TEMAT: Ewolucja sektora bankowości spółdzielczej w Polsce

1. Powstanie bankowości spółdzielczej i jej rozwój do 1945 r.

Rozwój gospodarczy w drugiej połowie wieków średnich wywołał wzmożone zapotrzebowanie na pieniądz, którego wówczas jeszcze zwykle w obrocie brakowało. Zachodziła więc często potrzeba zaciągania pożyczek pieniężnych. W związku z tym, iż popyt na kredyt przewyższał jego podaż a ryzyko nie uzyskania zwrotu wypożyczanych kwot pieniężnych było bardzo wysokie naturalnym i powszechnym zjawiskiem stała się lichwa, była ona najbardziej dotkliwa dla ludności ubogiej, której dochody pozwalały zaledwie na skromne życie. Zaciągnięty przez tę ludność kredyt konsumpcyjny przeznaczony na zaspokojenie doraźnych potrzeb
w krytycznych chwilach musiał być spłacony z bieżących przychodów kosztem obniżenia i tak już skromnego bieżącego spożycia.¹

Historia spółdzielczości, powstała więc jako ruch społeczny przeciw wyzyskowi ekonomicznemu i lichwie, jako wsparcie najuboższych warstw społeczeństwa.

Pierwsze polskie spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe powstały w czasie zaborów.
W związku z tym na przebieg ich rozwoju miały wpływ: sytuacja polityczna i społeczno-gospodarcza oraz otoczenie prawne odmienne w poszczególnych zaborach. Jednak pomimo różnorodności form
i zasad organizacyjnych łączył je główny cel – walka z lichwą i działanie na rzecz utrzymania polskiego stanu posiadania oraz rozwoju polskiego społeczeństwa, co było kojarzone z walką o tożsamość narodową
i niepodległość.

Wykształcona forma spółdzielczości kredytowej pojawiła się dopiero w XIX w. Stowarzyszenia spółdzielcze organizowali: Franz Herman Schultze (1808–1883) i Friedrich Wilhelm Raiffeisen (1818–1888). Obu zalicza się do klasyków spółdzielczości bankowej. Zakładali oni spółdzielnie kredytowe w Austrii, Niemczech i Prusach. Pierwszy – w miastach dla mieszczaństwa, głównie rzemieślników, drugi – na wsi. Podstawowym motywem ich działania, pomimo pewnych różnic, było uniezależnienie drobnych wytwórców
i rolników od lichwiarskiego kredytu, co odbywało się poprzez zrzeszanie się przyszłych pożyczkobiorców we własnych spółdzielniach kredytowych, niezależnych finansowo od banków. Tworzone w ten sposób stowarzyszenia nie miały na celu osiągania zysków. Sprawiało to, że udzielane kredyty były nisko oprocentowane, a otrzymane odsetki przeznaczano na opłacanie kosztów administracyjnych i tworzenie rezerw finansowych.²

Główne zasady przyjęte przez Schulzego i obowiązujące w zakładanych przez niego spółdzielniach kredytowych wyrażały się w:

-udzielaniu kredytów głownie krótkoterminowych ze środków własnych:

-solidarnej i nie ograniczonej poręce członków za zobowiązania banku:

-obowiązku gromadzenia przez członków oszczędności we własnej spółdzielni kredytowej:

Oparcie przez Schultza działalności kredytowej na zasadzie samopomocy wymuszało położenie nacisku na gromadzenie własnych kapitałów poprzez powszechność członkowstwa i wysokie udziały.³

Część zgromadzonych kapitałów spółdzielnie te lokowały jako rezerwy w innych bankach stanowiących zalążek central finansowych. Z odsetek otrzymywanych od tych lokat pokrywano koszty administracyjne. Cechą charakterystyczną była również duża rotacja kredytów- pożyczonymi środkami obracano w ciągu roku ponad czterokrotnie, wynikało to z faktu, iż kredyty udzielane były zwykle na okres do 3 lub do 6 miesięcy.

Celem kas zorganizowanych wg statusu Raiffeisena działających w środowisku wiejskim na małym terenie było natomiast poprawienie moralnych i materialnych warunków bytu członków. W początkowym okresie Raiffeisen w swoich założeniach nie przewidywał w ogóle wpłacania wpisowego, udziałów jako warunków członkowstwa. Dopiero pod presją ustawy o spółdzielniach z 1889 r. wprowadził on obowiązek posiadania choćby symbolicznego udziału. Takie zasady pozwalały na udostępnienie członkowstwa i kredytu warstwom najbiedniejszym. Niskie udziały wymuszały jednak skoncentrowanie uwagi na funduszu zasobowym, na który w początkowym okresie działalności banków Raiffeisena przeznaczono 100% zysku.
Z kolei na zmaksymalizowanie zysku prowadzono bardzo oszczędną i ostrożną gospodarkę, wyrażającą się m in. w nieodpłatnej pracy zarządu, dokładnej analizie każdego kredytobiorcy i kontroli wykorzystania udzielonych kredytów. Poza tym w kasach Raiffeisena kładziono jeszcze większy niż w bankach Schulzego nacisk na działalność oszczędnościową, a kredytów udzielano na znacznie dłuższe terminy.Cechą charakterystyczna tych kas był także bardziej jednorodny skład członków, którymi byli głównie rolnicy.

Za najstarsze polskie spółdzielnie bankowe uważa się Spółdzielczy Bank Ludowy w Aremie (1859 r.), Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców Miasta Poznania (1861 r.), Towarzystwa Pożyczkowe
w Brodnicy i Golubiu (1862 r.) oraz założona w 1864 r. Spółdzielnia Kredytowa w Arodzie Wielkopolskiej. Bez przerwy, do dzisiaj działają banki spółdzielcze w Brodnicy, Golubiu i Arodzie Wielkopolskiej.

W następnych latach powstawało coraz więcej spółdzielni pod nazwa towarzystw oszczędnościowo- pożyczkowych bądź banków ludowych. Z Wielkopolski ruch ten rozprzestrzenił się na tereny Pomorza.
W spółkach brali udział przedstawiciele drobnomieszczaństwa, inteligencji, duchowieństwa, ziemiaństwa
i chłopów.⁴

Spółdzielczość kredytowa najwcześniej i najintensywniej zaczęła się rozwijać w zaborze pruskim
a dokładniej w Wielkim Księstwie Poznańskim. Już w 1850 r. powstała w Śremie Spółka dla Oszczędności
i Pożyczek Wekslowych. W 1871 r. z inicjatywy działaczy spółdzielczych powstał w Poznaniu pierwszy polski związek spółdzielczy pod nazwą Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych⁵, piętnaście lat później tj.
w 1886 r. w celu wzmocnienia niezależności finansowej, również w Poznaniu utworzono pierwsza polską spółdzielczą centrale finansową w formie spółki akcyjnej- Bank Związki Spółek Zarobkowych, który odegrał ogromną rolę m.in. w umacnianiu polskości na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Spółdzielczość bankowa miała zwarty i sprawnie działający system kredytowy, który pomagał w realizacji ekonomicznych
i narodowych celów. Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości spółdzielczość kredytowa Wielkopolski była motorem rozwoju ogólnopolskiej spółdzielczości.

W zaborze austriackim rozwój spółdzielczości kredytowej nastąpił nieco później niż
w Wielkopolsce. Od 1866 r. władze administracyjne organizowały we wsiach gminne kasy pożyczkowe, które traktowane były jako organizacje prorządowe. Inne powstające tutaj instytucje kredytowe to towarzystwa zaliczkowe, opierające się na zasadach Schultzego – pierwsze powstały w 1864 r. w Brzeżanach i w 1869 r.
w Krakowie. Funkcjonowały tu także spółki oszczędności i pożyczek, które nawiązywały do zasad Raiffeisena. Spółki te zapewniały tani kredyt, opierając się na niskich kosztach prowadzonej działalności oraz stosując uproszczony tryb załatwiania formalności. Spółkom oszczędności i pożyczek typu Raiffeisena patronował Franciszek Stefczyk. Założona na przełomie lat 1889–1890 pierwsza kasa typu Raiffeisena w Czernihowie, której działalność oparta na następujących zasadach:

- nieograniczona odpowiedzialność członków całym majątkiem za zobowiązania kasy,

- niewielka wartość udziału członkowskiego,

- przeznaczanie całości zysków na fundusz rezerwowy,

- społeczna praca zarządu z wyjątkiem kasjera,

- niskie odsetki za wkład i za pożyczkę.

W zaborze rosyjskim rozwój spółdzielczości kredytowej napotykał trudności ze strony władz zaborczych. Zatwierdzenie każdego statutu nowo powstałej spółdzielni kredytowej wymagało zgody ministra skarbu, mającego siedzibę w Petersburgu. Na terenach zaboru rosyjskiego spółdzielczość kredytowa charakteryzowała się dużym zróżnicowaniem organizacyjnym. Ostatecznie wykształciły się dwie odmiany spółdzielni kredytowej, tj. towarzystwa pożyczkowe (kredytowe), będące bezudziałowymi stowarzyszeniami systemu Raiffeisena, oraz towarzystwa udziałowo-pożyczkowe, w których kapitał zakładowy powstał
z udziałów członkowskich.⁶

Oprócz wspomnianych spółdzielni kredytowych, które odegrały w życiu społeczeństwa polskiego
w zaborze rosyjskim poważną role w sensie gospodarczym i społecznym, zgodnie z prawem mogły być tez tworzone wiejskie, sielskie i gromadzkie kasy pożyczkowo-oszczędnościowe oraz kasy ziemskie. W praktyce jednak we wsiach dopuszczono do działalności tylko gminne kasy pożyczkowo - oszczędnościowe o kapitale zakładowym tworzonym z funduszów wyznaczonych przez poszczególne gminy, będące instytucjami stanowymi- wyłącznie włościańskimi, podporządkowanymi guberalnym organom administracji.

Opiekę nad spółdzielniami kredytowymi sprawowały:

- powołana w 1903 r. przy Towarzystwie Popierania Przemysłu i Handlu Komisja Spółdzielcza

- założone w 1906 r. Towarzystwo Kooperatystów

- utworzony w 1909 r. Bank Towarzystw Spółdzielczych w Warszawie

- utworzony w 1917 r. Związek Rewizyjny Polskich Stowarzyszeń Rolniczych

- powstała w 1917 r. w Warszawie Kasa Centralna Rolniczych Stowarzyszeń Pożyczkowych

-zorganizowany w 1918 r. Związek Spółdzielni Polskich w Warszawie

W przeddniu I wojny Światowej w 1913 r. na ziemiach polskich działało 5 029 spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych, które zrzeszały 2 131,7 tys. członków. Pierwsza wojna Światowa przerwała działalność i dalszy rozwój spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych, powodując ogromne straty – zarówno finansowe, jak i osobowe. Rozbicie organizacyjne, będące skutkiem niezależnego tworzenia banków spółdzielczych w trzech zaborach trwało aż do 1934 r. Doszło wówczas do utworzenia jednego związku pod nazwą „Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych RP”, chociaż starania zmierzające do ujednolicenia zasad i form działania spółdzielczości zapoczątkowało uchwalenie przez Sejm Rzeczypospolitej ustawy o spółdzielniach w dniu 29 października 1920 r.5 Ustawodawca wprowadził w tej ustawie jednolity termin „spółdzielnia”, a zamieszczenie go lub przymiotnika „spółdzielczy” w nazwie przedsiębiorstwa stało się obowiązkowe, w celu odróżnienia instytucji spółdzielczych od spółek kapitałowych. Za spółdzielnię uważało się zrzeszenie się nie ograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i składzie osobowym, którego celem nie jest gromadzenie zysków lecz podnoszenie poziomu gospodarstwa lub zarobku członków przez prowadzenie wspólnego gospodarstwa, a także działalność kulturalna (oświatowo-wychowawcza).

Zadania i funkcje bankowości spółdzielczej w okresie 20-lecia międzywojennego nie ograniczały się jedynie do działalności bankowej. Obejmowały również liczne przedsięwzięcia na rzecz postępu Światowego
i cywilizacyjnego w swoich środowiskach. O dużej skali ich działalności świadczy fakt, że w 1937 r. działało
3 400 polskich spółdzielni bankowych mających: 1 061 tys. członków, 450 tys. wkładów, 148 mln zł wkładów oszczędnościowych, 102 mln zł funduszy własnych i 217 mln zł udzielonych pożyczek.

Okres II wojny Światowej przyniósł niemal całkowite zniszczenie podstaw materialnych spółdzielczości kredytowej. Polskie spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe na terenach przyłączonych do Rzeszy uległy całkowitej likwidacji. Zlikwidowano także, polskie spółdzielnie kredytowe funkcjonujące wcześniej na terenie Niemiec oraz te, które działały na terenach zajętych we wrześniu 1939 r. przez Armii Czerwona. Na terenie Generalnej Guberni znalazło się około 35% spółdzielni oszczędnościowo - pożyczkowych, z których do 1943 r. przetrwały 1 152 spółdzielnie, a do początku 1945 r. tylko 952 spółdzielnie. Działalność spółdzielni kredytowych koordynował niemiecki Urząd Nadzoru Bankowego. Działalnością rewizyjno-patronacka nadal zajmował się Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych.⁷

1. Bankowość spółdzielcza w latach 1945–1989

Historię polskiej spółdzielczości bankowej po II wojnie światowej można podzielić na pięć podstawowych etapów, charakteryzujących się odmiennymi rozwiązaniami organizacyjno-prawnymi, mianowicie:

• I etap: 1945-1948 – odbudowa polskiej spółdzielczości bankowej po zniszczeniach wojennych

• II etap: 1948-1956 – działalność Gminnych Kas Spółdzielczych

• III etap: 1956-1975 – działalność Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych

• IV etap: 1975-1989 - działalność Banków spółdzielczych zrzeszonych w Banku Gospodarki Żywnościowej

• V etap: po 1989 – reforma spółdzielczego sektora bankowego, która zapoczątkowała przekształcenia
  i dostosowanie do warunków gospodarki rynkowej

W pierwszych latach po zakończeniu wojny zasadniczy wysiłek działaczy spółdzielczych skierowany był na reaktywowanie dawnych spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych (powszechnych, rolniczych, urzędniczych, pracowniczych) oraz na stworzenie nowych organizacji na podstawie =zasad i statutów, a także włączenie ich w organizowanie życia społeczno-gospodarczego w kraju w nowych warunkach.⁸ Spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe zrzeszone były w zorganizowanym w 1944r. w Lublinie Związku Rewizyjnym Spółdzielni RP, a ich centralami były kolejno: ⁹

• dla spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych działających na wsi (w tym głównie rolniczych): Państwowy Bank Rolny i Centralna Kasa Spółek Rolniczych

dla spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych działających w mieście: Bank Związku Spółek Zarobkowych i Bank Spółdzielczy „Społem”

a następnie utworzony w grudniu 1945r., w wyniku połączenia obu wymienionych central, Bank Gospodarstwa Spółdzielczego. O dynamice rozwoju spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych świadczą dane zawarte
w tabeli 1.:

Tabela 1. Spółdzielnie oszczędnościowo – pożyczkowe w latach 1945 - 1948

Lata	Liczba	Członkowie (w tys.)
1945 1946 1947 1948	1016 1249 1306 1485	246 349 372 447

Źródło: Krótki zarys historii polskiej spółdzielczości bankowej, (red.) J. Piętka, Warszawa 1993, s. 18

Oprócz BGS w okresie tym działały także dwa inne banki spółdzielcze:

• Bank Spółdzielczy Farmaceutów w Warszawie (spółdzielnia z o.o.)

• Bank dla Produktywizacji Żydów w Warszawie (spółdzielnia z odpowiedzialnością udziałami).

Etap ten trwał do reformy bankowej z 1948 roku.

Na podstawie dekretu z 1948r. i reformie bankowej Minister Skarbu wydał w 1950r. zarządzenie
o przekształceniu części spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych w Gminne Kasy Spółdzielcze, których utworzono. Pracownicze Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe zostały przekształcone w kasy zapomogowo-pożyczkowe¹⁰, a powszechne Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe (rzemieślnicze) oraz BGS uległy likwidacji. Funkcję centrali organizacyjnej, finansowej i rewizyjnej dla GKS-ów przejął najpierw Bank Rolny, a od sierpnia 1953r. NBP. Opiekę i nadzór nad działalnością samorządowych organów spółdzielczych powierzono Związkowi Samopomocy Chłopskiej.

Tabela 2. Gminne Kasy Spółdzielcze

Lata	Liczba	Punkty kasowe (stałe)	Członkowie (w tys.)
1950 1953 1955 1956	1256 1356 1279 1285	- 1784 1757 1761	611 808 918 1002

Źródło: T. Orzeszko, Banki spółdzielcze w Polsce. Ekonomiczne i finansowe warunki rozwoju, Wyd. Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998

Efektem reformy bankowej było zahamowanie naturalnego rozwoju polskie spółdzielczości kredytowej, opartej na samodzielności i samorządności spółdzielni. Wszystkie spółdzielnie ukształtowano wg jednego schematu organizacyjnego i ustalono dla nich jednolity zakres działalności niezależnie od miejscowych warunków i potrzeb¹¹. Ich działalność regulowano szczegółowymi instrukcjami ministra finansów lub banków państwowych, co powodowało zanikanie inicjatywy i aktywności członków, biurokratyzowanie się spółdzielni oraz zamieranie działalności organów samorządowych¹².

W wyniku realizacji dekretu o reformie bankowej, który przewidywał istnienie trzech typów spółdzielczych instytucji kredytowych, spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe zostały przekształcone w:

• gminne kasy spółdzielcze działające na wsi (dawniej SOP rolnicze)

• miejskie spółdzielnie kredytowe (poprzednio SOP powszechne)

• pracownicze kasy spółdzielcze (poprzednio SOP urzędnicze i pracownicze)

Lata 1948-1956 to niezbyt pomyślny okres dla rozwoju spółdzielczości bankowej, jednak
w tym okresie zapoczątkowane zostały zmiany, które rzutowały na kształt przyszłego polskiego systemu bankowego.

Po roku 1954 rozpoczyna okres powolnej odbudowy, a następnie rozwoju polskiej spółdzielczości bankowej. Za przełomowy uznaje się jednak dopiero rok 1956¹³. 6 kwietnia 1956r, Prezydium Rządu nadało Gminnym Kasom Spółdzielczym nowy statut, którego celem było przywrócenie spółdzielczo-samorządowego charakteru spółdzielczości bankowej oraz wzmocnienie bodźców materialnego zainteresowania i wpływu członków na działalność spółdzielni. Statut ten rozszerzył zakres uprawnień organów samorządowych
i zwiększył wpływ członków spółdzielni na jej działalność, dał im również prawo do gromadzenia wkładów oszczędnościowych na własny rachunek, udzielania pożyczek ze środków własnych (działalność ta nie była objęta limitami ustalonymi przez NBP) oraz do udzielania zapomóg własnych członkom. Pozwalał on również na przyjmowanie na członków spółdzielni wszystkich rolników i osób związanych z rolnictwem, znosząc silne ich uzależnienie od Związku Samopomocy Chłopskiej. W 1957r. została powołana centrala organizacyjno-rewizyjne, tj. Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych. Następnie ustawa z 13 kwietnia 1960r. Prawo Bankowe określiła status Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych i zakres ich działalności oraz uprawniła ej do używania nazwy „bank” z dodatkiem „spółdzielczy” lub „ludowy”. Przywrócenie samodzielności i samorządności spowodowało ożywienie organów samorządowych i rozwój działalności
w zakresie gromadzenia środków pieniężnych przeznaczonych na działalność kredytową. Upoważnienie Banku Rolnego do przekazania spółdzielniom uprawnień w zakresie udzielania kredytów inwestycyjnych średnioterminowych zapoczątkowało przekazywanie Spółdzielniom Oszczędnościowo-Pożyczkowym wszystkich kredytów przeznaczonych dla indywidualnego rolnictwa, drobnego rzemiosła i handlu.

Zmiany dokonane w latach 1956-1975 w organizacji działalności spółdzielczości kredytowej były bardzo doniosłe, ponieważ spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe: ¹⁴

• odzyskały swój spółdzielczy charakter, stały się trwałym i integralnym elementem polskiego systemu bankowego

• zaczęły obsługiwać jednostki gospodarki uspołecznionej

• zostały włączone w realizacje narodowego planu gospodarczego

• mogły się dynamicznie rozwijać

Tabela 3. Spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe w latach 1956-1975

Lata (31 grudnia)	Liczba	Oddziały	Punkty kasowe	Członkowie (w tys.)
1956 1960 1965 1970 1975	1285 1359 1636 1645 1664	- - - 652 887	1761 1801 1951 1708 2857	1002 1883 2782 3330 3463

Źródło: Krótki zarys historii…, op. cit., s. 22.

Samodzielność spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych była jednak nadal dosyć mocno ograniczona, gdyż nie mogły one prowadzić ani pełnej działalności bankowej, ani spółdzielczej:

• działalność oszczędnościową prowadziły wprawdzie „na własny rachunek”, ale za zwrot nakładów odpowiadał Skarb Państwa

• zobowiązane były do prowadzenia działalności kredytowej, ale nie w oparciu o własne możliwości finansowe, lecz w ramach planu kredytowego

• ich centralą finansową był bank państwowy

W dniu 12 czerwca 1975r. została uchwalona ustawa Prawo bankowe, która wprowadziła wiele daleko idących zmian strukturalnych w polskim systemie bankowym. Ustawa ta, określając istniejące w Polsce rodzaje banków, zakres ich działalności oraz organizację, zapoczątkowała kolejny etap przemian polskiej spółdzielczości bankowej. 1 lipca 1975r. w wyniku ustawowego połączenia Centralnego Związku Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych, zrzeszającego wszystkie SOP i spełniającego w stosunku do nich funkcje centrali organizacyjnej i rewizyjnej oraz Banku Rolnego, spełniającego dotąd funkcję centrali finansowej dla SOP, powstał państwowo-spółdzielczy Bank Gospodarki Żywnościowej (Skarb Państwa miał w nim 54% udziałów ,a Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe 46% udziałów). Bank ten spełniał wszystkie funkcje przejętych przez siebie jednostek, stając się jednocześnie centralą finansową, organizacyjną i rewizyjną dla wszystkich zrzeszonych w nim Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych¹⁵. BGŻ wykonywał wobec nich jednocześnie wszystkie funkcje przewidziane dla centralnych związków spółdzielczych w ustawie
i spółdzielniach i ich związkach z 17 lutego 1961r., a także reprezentował je wobec NBP, administracji państwowej oraz organizacji krajowych i zagranicznych. Omawiana zmiana ustawowa zobligowała Spółdzielnie Oszczędnościowo-Pożyczkowe do używania nazwy „bank spółdzielczy” oraz ściślej włączyła ej do polskiego systemu bankowego jako najniższe ogniwa systemu, którego trzon stanowiły banki państwowe¹⁶. Po roku 1975 przy utrzymaniu wtedy struktury organizacyjnej spółdzielczości bankowej stopniowo wprowadzane były kolejne zmiany dotyczące głównie uregulowań prawnych, określających zasady działania banków spółdzielczych i BGŻ oraz stosunków między nimi. Rok 1982 przyniósł kolejne istotne zmiany regulacji prawnych. W dniu 26 lutego 1982r. uchwalona została ustawa Prawo bankowe, a w dniu 16 września 1982r. ustawa Prawo spółdzielcze.¹⁷wymienione przepisy prawne zapewniły BGŻ i bankom spółdzielczym pełną autonomię poprzez stworzenie warunków dla zwiększenia samodzielności działania i demokratyzacji każdego
z członów oraz regulowały podstawowe zasady samorządnego działania spółdzielczości bankowej.

Tabela 4. Banki spółdzielcze w latach 1975-1989

Lata	Liczba	Oddziały (w tys.)	Członkowie (w tys.)
1975 1985 1989	1664 1653 1662*	- 465 436	3463 2543 2577

*W literaturze przedmiotu nie ma całkowitej zgodności co do liczby banków spółdzielczych funkcjonujących w 1989r. Niektóre źródła podają liczbę 1664

Źródło: Krótki zarys historii…, s. 24

W latach 1975-1989 miął miejsce dalszy rozwój działalności banków spółdzielczych i BGŻ oraz jej dostosowanie do pojawiających się nowych reguł ekonomicznych, m.in. przez rozszerzenie zakresu świadczonych usług. Podstawowe zadania spółdzielczości bankowej na tym etapie jej rozwoju sprowadzały się jednak nadal do zapewniania środków kredytowych niezbędnych do realizacji programów rozwojowych oraz do oddziaływania kredytu na poprawę efektywności gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw Przemyślu rolno-spożywczego. W zintegrowanej organizacji BGŻ banków spółdzielczych skoncentrowana została obsługa finansowo-kredytowa głównych ogniw gospodarki żywnościowej.

Oceniając powojenny okres rozwoju spółdzielczości bankowej w Polsce w latach 1945-1989 można stwierdzić, iż ten sektor gospodarki stanowił zawsze stały element polskiego systemu bakowego i choć mniej lub bardziej ograniczany, ciągle i mimo wszystko rozwijał się.

3. Bankowość spółdzielcza po 1989 roku

Od 1989 r. transformacja gospodarki polskiej wymusiła zmiany również w spół­dzielczości bankowej, stanowiącej integralną część przebudowywanego systemu ban­kowego. Początek dostosowania sektora bankowego, w tym BS-ów do nowej rzeczy­wistości gospodarczej związany jest z wejściem w życie ustaw z 31 stycznia 1989 r.: Prawa bankowego¹⁸ i Ustawy o NBP¹⁹. Ustawy te zwiększyły autonomię banków, w tym spółdzielczych, i wyposażyły NBP w mechanizmy ekonomiczne sterowania działalno­ścią banków. Wskutek kolejnych zmian obowiązującego prawa, przede wszystkim bankowego i spółdzielczego, banki spółdzielcze stały się samodzielnymi, samorządny­mi i samofinansującymi się osobami prawnymi mającymi uprawnienia zbliżone do banków o charakterze uniwersalnym²⁰. Zestawienie przełomowych momentów dla polskiej bankowości spółdzielczej po 1989 r. zawiera tabela 5.

Tabela 5. Przeobrażenia sektora banków spółdzielczych po 1989 r.

Rok	Wydarzenia
1990	BGŻ przestaje pełnić funkcję centralnego związku spółdzielczego, zrzeszanie się BS-ów w nim przestało być obligatoryjne. Dalej pełnił funkcję centrali finansowej. Związki między bankami spółdzielczymi odtąd kształtowały się na zasadzie dobrowolności w oparciu o umowy.
1991	Powstaje Krajowy Związek Banków Spółdzielczych - organizacja samorządna stanowiąca alternatywę dla BGŻ.
1990-1992	Powstają pierwsze banki zrzeszające: Gospodarczy Bank Wielkopolski SA (GBW SA), Bank Unii Gospodarczej SA (BUG SA), Gospodarczy Bank Południowo-Zachodni SA (GBPZ SA). Na koniec 1992 r. zrzeszają łącznie 381 banków, BGŻ około - 1200, 12 banków to banki niezrzeszone. Od 1992 r. NBP zobligował banki nie spełniające wymogów stawianych samodzielnym bankom do zrzeszania się wokół jednego z tych 4 banków.
1994	Ustawa o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ określała zarys trójszczeblowej struktury krajowej bankowości spółdzielczej. BGŻ powołany do roli banku krajowego a 9 banków regionalnych o administracyjnie wyznaczonych granicach działania miało zrzeszać, a następnie konsolidować działające w ich zrzeszeniach BS.
2000	Ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających wprowadziła dwuszczeblowość sektora bankowości spółdzielczej i swobodę łączenia się banków regionalnych i zrzeszających oraz swobodę wyboru banku zrzeszającego.
2001-2002	Wykształcenie trzech zrzeszeń: Spółdzielcza Grupa Bankowa, Bank Polski Spółdzielczości SA, Mazowiecki Bank Regionalny SA.
2003	BGŻ traci status banku zrzeszającego, zostaje przekształcony w uniwersalny bank komercyjny.
2005	BGŻ SA w ramach prywatyzacji został dokapitalizowany przez holenderski RABOBANK i Europejski Bank Rozbudowy i Rozwoju /EBOR/.

Źródło: M. Cendal, Banki spółdzielcze w Polsce, [w:] A. Szelągowska (red.), Instytucje rynku finansowego, CeDeWu.pl, Warszawa 2007, s. 168.

Pierwszy etap przemian w okresie transformacji rozpoczęty w 1989 r., charaktery­zował się decentralizacją i zwiększaniem samodzielności banków spółdzielczych. Już wtedy przed sektorem zarysowały się nowe problemy - wraz z pogarszającą się sytu­acją głównych klientów banków (rzemieślnicy, rolnicy, rozpoczynający działalność drobni przedsiębiorcy) rosły należności zagrożone i stracone BS-ów. Wysoka inflacja wzmacniała problemy ze spłatą zobowiązań klientów, doprowadzając do wzrostu oprocentowania kredytów, co skutkowało niemożnością ich spłaty. Dodatkowo, same banki nie były przygotowane do funkcjonowania w nowych warunkach, nie miały odpowiedniego nadzoru właścicielskiego
i kadry, nie potrafiły właściwie oceniać ryzyka kredytowego. Do 1992 r. w sektorze działało ponad 1660 banków spółdzielczych, w większości bardzo słabych kapitałowo. Problemy BS-ów potęgowało również wprowadze­nie w pierwszych latach transformacji licznych zmian w statutach rozszerzających działalność banków spółdzielczych na wszystkie czynności bankowe, a teren ich działania - na obszar całego kraju²¹. Przekreślało to istotę banku spółdzielczego jako pod­miotu działającego lokalnie i zwiększało ryzyko jego działalności. O zmianach statutów BS-ów zdecydował BGŻ wbrew stanowisku NBP. Jednocześnie odebranie BGŻ w 1990 r. funkcji nadzorczych pełnionych wobec BS-ów wskazuje na jedną z przesłanek kłopo­tów tych banków w początkowym okresie transformacji - nie wprowadzono w tym zakresie nowych regulacji, także BS-y uzyskały status banków komercyjnych, choć nie były do tego przygotowane pod względem kadrowym, kapitałowym i technicznym. Wy­żerano też silną presję na nie, by złagodziły kryteria udzielania kredytów²².

Nagromadzone trudności bankowości spółdzielczej próbowano rozwiązać w 1994 r., reagując na wzrost skali problemów BS-ów²³. Ustawa o restrukturyzacji banków spół­dzielczych i BGŻ²⁴ miała pomóc
w opanowaniu kryzysu w bankowości spółdzielczej oraz w wypracowaniu zasad jego sprawnego funkcjonowania w przyszłości. Dzięki za­stosowanym instrumentom pomocowym (zwolnienia podatkowe, obligacje restruktury­zacyjne, pomoc NBP w postaci niskooprocentowanych środków na wsparcie procesów łączenia oraz w postaci zwolnień z obowiązku odprowadzania i utrzymywania rezerwy obowiązkowej, a także zaangażowanie środków Bankowego Funduszu Gwarancyjnego) oraz wykupowi wierzytelności zagrożonych przez stworzone na mocy ustawy banki regionalne, sytuacja banków spółdzielczych zaczęła się poprawiać.
W perspektywie kilkuletniej nastąpił wzrost podstawowych wskaźników ekonomicznych BS-ów, zahamowa­no skalę upadłości, wzrosło zaufanie klientów do banków spółdzielczych, co wyraziło się w rosnącej liczbie rachunków, depozytów oraz kredytów, a także wzrosły kwalifikacje kadry menadżerskiej i pracowniczej banków spółdzielczych²⁵.

Z drugiej jednak strony, nie wszystkie rozwiązania ustawowe doczekały się wpro­wadzenia (np. nie skonsolidowano sprawozdań finansowych uczestników zrzeszeń regionalnych), inne były opóźniane (np. tworzenie banków regionalnych). Ponadto, re­strukturyzacja sektora bankowego odbyła się przy wysokim zaangażowaniu środków publicznych (dane szacunkowe wskazują na 3,7 mld zł). Nie utworzono jednolitej trój­szczeblowej struktury banków spółdzielczych. Dwa banki - BUG SA²⁶ i GBPZ SA²⁷ nie przystąpiły do banku krajowego. W Polsce funkcjonowały więc dwie struktury banków spółdzielczych, przy czym ta dwuszczeblowa była w gorszej sytuacji, gdyż zrzeszone w BUG i GBPZ banki spółdzielcze nie mogły korzystać ze wszystkich środków pomoco­wych skierowanych do BS-ów. Zakres terytorialny banków należących do grupy BUG SA
i GBZP SA pokrywał się z terytorium działania banków zrzeszonych w jednym z 9 ban­ków regionalnych, co powodowało konkurencję między nimi, której z założenia miało nie być - obowiązywał ustawowy zakaz prowadzenia interesów konkurencyjnych. Równia BGŻ był zbyt słabym bankiem, by mógł efektywnie wypełniać funkcję banku krajowego.

Wobec niedoskonałości wprowadzonych w 1994 r. rozwiązań i ich nieprzystawaniu do sytuacji banków spółdzielczych, podjęto kolejną próbę systemowej regulacji sektora bankowości spółdzielczej, której wyrazem jest Ustawa o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających.
W ustawie rozszerzono zakres uprawnień banków spółdzielczych, a także zwiększono swobodę zrzeszeń, zarówno od strony wyboru banku zrzeszającego (wcześniej podporządkowanie administracyjne pod bank regionalny), jak i pod względem wewnętrznych regulacji zrzeszenia (np. zasady gospodarki finansowej). Wzmocniono pozycję banków spółdzielczych w relacjach z bankami zrzeszającymi poprzez²⁸:

• wprowadzenie możliwości głosowania kapitałowego, co miało zachęcić banki spółdzielcze do podnoszenia swego zaangażowania w bankach zrzeszających (BS-y są ich akcjonariuszami),

• wprowadzenie zasady dobrowolności w zakresie wyboru banku zrzeszającego,

• zerwanie z zasadą niekonkurowania wśród banków spółdzielczych miało zwięk­szyć efektywność
  w sektorze.

Dodatkowo, poszerzono katalog czynności, które mogą wykonywać banki spółdziel­cze i rozszerzono geograficzny zasięg ich funkcjonowania. Zrezygnowano z koncepcji konsolidacji sprawozdań finansowych. Bank BGŻ mógł zostać jednym z banków zrze­szających, jednakże zrezygnowano z tej koncepcji
i przekształcono go w spółkę akcyjną.

Tabela 6. Podstawowe dane o zrzeszeniach banków spółdzielczych wg stanu na koniec 2009 r.

Zrzeszenie	Banki zrzeszające biorące udział w tworzeniu zrzeszenia	Ilość banków	Suma bilansowa
			mln PLN
Spółdzielcza Grupa Bankowa	Gospodarczy Bank Wielkopolski SA	150	5 882, 8
Bank Polskiej Spółdzielczości SA	Bank BPS SA	359	34 648, 9
Mazowiecki Bank Regionalny SA	Mazowiecki Bank Regionalny SA	66	4 437,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.portalbs.pl, www.bs.net.pl

W momencie wejścia w życie Ustawy o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, zrzeszaniu się
i bankach zrzeszających w Polsce funkcjonowało 11 banków²⁹, w których zrzeszone były banki spółdzielcze. Na banki zrzeszające jednak nałożono ustawowo obowiązek stopniowego zwiększania sumy funduszy własnych do poziomu 10 mln euro w ciągu 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy, do poziomu 15 mln eu­ro do końca 2003 r. i wreszcie funduszy własnych nie niższych niż równowartość w złotych 20 mln euro z końcem roku 2006³⁰. Obowiązek ten stanowił bodziec do re­dukcji liczby banków zrzeszających. W wyniku połączeń i przejęć od 2002 r. w Polsce funkcjonują 3 zrzeszenia banków spółdzielczych, których krótką charakterystykę zawie­ra tabela 2 i jeden samodzielny bank spółdzielczy - Krakowski Bank Spółdzielczy.

W latach 1997-1998 opanowano groźną sytuację banków spółdzielczych, potrzeb­na była jednak dalsza konsolidacja sektora ze względu na niskie fundusze własne BS-ów. Instytucje te nie chciały skorzystać
z ustawowej możliwości konsolidacji finanso­wej w ramach zrzeszenia zaoferowanej im przez ustawę z 1994 r. Dlatego należało wyznaczyć ścieżkę zwiększania funduszy własnych banków spółdzielczych, także ma­jąc na uwadze minimalne wymogi unijne. Zgodnie z nimi, fundusze własne banków (instytucji kredytowych) nie mogły zejść poniżej poziomu minimalnego kapitałów za­łożycielskich. Zasada ogólna mówiła o 5 mln euro jako o minimalnym poziomie kapi­tałów założycielskich, z możliwością obniżenia ich do poziomu nie niższego niż
1 mln euro dla specjalnego typu instytucji kredytowych. W Polsce dla banków spółdziel­czych przewidziano właśnie obniżony wymóg kapitałowy. W związku z faktem, iż wie­le banków spółdzielczych funkcjonowało przy kapitałach własnych poniżej 100 tys. euro, narzucono tym instytucjom harmonogram zwiększania funduszy własnych. Harmonogram ten był wielokrotnie zmieniany, bo banki nie były wstanie zgromadzić wystarczająco szybko wymaganych funduszy. Ostateczne decyzje dotyczące ścieżki zwiększania kapitałów własnych banków spółdzielczych zawarto w Ustawie o funkcjo­nowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających. Przewi­działa ona, iż banki mają zwiększyć fundusze do poziomu nie niższego niż:³¹

• 300 tys. euro do 31 grudnia 2001 r.,

• 500 tys. euro do 31 grudnia 2005 r.,

• 1 min euro do 31 grudnia 2010 r.

Wydaje się, iż tak wyznaczona ścieżka zwiększania funduszy własnych jest realna W 2004 r. jeszcze pojedyncze banki miały fundusze własne poniżej 300 tys. euro. rok później wszystkie banki przekroczyły pierwszy próg. Kilka banków z końcem 2005 r nie spełniało jeszcze wymogu funduszy własnych na poziomie 500 tys. euro.

Z dro­giej strony, prawie 50% banków ma fundusze własne przekraczające 1 min euro. Konieczność zwiększania funduszy własnych jest bodźcem do dalszych zmian ilościowych w sektorze bankowym. Jednocześnie osiąganie narzuconych prawem progów kapitałowych w określonych terminach, czyli szybciej niż mogłoby to wynikać z naturalnego rozwoju banków spółdzielczych, prowadzi do wdrażania typowych procedur bankowych w coraz większych BS-ach, a przy tym oddala je od społeczności to­talnych³². Najmniejsze BS-y tracą podmiotowość, sektor konsoliduje się, następuje profesjonalizacja zarządzania, a także naturalna komercjalizacja działalności coraz większych banków spółdzielczych.

W wyniku zmian jakościowych w warunkach funkcjonowania banków spółdziel­czych oraz w związku z koniecznością zwiększenia funduszy własnych, a także jako wyraz działania w silnie konkurencyjnych warunkach, w sektorze bankowości spół­dzielczej zachodziły również zmiany ilościowe, prowadzące do zmniejszenia liczby banków prawie o 2/3. Przedstawia je wykres 1. Zmiany ilościowe dokonywały się przez upadłości banków, łączenia oraz przejęcia. Kulminacja upadłości nastąpiła w 1995 r., już pod rządami Ustawy
o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ, jednakże wynikała ona ze złej sytuacji banków w okresie wcześniejszym. Główna fala połączeń banków miała miejsce w latach 1998-2000. Proces ten jest kontynuowany, rok rocznie kilka banków decyduje się na połączenie. Przejęcia banków, podob­ać jak łączenia, są ciągle mechanizmem konsolidującym sektor bankowości spół­dzielczej. Przejęcia te dokonywane są na mocy Prawa bankowego, które przewiduje, iż w sytuacji, gdy działalność banku jest zagrożona (powstanie straty bilansowej, groźba jej wystąpienia lub groźba niewypłacalności), a środki podjęte w ramach postępowania naprawczego okażą się niewystarczające, Komisja Nadzoru Finansowego ma prawo podjąć decyzję o przejęciu banku przez inny bank³³. Decyzja taka może zostać również podjęta, gdy występują przesłanki do ogłoszenia upadłości ban­ku (z bilansu wynika, iż jego aktywa nie wystarczają na pokrycie zobowiązań)³⁴. Łączenie
i przejęcie są korzystniejszymi mechanizmami rozwiązywania sytuacji kryzysowych w bankach dla ich klientów i sektora bankowego. Łączenie się BS-ów wspierane jest z funduszu restrukturyzacji banków spółdzielczych, który udziela pożyczek sfinansowanie kosztów łączenia (np. ujednolicanie procedur, systemów informatycznych) oraz na nabycie akcji banku zrzeszającego.³⁵

Wykres 1. Zmiany ilościowe w sektorze banków spółdzielczych w latach 1990-2009

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sytuacja finansowa banków w 2005, Synteza, NBP, Warszawa 2006, Sytuacja finansowa banków w 2006, Synteza, NBP, Warszawa 2007, Raport o sytuacji banków w 2007 r., UKNF, Warszawa 2008, Raport o sytuacji banków w 2008 r., UKNF, Warszawa 2009, Raport o sytuacji banków w 2009 r., UKNF, Warszawa 2010.

Bibliografia:

Pozycje zwarte:

1. Alińska A., Problemy restrukturyzacji sektora bankowości spółdzielczej w Polsce, Komunikaty, Raporty Ekspertyzy IERiGŻ,.

2. Banki Spółdzielcze w Polsce, Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2006,

3. Bryniarska T., Polska spółdzielczość kredytowa na rynkach konkurentów i kooperantów, Uniwersytet Opolski, Opole 1999,

4. M. Cendal, Banki spółdzielcze w Polsce, [w:] A. Szelągowska (red.), Instytucje rynku finansowego, CeDeWu.pl, Warszawa 2007,

5. Jaworski W., Obieg pieniężny i kredyt w gospodarce socjalistycznej, PWE, Warszawa 1963

6. Jakóbczyk W., Powstanie Związków Spółek Polskich w zaborze pruskim w 1871 r., [w:] Z dziejów spółdzielczości polskiej, (red.) T. Kowalak, ZW CRS, Warszawa 1971,

7. Kostowski L. M., Szczepaniec J. , Banki w Polsce Ludowej, PWN, Warszawa 1972,

8. Krótki zarys historii polskiej spółdzielczości bankowej, (red.) J. Piętka, Warszawa 1993,

9. Kuliszer J., Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, Książka i wiedza, Warszawa 1961,

10. Orzeszko T., Banki spółdzielcze w Polsce. Ekonomiczne i finansowe warunki rozwoju, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998,

11. Raport o sytuacji banków w 2007 r., UKNF, Warszawa 2008,

12. Raport o sytuacji banków w 2008 r., UKNF, Warszawa 2009,

13. Raport o sytuacji banków w 2009 r., UKNF, Warszawa 2010,

14. Skalniak F., Zarys historii polskiej spółdzielczości kredytowej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie,
    Kraków 1992,

15. Szambelańczyk J., M. Mielnik, Problemy efektywności banków spółdzielczych w procesach konsolidacji, [w:] J. Węcławski (red.), Bankowość, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2006,

16. Sytuacja finansowa banków w 2005, Synteza, NBP, Warszawa 2006,

17. Sytuacja finansowa banków w 2006, Synteza, NBP, Warszawa 2007,

18. Wyszomirski T., Rozwój spółdzielczości bankowej w Polsce Ludowej. Referat na sesję naukową BGŻ, Opole 1986,

Pozycje artykułowe:

1. Jabłoński P., Banki spółdzielcze-najliczniejsze, ale i najsłabsze, Rzeczpospolita 1992, nr 267,

2. Ozdowski J., Polska spółdzielczość kredytowa w rozwoju wsi i rolnictwa, Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy 1986, nr 1,

3. Wyszomirski T., Spółdzielczość bankowa w okresie drugiej Rzeczypospolitej, Bank Spółdzielczy 1994, nr 6,

4. Wyszomirski T., Tendencje przeobrażeń strukturalnych polskiej spółdzielczości bankowej, Część II- Rozważania o przyszłości, Bank i Kredyt 1992, nr 4,

Akty prawne:

1. Ustawa z dn. 31.01. 1989 r. Prawo bankowe, Dz. U. 1989, Nr 4, poz. 21.

2. Ustawa z dn. 31.01. 1989 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1989, Nr, poz. 22.

3. Ustawa z dn. 24.06.1994 r. o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U.1994, Nr 80, poz. 369.

4. Ustawa z dn., 07.12.2000 r. o funkcjonowaniu banków, ich zrzeszeniu się i bankach zrzeszających, Dz. U. 2000, Nr 119, art. 28.

Adresy internetowe:

1. www.bs.net.pl

2. www.knf.gov.pl

3. www.portalbs.pl

---

1. J. Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, Książka i wiedza, Warszawa 1961,
   s. 345.↩

2. T. Orzeszko, Banki spółdzielcze w Polsce. Ekonomiczne i finansowe warunki rozwoju, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998, s. 27.↩

3. T. Wyszomirski, Tendencje przeobrażeń strukturalnych polskiej spółdzielczości bankowej, Część II- Rozważania
   o przyszłości, Bank i Kredyt 1992, nr 4, s. 2.↩

4. F. Skalniak: Zarys historii polskiej spółdzielczości kredytowej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie,
   Kraków 1992,↩

5. W. Jakóbczyk Powstanie Związków Spółek Polskich w zaborze pruskim w 1871 r., [w:] Z dziejów spółdzielczości polskiej, (red.) T. Kowalak, ZW CRS, Warszawa 1971, s. 27.↩

6. T. Orzeszko, Banki Spółdzielcze…, op. cit.↩

7. Banki Spółdzielcze w Polsce, Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2006↩

8. W. Jaworski, Obieg pieniężny i kredyt w gospodarce socjalistycznej, PWE, Warszawa 1963 ,s. 24; Kostowski L. M., Szczepaniec J. , Banki w Polsce Ludowej, PWN, Warszawa 1972, s. 39.↩

9. L. M. Kostowski, J. Szczepaniec…, op. cit., s. 52↩

10. Na podstawie ustawy z 14.12.1995r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, regulującej zasady ich tworzenia i działalności, kasy zapomogowo-pożyczkowe działające przy zakładach pracy zostały przekształcone w SKOKi.↩

11. L. M. Kostowski, J. Szczepaniec…, op. cit., s. 155.↩

12. F. Skalniak, Zarys historii polskiej…, op. cit., s. 80.↩

13. T. Wyszomirski, Spółdzielczość bankowa w okresie drugiej Rzeczypospolitej, Bank Spółdzielczy 1994, nr 6, s. 4.↩

14. J. Ozdowski, Polska spółdzielczość kredytowa w rozwoju wsi i rolnictwa, Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy 1986, nr 1, s. 24-26.↩

15. T. Wyszomirski, Rozwój spółdzielczości bankowej w Polsce Ludowej. Referat na sesję naukową BGŻ, Opole 1986.↩

16. P. Jabłoński, Banki spółdzielcze-najliczniejsze, ale i najsłabsze, Rzeczpospolita 1992, nr 267, s. 5.↩

17. Banki spółdzielcze…, op. cit.↩

18. Ustawa z dn. 31.01. 1989 r. Prawo bankowe, Dz. U. 1989, Nr 4, poz. 21.↩

19. Ustawa z dn. 31.01. 1989 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1989, Nr, poz. 22.↩

20. Banki spółdzielcze…, op. cit., s. 14.↩

21. Banki spółdzielcze…, op. cit. s. 14.↩

22. T. Bryniarska, Polska spółdzielczość kredytowa na rynkach konkurentów i kooperantów, Uniwersytet Opolski, Opole 1999, s. 113.↩

23. W 1994 r. przeciętny współczynnik wynosił 2,2%, średnie fundusze własne – ok. 10 tys. euro, w związku z wskazaną strata 561 banków realizowało postępowanie naprawcze, ponad 300 banków spełniało ustawowe warunki ogłoszenia upadłości lub likwidacji, w 1993 5r. rozpoczęła się fala upadłości BS-ów: 120 banków upadło w latach 1993-1996↩

24. Ustawa z dn. 24.06.1994 r. o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U.1994, Nr 80, poz. 369.↩

25. A. Alińska, Problemy restrukturyzacji sektora bankowości spółdzielczej w Polsce, Komunikaty, Raporty Ekspertyzy IERiGŻ.↩

26. Bank Unii Gospodarczej SA w Warszawie.↩

27. Gospodarczy Bank Południowo-Zachodni SA we Wrocławiu.↩

28. Banki spółdzielcze…, op. cit., s. 30-31.↩

29. Bank Gospodarczy Wielkopolski SA w Poznaniu, Bank Unii Gospodarczej SA w Warszawie, Gospodarczy Bank Południowo Zarodni SA we Wrocławiu, Warmińsko-Mazurski Bank Regionalny SA w Olsztynie, Lubelski Bank Regionalny SA w Lublinie, Pomorsko-Kujawski Bank Regionalny SA w Bydgoszczy, Małopolski Bank Regional­ny SA w Krakowie, Mazowiecki Bank Regionalny SA w Warszawie, Bałtycki Bank Regionalny SA w Koszali­nie, Dolnośląski Bank Regionalny SA we Wrocławiu, Rzeszowski Bank Regionalny SA w Rzeszowie.↩

30. Ustawa z dn., 07.12.2000 r. o funkcjonowaniu banków, ich zrzeszeniu się i bankach zrzeszających, Dz. U. 2000, Nr 119, art. 28.↩

31. Ibidem, art. 27, ust. 6.; Do przeliczenia euro na złote stosuje się kurs NBP obowiązujący na koniec rojku poprzedzającego rok osiągnięcia wymaganego progu kapitałowego.↩

32. J. Szambelańczyk, M. Mielnik, Problemy efektywności banków spółdzielczych w procesach konsolidacji, [w:]
    J. Węcławski (red.), Bankowość, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie – Skłodowskiej, Lublin 2006, s. 415.↩

33. Ustawa z dn. 29.08.1997 r. Prawo bankowe, op. cit., art. 147. Decyzję o przyjęciu banku w trudnej sytuacji przez inny bank KNF podejmuje po zastosowaniu uprzednio innych środków zmierzających do poprawy sytuacji banku.↩

34. Ibidem, art. 158.↩

35. M. Cendal, Banki spółdzielcze…, op. cit., s. 171↩