteczność itp. (L. Żuk-Łapińska 1987).

S. Jałowieckiego:

1.uwzględniająca różnice ontyczne

a) wartości-normy (czyli „te rzeczy, idee, jednostki i grupy społeczne, które posiadają na tyle istotne znaczenie dla funkcjonowania społeczeństwa lub poszczególnych grup, że zarówno te grupy, jak i społeczeństwa wywierają nacisk w kierunku ich akceptacji, sankcjonując jednocześnie zachowania według stopnia tej akceptacji (S. Jałowiecki 1978);

b) wartości-obiekty (czyli „te rzeczy, idee, osobniki ludzkie i grupy społeczne, które posiadają własność – rzeczywista lub wyobrażona – zaspokajania potrzeb (S. Jałowiecki 1978);

2.uwzględniająca różnice stopnia uniwersalności:

a) wartości uniwersalne, niezależne od pozycji jednostek i grup w strukturze społeczeństwa;

b) wartości właściwe dla grup określonego typu;

c) wartości przypisane wyłącznie określonym pozycjom społecznym

3.uwzględniająca zróżnicowanie funkcji spełnianych przez wartości:

a) wartości konsumpcyjne;

b) wartości uczestnictwa w życiu społecznym;

c) wartości pracy;

d) wartości wiedzy;

e) wartości etyczne;

f) wartości estetyczne;

g) wartości zabawy-rozrywki;

h) wartości religijne

Wychowanie do wartości w społeczeństwie pluralistycznym

Wychowanie do wartości szczególne zadanie ma do spełnienia w waach społeczeństwa pluralistycznego. Stanowi ono naturalną zaporę irzeciw wulgarnemu kolektywizmowi stanowiącemu dominującą cechę itroju niedemokratycznego. Społeczeństwo pluralistyczne jest jednoczc­ie antytezą społeczeństwa ubezwłasnowolnionego, w którym obywa­telom odmawia się podmiotowości i wewnętrznej autonomii. Stają się foni ofiarą totalitarnego modelu życia państwowego, dławiącego w za-j-odku jakiekolwiek przejawy pluralizmu, czyli tłamszącego swobodną !%ymianę myśli i niedopuszczającego do krytyki powziętych przez wła-n dze decyzji, bez przyzwolenia społecznego. Mamy tu do czynienia z sa-'inowolą ludzi rządzących i z „tyranią sił kolektywnych" (E. Mounier, 1960), gdzie „rozkaz staje się ważniejszy od osoby" (Ciągłość i zmia­na..., 1989).

W zupełnie innej, korzystniejszej sytuacji znajdują się obywatele w społeczeństwie pluralistycznym. Ponoszą oni osobistą odpowiedzial­ność za losy narodu i państwa. Jest to możliwe dzięki zapewnieniu im szeroko pojętej wolności i równości wobec prawa. Z tej racji jednak spoczywają na nich pilne zobowiązania, w których spełnianiu nieba­gatelną rolę ma do odegrania wychowanie do wartości. Może się ono bowiem przyczynić do uwewnętrznienia pożądanych społecznie i mo­ralnie wartości, będących gwarancją ogólnego ładu społecznego.

Nie ulega też wątpliwości, iż u wewnętrzni one w ten sposób wartości wy­wierają zazwyczaj większy wpływ na postępowanie jednostki niż sta­rannie przemyślane przepisy prawa stanowionego i nieaprobowane wewnętrznie prawo naturalne, które nie dotarło jeszcze do świadomo­ści ludzi. Natomiast przepisy prawa sprzeczne z tymi wartościami budzą nie tylko nieufność, lecz poniekąd także usprawiedliwiają ich łamanie w sensie moralnym. Dlatego też wychowania do wartości nie mogą zastąpić nawet najbardziej przekonujące przepisy prawa stano­wionego.

Podobne zadania do spełnienia ma wychowanie do wartości w spo­łeczeństwie wielokulturowym. Stanowi ono pewną szczególną od­mianę społeczeństwa pluralistycznego. Społeczeństwo wielokulturowe —podobnie jak społeczeństwo pluralistyczne — to nie tylko ogół ludzi należących do odmiennych nacji i ras, lecz także wyznawców różnych religii lub członków sekt oraz rzeczników trudnych do pogodzenia opcji politycznych i światopoglądowych. Każda z kultur charakteryzuje się typowym dla niej dorobkiem materialnym i duchowym, przekazywa­nym z pokolenia na pokolenie. Niejednokrotnie różni się od innych kul­tur również osobliwym dla niej systemem wartości moralnych, co pociąga za sobą pluralizm w dziedzinie moralności, a co za tym idzie, stwarza podatny grunt dla relatywizmu moralnego.

Wielokulturowy charakter społeczeństwa na ogół nie ułatwia pra­cy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą, dla których pluralizm kultur może oznaczać chwiejność i brak zdecydowania w wyznawaniu pożą­danych moralnie wartości lub całkowitą ich negacją. Tym bardziej zachodzi tam konieczność wprowadzania ich w świat wartości godnych powszechnego uznania i mobilizowania do zgodnego z nimi postę­powania. Bez tego młodym członkom takiego społeczeństwa grozi zagubienie w gąszczu przeróżnych poglądów i stanowisk w sprawach moralnych. Dlatego też różnice, jakie dzielą pod tym względem przed­stawicieli różnych kultur, warto z młodymi ludźmi przedyskutować. Postępowanie takie umożliwia wzajemne porozumiewanie się lub wstęp­ne wynegocjowanie kompromisu przynajmniej odnośnie do niektórych wartości.

Niekiedy wielość kultur, z których wywodzą się wychowankowie, nie utrudnia, a wręcz sprzyja wychowaniu do wartości. Młodzi ludzie mogą się bowiem przekonać o zgubnych — dla ogólnego ładu społecz­nego — następstwach zanegowania słuszności takich podstawowych wartości, jak np. sprawiedliwość, odpowiedzialność, miłość bliźniego lub poszanowanie ludzkiej godności. Uczą się tolerancji dzięki bezpo­średnim kontaktom z osobami innej narodowości, rasy, religii czy zgoła o całkiem odmiennym sposobie widzenia świata, ludzi, wartości. Ła­two też przekonują się o realnych korzyściach, jakie wynikają z faktuporozumiewania się co do podzielanych wspólnie wartości i wprowa­dzania ich w życie. Słowem: uczą się akceptować, rozumieć i szano­wać osoby pochodzące z innych kręgów kulturowych.

Wychowanie do wartości- w dzisiejszych czasach łatwo zauważyć obojętność wobec uniwersalnych wartości (prawda, dobro, piękno), zaprzeczanie im i sprzeniewierzanie się. Wychowanie do wartości w społeczeństwie pluralistycznym nie jest proste. Trwa tu nieustanna walka o pozyskanie ludzi dla różnych wartości, w tym też takich, które nie zawsze zasługują na akceptację ze społecznego i moralnego punktu widzenia. Celem pracy wychowawczej z dziećmi powinno być przyswajanie i uwewnętrznianie wartości. Mamy różne wartości, tj. materialne, moralne, poznawcze, obyczajowe, religijne, witalne, hedonistyczne. Na szczególną uwagę w procesie wychowania zasługują wartości duchowe, ponieważ są trudniejsze do przyjmowania i akceptowania przez wychowanków oraz dlatego, że dzięki uwewnętrznianiu wartości duchowych wartości materialne uznawane przez wychowanków nabierają właściwego wymiaru. Wychowywać należy według wartości uniwersalnych i ponadczasowych.

Wartości uniwersalne w wychowaniu

Wartości Uniwersalne to Wartości, które są niezmienne uważane za nadrzędne niezależnie od czasów, regionu czy kultury.

Można powiedzieć, że Wartości Uniwersalne to wartości, które stanowią wspólny mianownik różnych społeczności.

Wartości Ponadczasowe, Uniwersalne nie są nam dane odgórnie – są wynikiem rozwoju naszej samoświadomości. To ludzkość, ludzkie społeczności rozwijając się dążą do pewnych wartości, które uważają za nadrzędne. Jeśli wśród wielu rozwiniętych kultur, religii, regionów – niezależnie od czasów – są wspólne pewne wartości uznawane za nadrzędne, to są to właśnie Wartości Uniwersalne.

Wartości Uniwersalne inaczej “wartości autoteliczne” cechują się właściwościami takimi jak:

• są trwałe – nie przemijają,

• są spójne – nie wykluczają się, ani nie rywalizują,

• są łączne – zawsze łączą, nigdy dzielą.

W trakcie wychowania do wartości nie jest rzeczą obojętną, o jakie wartości chodzi nam najbardziej, które uważamy za mniej lub bardziej ważne czy wręcz niegodne zabiegania o nie w procesie wychowania. Na ogół nie budzą wątpliwości wartości uniwersalne, nazywane także podstawowymi, ponadczasowymi, ogólnoludzkimi lub powszechnymi. Dlatego też w wychowaniu do wartości akcentuje się nie tyle wartości materialne, gospodarcze, techniczne, witalne czy hedonistyczne, ile właśnie — uniwersalne, do których zalicza się te zogniskowane wokół „klasycznej triady wartości". Składają się na nią: prawda, dobro i pięk­no (por. K Olbrycht, 2000). W zgodzie z nimi pozostają przynajmniej niektóre wartości nazywane w literaturze moralnymi, obyczajowymi

Wartości preferowane w wychowaniu

altruizm- A. Comte; troska o dobro osoby lub grupy osób, polega na świadomym świadczeniu jakiejś przysługi nie oczekując niczego w zamian, bezinteresownie, dobrowolnie; potrezba troski o innych. Bezinteresowność w sferze materialnej i cielesnej

odpowiedzialność- gdy ktoś jest za coś odpowiedzialny lub ponosi odpowiedzialność za coś; jest pociągnięty do odpowiedzialności za coś; działa odpowiedzialnie; o. Umożliwia poprawne współżycie z ludźmi

sprawiedliwość- gotowość oddania każdemu tego co mu się należy, traktowanie każdego zgodnie z jego uprawnieniami: Rodzaje Sprawiedliwości: -wymienna - każdemu to samo; -rozdzielcza - każdemu wg jego zasług

wolność- nie umożliwia zaspokajania wszystkich swoich potrzeb, może być od czegoś lub do czegoś

tolerancja- skłonność do zgody na myślenie działanie uczucia inne niż nasze lub przyznanie innym prawa do własnych poglądów.