POJĘCIE RES W PRAWIE RZYMSKIM
Autorem systematyki prawa prywatnego był klasyczny jurysta, piszący w II n.e Gaius, autor podręcznika do nauki prawa – Institutiones. Dokonał on podziału na personae-res-actiones. Rzecz czyli res może być rozumiana jako pojedyncza, oddzielona (wyodrębniona z przyrody), prawnie samodzielna i mająca wartość majątkową rzecz materialna. Po drugie jako przedmiot prawa lub sporu prawnego. A po trzecie jako majątek czyli całość przedmiotów materialnych i praw majątkowych. Jak pisał Paulus określenie rzecz jest szersze niż określenie składniki majątkowe, ponieważ obejmuje także to co znajduje się poza zakresem naszego majątku dziedzicznego.
PODZIAŁY RZECZY, KRYTERIA PODZIAŁÓW, ZNACZENIE PODZIAŁ
Rzeczy w majątku (res In patrimonio) i poza majątkiem (res extra patrimonium) – poza majątkiem znajdowały się rzeczy niczyje – res nullius oraz co do których właściciel nie chciał wykonywać władztwa – res derelictae. W każdej chwili mogły stać się jednak częścią majątku. Były to np. dzikie zwierzęta żyjące na wolności które mogły być zawłaszczone.
Rzeczy dopuszczone do obrotu (res In commercio) i wyłączone z obrotu (res xtra commercium) – wyłączenie mogło nastąpić ze względu na res divisi iuris czyli prawo boskie albo res humani kursi czyli prawo ludzkie
Rzeczy podległe res divisi iuris albo res humani iuris
-res sacra – poświęcone bóstwom w faktycznym akcie poświęcenia – consecratio np. świątynia, ołtarz
-res religiosae – związane z kultem podziemnym np. grobowiec, urna
-res sanctae – rzeczy związane z porządkiem boskim, ale bez ich poświęcenia np. mury miasta
~res publice – właścicielem był naród rzymski np. droga publiczna, rzeka publiczna, teatr
~res omnium communes – rzeczy wspólne wszystkim ludziom np. powietrze, morze, brzegi morza
Materialne (corporales) i niematerialne (incorporales) – mogące zostać poczute zmysłami a przede wszystkim dotknięte oraz niematerialne prawa majątkowe jak spadek, użytkowanie i zobowiązania
Res Mancini i res nec Mancini – o szczególnym znaczeniu dla Rzymian, zwłaszcza w okresie archaicznym, na których własność kwirytarna mogła zostać przeniesiona jedynie w drodze mancipatio lub In iure cessio vs rzeczy na których własność mogła zostać przeniesiona w drodze traditio(dostępne tylko dla obywateli rzymskich, co utrudniało obrót)
-grunty italskie
-najstarsze służebności gruntowe wiejskie (Przechodu – servitus itineris, drogi – viae, przepędu bydła – actus i prowadzenia wody – aquae ductus)
-niewolnicy
-rodzime zwierzęta juczne i pociągowe
Oznaczone co do gatunku (genera) i co do tożsamości (species) – przez wagę, ilość, rozmiar vs według cech indywidualnych
Podzielne (partes pro diviso) i niepodzielne (partes pro indiviso) – mogły być podzielone bez naruszenia ich istoty lub zmniejszenia wartości ekonomicznej vs gdzie dochodziło do zmiany istoty, uprawnienia o takich rzeczy mogły być podzielone na części idealne w celu wyróżnienia udziałów w prawie
Zużywalne i niezużywalne – przedmiotem stosunków prawnych na czasowym używaniu rzeczy jak najem, użytkowanie, użyczenie, używanie co do zasady mogły być tylko rzeczy niezużywalne
Nieruchomości (res immobiles, praedia) i ruchomości (res mobiles) – rzymianie znali jedynie nieruchomości gruntowe, rozumiane były w sposób przestrzenny, własność nieruchomości obejmowała słup powietrza nad nim i wnętrze ziemi, obowiązywały zasady superficies solo cedit – to co zostało na trwałe związane z gruntem stawało się częścią skladową gruntu i było własnością właściciela gruntu oraz to co znajdowało się w budynku i służyło do trwałego korzystania z niego, stanowiło część budynku
- Jednolite ; niemoc wyróżnienia elementów składowych
- Złożone ; powstała z połączenia rzeczy samodzielnych, które z chwilą trwałego połączenia traciły odrębny byt prawny, były właściciel o ile było to fizycznie możliwe mógł domagać się odlączenia przy pomocy action ad exhibendum
- Zbiorowe; zbiór samodzielnych rzeczy powiązanych z sobą ze względu na przeznaczenie gospodarcze lub społeczne, przedmiotem prawa były zarówno poszczególne rzeczy jak i cała rzecz zbiorowa
11. – rzeczy główne – z nią związane były przybytki i przynależności (res principalis)
- przybytki (accessiones) – rzecz pozostająca w ścisłym związku z główną, część składowa, bez samodzielnego bytu prawnego, accesio cedit principal
- przynależności – przeznaczeniem służenie do korzystania z rzeczy głównej, miała odrębny byt prawny
WŁASNOŚĆ – POJĘCIE PRAWA WŁASNOŚCI
Własność (dominium, prioprietas) to pełne prawne władztwo w stosunku do rzeczy, dające najszersze uprawnienia do władania nią, chronione przeciwko każdemu skargą rzeczową, przysługiwało zarówno państwu zwłaszcza na gruntach zdobywanych drogą ekspansji oraz osobom prywatnym (własność indywidualna), w okresie archaicznym za właściciela uznawano tego, kto mógł powiedzieć, że rzecz należy do niego, od końca późnej republiki stosowano termin prawa własności według ius civ ile określającego majątkowe władztwo prawne nad rzeczami, przysługujące każdemu obywatelowi rzymskiemu. W okresie klasycznym powstało pojęcie dominium duplex. Miało ono zastosowanie gdy jakaś osoba nie uzyskała skutecznie własności kwirytarnej na podstawie aktu nabycia od innej osoby. Powodem mógł być brak formalny – niedochowanie wymaganej formy lub brak materialny – brak prawa własności po stronie zbywcy. W pierwszy przypadku jeśli zbywca był właścicielem kwirytarnym pozostawał nim, nie mając jednak władztwa faktycznego a nabywca uzyskiwał faktyczne władanie rzeczom na podstawie iusta causa, miał też wolę władania rzeczą dla siebie – animus rem sibi habendi. Pretorzy uznali, że pozycję takiego nabywcy trzeba chronić zarówno pod względem osób trzecich, jak i względem windykującego właściciela kwirytarnego, powołującego się na brak formalny.
Własność kwirytarna – przysługiwała tylko obywatelom rzymskim, dotyczyła tylko gruntów italskich i ruchomości, ochrona petytoryjna z rei vindicatio, action negatioria, ale właścicie,l mógł skorzystać też z action Publiciana, ochrona posesoryjna to interdykty
Własność bonitarna (pretorska) – dotyczyła gruntów prowincjonalnych, następnie też rzeczy nabytych od niewłaściciela, ochrona z action Publiciana (oparta na imperium pretorskim i wzorowana na rei vindicatio), miała charakter przejściowy – skutek zasiedzena
Własność jednolita od Justyniana - plena In Re potestas
WSPÓŁWŁASNOŚĆ – W CZĘŚCIACH UŁAMKOWYCH
Współwłasność (kondominium) to przypadek, gdy prawo własności rzeczy przysługuje niepodzielnie dwu lub kilku osobom, mogła być wynikiem czynności prawnej, jak też powstać przypadkowo niezależnie od woli osób będących następie współwłaścicielami, nie istniała własność kilku osób na całości rzeczy, uznawana była jedynie współwłasność w częściach ułamkowych (partes pro indivisio) – każdy ze współwłaścicieli był więc uprawniony do określonej ułamkiem części prawa własności, ale nie do materialnej części rzeczy, która nie podlegała podziałowi fizycznemu
Zasady wykonywania współwłasności
Zasada konkurencji kilku osób do jednego prawa – gdy właściwiej zrzeknie się swego prawa, przyrasta ono pozostałym
Zasada swobodnej zbywalności udziałów – moc zbycia lub zastawienia udziału, mógł też być przedmiotem egzekucji majątkowej
Zasada wspólnego zbycia całego prawa do rzeczy – zbycia całości prawa mogli dokonać tylko wszyscy współwłaściciele łącznie
Możliwość podziału rzeczy wspólnej do korzystania
Nikogo nie można zmuszać do pozostania we współwłasności – nemo compellietur ad communionem
Prawo i obowiązek ochrony wspólnego prawa
Uprawnienie do pobierania pożytków i ponoszenia nakładów
ZRZECZENIE SIĘ UDZIAŁU WE WSPÓŁWŁASNOŚCI I PRAWO PRZYROSTU
Zrzeczenie się udziału we współwłasności ?
Prawo przyrostu – ius adcrescendi – w razie gdy któryś ze współspadkobierców nie chciał lub nie mógł dziedziczyć lub któryś ze współwłaścicieli zrzekał się udziału we współwłasności przysługująca mu część przyrastała proporcjonalnie do udziałów pozostałych współspadkobierców/współwłaścicieli, oznaczało to że część porzucona nigdy nie stawała się bezpańska, zasada ta obowiązywała powszechnie do XIX wieku, bezpośrednio recypowano ją do ZGB, znajduje zastosowanie także w BGB w odniesieniu do spółek cywilnych, małżeńskiej wspólnoty majątkowej i wspólnoty spadkobierców
ZBYCIE UDZIAŁU WE WSPÓŁWŁASNOŚCI A ZBYCIE CAŁEJ RZECZY WSPÓLNEJ
Obowiązywała zasada swobodnej zbywalności udziałów oznaczająca, że każdy ze współwłaścicieli mógł się swobodnie zbyć lub też zastawić przysługujący mu udział. Drugą zasadą byłą zasada wspólnego zbycia całego prawa do rzeczy oznaczająca, że zbycia całości prawa do rzeczy mogli dokonać tylko wszyscy współwłaściciele łącznie, było to wymagane zwłaszcza przy obciążaniu nieruchomości służebnością oraz wyzwoleniu wspólnego niewolnika. Dodatkowo każdemu ze współwłaścicieli przysługiwało prawo zakazu – ius prohibendi, podobne do prawa weta.
ZNIESIENIE WSPÓŁWŁASNOŚCI
Nikogo nie można było zmuszać do pozostania we współwłasności w myśl zasady nemo compellitur ad communionem, każdy ze współwłaścicieli mógł domagać się zniesienia współwłasności i podziału prawa przy pomocy skarg działowych, które miały podwójny cel: rzeczowy – zniesienie współwłasności, podział prawa i przysądzenie nowo powstałych praw dawnym właścicielom (gdy rzecz była niepodzielna przysądzenie rzeczy jednej osobie z obowiązkiem spłaty pozostałych ) oraz obligacyjny – rozliczenie wzajemnych roszczeń z tytułu poniesionych nakładów lub pobranych w trakcie wykonywania współwłasności pożytków. Do skarg działowych należały:
Actio communi dividundo – możliwe wniesienie w każdym momencie przez każdego ze współwłaścicieli
Actio familiae herciscundae – zniesienie współwłasności powstałej na drodze dziedziczenia
OCHRONA RZECZY WSPÓLNEJ
Każdemu ze współwłaścicieli przysługiwała czynna legitymacja procesowa wobec osoby trzeciej – w przypadku naruszania przez nią współwłasności. Dodatkowo jeśli grunt, któremu należała się służebność przechodu był własnością kilku osób, każdemu ze współwłaścicieli z osoba przysługiwała skargę o ochronę całości prawa przechodu.
POŻYTKI I NAKŁADY
Pożytki (fructus) to rzeczy które stanowią przychód z innej rzeczy, uzyskany na drodze jej normalnej eksploatacji, czyli zgodnej z przeznaczeniem. Przychód mógł powstawać w sposób naturalny, wtedy mówiono o pożytkach naturalnych. Podstawą dla uzyskania korzyści z rzeczy mógł być także stosunek prawny – wtedy mówiono o korzyściach w miejsce pożytków, a potem pożytki cywilne. Pożytki naturalne od czasu odłączenia od rzeczy głównej były jej częścią i dzieliły jej los prawny, z chwilą odłączenia pożytków na skutek naturalny lub dzięki działalności ludzkiej powstawał problem nabycia ich własności.
Nakłady (impensae) – wydatki na rzecz, konieczne do jej utrzymania w niezmniejszonej wartości lub dla zwiększenia jej wartości. W przypadku gdy ktoś uczynił nakłady dobrowolnie z własnego majątku w interesie innej osoby, w określonych przypadkach należał się ich zwrot. Zasady zwrotu równowartości zależały od typu stosunku zobowiązowaniowego, a także od rodzaju poczynionych nakładów. Wyróżnia się
Nakłady konieczne dla utrzymania rzeczy
Nakłady użytkowe, które zwiększały użyteczność i wartość rzeczy
Nakłady zbytkowe, które znacząco zwiększały wartość rzeczy – przysługiwało ius tolendi, czyli prawo zabrania nakładów, o ile było to możliwe bez naruszenia istoty rzeczy
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA ZOBOWIĄZANIA POWSTAŁE W ZWIĄZKU Z RZECZĄ WSPÓLNĄ
Regułą była odpowiedzialność każdego ze współwłaścicieli za zobowiązania związane z rzeczą wspólną do wysokości swojego udziału i ze swojego udziału. Wyjątkowo przyjmowano odpowiedzialność solidarną, czyli każdy ze współwłaścicieli był odpowiedzialny za całość długu bez względu na wysokość swojego udziału, spełnienie całości świadczenia przez jednego ze współwłaścicieli, zgodnie z zasadami solidarności biernej, zwalniało pozostałych z obowiązku świadczenia, przykładowo odpowiedzialność solidarna współwłaścicieli powstawała w przypadku zaciągnięcia zobowiązania przez wspólnego niewolnika.
POCHODNE I PIERWOTNE NABYCIE PRAWA WŁASNOŚCI
Biorąc pod uwagę znaczeni istnienia prawa poprzednika dla możliwości nabycia prawa własności wyróżniano przypadki nabycia pierwotnego i pochodnego. Nabyciem pierwotnym – najczęściej dzięki uzyskaniu faktycznego władztwa nad rzeczą, poprzez objęcie jej w posiadanie rozumiane jako oparte na naturalnym porządku wspólne dla wszystkich ludów (acquisitio) według ius civ ile było usucapio – zasiedzenie , według ius gentium occupatio – zawłaszczenie w drodze objęcia w posiadanie rzeczy niczyjej (i przypadki do niej się odwołujące – accessio - połączenie, specificatio - przerobienie i nabycie fructus). Nabyciem pochodnym według ius civ ile było mancipatio, in iure cessio, legatum per vindicationem, adsignatio, venditio sub hasta i adiudicatio, a według ius gentium traditio.
Nabycie pierwotne
Według ius civile – usucapio – nieprzerwane posiadanie rzeczy prze okres czasu jaki był przewidziany przez reguły prawne pozwalające na nabycie prawa własności
Według ius gentium
Occupatio – zawłaszczenie w drodze objęcia w posiadanie rzeczy niczyjej, za takie uznawano dzikie zwierzęta, ryby, ptaki, zwierzęta domowe i niewolnicy którzy utracili nawyk powrotu, rzeczy wroga, wyrzucone na brzeg morza, wyspy powstałe na morzu oraz rzeczy porzucone przez właściciela z zamiarem wyzbycia się własności – ale już nie zgubione
Accessio – połączenie , nabycie własności rzeczy samoistnej skutkiem połączenia jej z inną rzeczą samoistną, w taki sposób, że rzecz przyłączona stała się częścią składową rzeczy, do której została przyłączona, a która ma obecnie status rzezy głównej, w oparciu o zasadę superficies solo cedit, różne rodzaje połączeń
Ruchomość z nieruchomością
- plantatio, satio – zasadzenie drzewa lub obsianie ziarnem cudzego gruntu
-inadeficatio – wybudowanie budynku
Nieruchomość z nieruchomością
-alluvio – przymulisko
-avulsio – oderwisko
-alveus derelictus – opuszczone koryto rzeki
-insula In flumine Nata – wyspa powstała na rzece
Ruchomość z ruchomością
-metale
-metale przy pomocy innego metalu
-ufarbowanie materiału
-napisanie czegoś
-malowidło
-zlanie płynów
-zmieszanie ciał stałych
Specificatio – przerobienie
Nabycie fructus - nabycie pozytków cywilnych lub naturalnych
Nabycie pochodne
Według ius civ ile
Mancipatio - prywatnoprawny uroczysty akt służący do rozporządzenia prawem własności kwirytarnej dostępny dla obywateli rzymskich
In iure cessio - pozorny proces windykacyjny służący do przeniesienia własności
Legatum per vindicationem – legat windykacyjny
Adsignatio przeniesienia własności gruntów zdobytych podczas wyprawy wojennej na osoby prywatne
Venditio sub hasta przeniesienie własności innych niż grunty zdobyczy wojennych na osoby prywatne w drodze licytacji publicznej
Adiudicatio - nabycie w dordze przysądzenia w czasie procesu
Według ius gentium – traditio czyli faktyczne wręczenie rzeczy, akt dostępny dla wszystkich, powstały w czasach archaicznych, do rzeczy należących do res nec Mancini, charakter nieformalny – mogła dotyczyć więc jedynie rzeczy materialnych
FORMALNE SPOSOBY PRZENIESIENIA PRAWA WŁASNOŚCI I SYTUACJE, KIEDY JE STOSOWANO
Mancypacja - był to prywatnoprawny uroczysty akt służący do rozporządznia prawem własnośi kwirytarnej dostępny jedynie dla obywateli rzymskich, utraciła znaczenie pod koniec okresu klasycznego ale dopiero Justynian usunął ją w sposób formalny, służyła do nabycia władztwa nad osobami albo rzeczami z kategorii res Mancini służyła też do ustanawiania służebności gruntowych wiejskich, wykorzystywana była również przy adoptio i emapcipatio, należa do grupy per aes et libram, była abstrakcyjna – nie wymagałą causa, miała charater formalny
Prywatnoprawny formalny akt służący do przeniesienia prawa własności kwirytarnej z wykorzystaniem formuły procesu windykacyjnego, dostępny jedyni dla obywateli rzymskich, znaczący do okresu poklasycznego, do przeniesienia własności rzeczy zarówno res Mancini jak i nec Mancini oraz do nabycia prawa – zwłaszcza spadku jako całości, też do adoptio czy emapcipo, o charakterze abstrakcyjnym i formalnym
WYMOGI FORMALNE MANCYPACJI
Osobista obecność strony zbywającej prawo
Osobista obecność strony nabywającej prawo
Obecność pięciu świadków, wagowego, mężczyzny trzymającego wagę i odważającego kruszec (miał być ekwiwalentem, potem go symbolizować)
Strona nabywająca chwytała rzecz
Wypowiedzenia formuły – ja twierdzę, że ten niewolnik jest na podstawie prawa kwirytów mój, i niech będzie n kupiony przez mnie przez spiż ten i wagę
POJĘCIE AUCTORITAS PRZY MANCYPACJI
Auctio auctoritas był to dodatkowy środek procesowy chroniący prawa nabywcy występujący przy emancypacji. Był to skarga, za pomocą które nabywca mógł się domagać zapłaty podwójnej wartości rzeczy wtedy, gdy inna osoba podniosła swe prawa do rzeczy w procesie windykacyjnym, a zbywca – pomimo żądania nabywcy co do przystąpienia do udziału w procesie obok niego samego – nie uczynił tego lub też wziął udział, jednak nieskutecznie; inaczej mówiąc, służyła nabywcy do uruchomienia odpowiedzialności zbywcy za wady prawne rzeczy (tzw. Ewikcja), która była oparta na auctoritas zbywcy.
WYMOGI FORMALNE IN IURE CESSIO
Prywatnoprawny formalny akt służący do przeniesienia prawa własności kwirytarnej z wykorzystaniem formuły procesu windykacyjnego, dostępny jedyni dla obywateli rzymskich, znaczący do okresu poklasycznego, do przeniesienia własności rzeczy zarówno res Mancini jak i nec Mancini oraz do nabycia prawa – zwłaszcza spadku jako całości, też do adoptio czy emapcipo, o charakterze abstrakcyjnym i formalnym
Wykorzystanie formuły procesu windykacyjnego opartego na schemacie legis actio Sacramento In rem
Pozorny proces przed pretorem (w prowincjach przed namiestnikiem prowincji)
Konieczność osobistej obecności obu stron
NIEFORMALNY SPOSÓB PRZENIESIENIA WŁASNOŚCI - czyli traditio
Prywatnooprawny, dostępny dla wszystkich, powstały w czasach archaicznych akt przeniesienia prawa własności kwirytarnej w stosunku do rzeczy zaliczanych do res nec Mancini, charakter nieformalny, oparcie na faktycznym przeniesieniu posiadania, mogła więc dotyczyć jedynie rzeczy materialnych, charakter kazualny, jej skuteczność zależała więc od przyczyny gospodarczej uzasadniającej jej dokonanie, formą było rzeczywiste fizyczne wręczenie rzeczy
WARUNKI SKUTECZNOŚCI TRADITIO
Prywatnooprawny, dostępny dla wszystkich, powstały w czasach archaicznych akt przeniesienia prawa własności kwirytarnej w stosunku do rzeczy zaliczanych do res nec Mancini, charakter nieformalny, oparcie na faktycznym przeniesieniu posiadania, mogła więc dotyczyć jedynie rzeczy materialnych, charakter kazualny
Wymogi skuteczności:
Traditio corporalis – rzeczywiste, fizyczne wręczenie rzeczy
Animus transferendi dominii czyli wola zbywcy – właściciela rzeczy, aby przenieść prawo własności na określoną osobę
Animus accipiendi dominii czyli wola nabywcy do uzyskania władztwa
Tradycja na rzecz osób nieoznaczonych była dopuszczalna tylko w wypadku dokonania rozrzucenia pieniędzy pomiędzy lid
Iusta causa tradictionis – słuszna podstawa uzasadniająca dokonanie traditio, co do zasady ważna umowa obligacyjna
SPOSOBY WYDANIA RZECZY
Wydanie rzeczy??
ZASADA NEMO PLUS IURIS…
POJĘCIE DOMINIUM DUPLEX
W okresie klasycznym powstało pojęcie dominium duplex. Miało ono zastosowanie gdy jakaś osoba nie uzyskała skutecznie własności kwirytarnej na podstawie aktu nabycia od innej osoby. Powodem mógł być brak formalny – niedochowanie wymaganej formy lub brak materialny – brak prawa własności po stronie zbywcy. W pierwszy przypadku jeśli zbywca był właścicielem kwirytarnym pozostawał nim, nie mając jednak władztwa faktycznego a nabywca uzyskiwał faktyczne władanie rzeczom na podstawie iusta causa, miał też wolę władania rzeczą dla siebie – animus rem sibi habendi. Pretorzy uznali, że pozycję takiego nabywcy trzeba chronić zarówno pod względem osób trzecich, jak i względem windykującego właściciela kwirytarnego, powołującego się na brak formalny.
PRZESŁANKI NABYCIA WŁASNOŚCI PRZEZ ZAWŁASZCZENIE
Dla nabycia prawa własności w drodze uzyskania faktycznego władztwa rzecz musiała być rzeczą niczyją – za res nullius uważano:
Rzeczy, którymi można było zawładnąć w powietrzu, na ziemi, w morzu, w szczególności dzikie zwierzęta, ryby, ptaki, schwytane na własnym lub cudzym gruncie, zwierzęta domowe, oswojone o ile utraciły nawyk powrotu
Res hostiles – rzeczy wroga, także niewolnicy
Rzeczy wyrzucone na brzeg morze np. kamienie czy perły
Insula In Mari Nata – wyspa powstała na morzu
Res derelictae – rzeczy porzucone przez właściciela z zamiarem wyzbycia się własności, ale już nie rzeczy zgubione przez właściciela
KONTROWERSJA PRAWNA DOTYCZĄCA RES DERELICTAE
Rzeczy porzucone przez właściciela z zamiarem wyzbycia się współwłasności, ale już nie rzeczy zgubione przez właściciela, jeden z przykładów rzeczy niczyjej, która mogłaby zostać zawłaszczona. Rzeczy takie nie znajdowały się w majątku prywatnym, ale w każdej chwili mogły się stać częścią takiego majątku. Kontrowersja prawna?
INVENTIO THESAURI
Znalezienie skarbu – znalezienie rzeczy wartościowych o objęcie ich w posiadanie. Przesłankami dopuszczalności nabycia było nabycie własności na rzeczach wartościowych uznanych za skarb, możliwe w drodze zawłaszczenia jeżeli rzeczy pozostawały w okryciu tak długo, że odnalezienie ich właściciela było niemożliwe (nie były to więc rzeczy ukryte z racji bojaźni celem ich chronienia), znalezienie musiało być przypadkowe, a ni wynikiem poszukiwania. Zgodnie z regułą prawa archaicznego własność nabywał właściciel gruntu gdzie skarb odnaleziono, klasycznego po połowie właściciel gruntu i znalazca, sam znalazca gdy skarb został znaleziony w miejscu świętym lub otoczonym czcią, gdy w miejscy publicznym lub na gruncie należącym do cesarza po połowie znalazcy i skarbowi państwa (rozstrzygnięcia wprowadził Hadrian)
NABYCIE WŁASNOŚCI POŻYTKÓW – ZASADA WYTWORZENIA, ZASADA SUBSTANCJI, SEPARATIO A PERCEPTIO
???
REGUŁY RZĄDZĄCE NABYCIEM WŁASNOŚCI RZECZY POŁĄCZONYCH
Accessio – połączenie , nabycie własności rzeczy samoistnej skutkiem połączenia jej z inną rzeczą samoistną, w taki sposób, że rzecz przyłączona stała się częścią składową rzeczy, do której została przyłączona, a która ma obecnie status rzezy głównej, w oparciu o zasadę superficies solo cedit, różne rodzaje połączeń
Ruchomość z nieruchomością
- plantatio, satio – zasadzenie drzewa lub obsianie ziarnem cudzego gruntu, z chwilą zapuszczenia korzeni drzewo lub zboże stawało się własnością właściciela gruntu
-inadeficatio – wybudowanie budynku na cudzym gruncie, gdy był trwale połączony z gruntem, a nie prowizoryczny
Nieruchomość z nieruchomością
-alluvio – przymulisko, czyli powolny przyrost ziemi naniesionej przez rzekę do brzegu, własność nabywał właściciel brzegu
-avulsio – oderwisko, jeżeli oderwany kawał gruntu zrósł się z gruntem, na który opadł, własność zyskiwał właściciel gruntu niższego
-alveus derelictus – opuszczone koryto rzeki, własność nabywali właściciele gruntów nadbrzeżnych
-insula In flumine Nata – wyspa powstała na rzece
Ruchomość z ruchomością
-metale – własność nabywał właściciel rzeczy głównej
-metale przy pomocy innego metalu
-ufarbowanie materiału
-napisanie czegoś
-malowidło
-zlanie płynów
-zmieszanie ciał stałych
Własność przysługująca właścicielowi rzeczy połączonej z inną wygasała, zaś cała rzecz przypadała właścicielowi rzeczy uznanej za główną, najczęściej z obowiązkiem zapłaty równowartości rzeczy przyłączonej, dla ochrony tego kto tracił własność exceptio doli
Jeśli rzecz przyłączona została oddzielona od głównej, prawo własności dawnego właściciela odżywało i rzecz mogła być wydana za pomocą rei vindicatio
Gdy było możliwe oddzielenie właściciel dawny mógł wystąpić z action ad exhibendum a potem rei vindicatio żądać wydania rzeczy, nie dotyczyło to wybudowania budynku z użyciem cudzych materiałów (jedynie roszczenie o duplum ich wartości)
W razie namalowania czegoś na cudzym materiale dzieło otrzymywał malarz, ale miał obowiązek zapłaty równoważności materiałów
KONSEKWENCJE SPECIFICATIO DLA STOSUNKÓW WŁASNOŚCIOWYCH, KONTROWERSJA PRAWNA I JEJ ROZSTRZYGNIĘCIE
Specificatio był to pierwotny sposób nabycia własności według ius gentium odwołujący się do przypadku zawłaszczenia. Było to przerobienie rzeczy w taki sposób by powstała nowa rzecz i by możliwe było uzyskanie prawa własności w drodze objęcia tej rzeczy w posiadanie. W przypadku przerobienia rzeczy własnej prawo do rzeczy nowej miał dotychczasowy właściciel, w razie przerobienia rzeczy cudzej pojawiała się kontrowersja prawna. Sabinianie uznawali, że rzecz powinien nabyć właściciel materiału, bowiem bez materiału nowa rzecz w ogóle by nie powstała. Prokulianie natomiast za właściciela uznawali przetwórcę, bowiem w wyniku jego pracy pojawiła się nowa rzecz nie mająca właściciela i podlegająca przez przetwórcę zawłaszczaniu jako rzecz niczyja. Paulus zaproponował rozstrzygnięcie pośrednie – gdy rzecz mogła zostać przywrócona do stanu poprzedniego własność przypadała właścicielowi materiału który powinien wynagrodzić przetwórcy jego pracę, a gdy niemożliwe było powrotne przerobienie rzeczy własność przypadała przetwórcy w obowiązkiem zwrotu wartości materiału. To rozwiązanie za słuszne uznał Justynian.
ZASIEDZENIE I JEGO FUNKCJA
Usucapio to nieprzerwane posiadanie rzeczy przez okres czasu, jaki był przewidziany przez reguły prawne celem nabycia prawa własności do rzeczy, funkcją była ochrona dobra publicznego, bo w interesie publicznym było, aby niepewność co do stanu prawnego rzeczy nie trwała zbyt długo, drugą funkcją było ukaranie właściciela za to, że w określonym czasie nie podejmował ochrony swojego prawa
PRZESŁANKI ZASIEDZENIA
Ustawa XII tablic – przepis mówił, że w przypadku nabycia pochodnego rzeczy gwarancja co do tego , że nabywca nie będzie niepokojony w wykonywaniu prawa wynosiła rok lub odpowiednio dwa lata w przypadku nieruchomości – określano jako tempu czyli czas nieprzerwanego posiadania
W prawie klasycznym wymagano dla skuteczności uzyskania własności drogą zasiedzenia:
-tempus
-iusta causa – słuszny tytuł
-bona fides – dobra wiara posiadacza, przynajmniej w chwili objęcia rzeczy w posiadanie
Możliwość dokonania zasiedzenia była jednak wyłączona w stosunku do niektórych rzeczy:
- rzeczy skradzione
-rzeczy zabrane siłą lub przemocą
-rzeczy niemogące być przedmiotem własności prywatnej
4. Od III wieku uwzględniano okres posiadania poprzedniego posiadacza
LONGI TEMPORIS PRAESCTIPTIO
Zarzut procesowy na korzyść pozwanego co do przedawnienia skargi wydobywczej – rei vindicatio podnoszonym przez posiadacza gruntu prowincjonalnego, który uzyskał władztwo faktyczne, będąc w dobrej wierze, w ten sposób skarga o wydanie rzeczy była skutecznie blokowana, początkowo stosowany dla ochrony posiadania nieruchomości, następnie też rzeczy ruchomych, od III wieku zarzut przekształcił się w szczególny przypadek zasiedzenia. Możliwość posłużenia się zarzutem zależało od dwóch przesłanek. Po pierwsze nieprzerwanego posiadania przez 10 lub 20 lat. Po drugie dobrej wiary posiadacza. 20 lat gdy pochodzili z różnych prowincji. Skuteczne posłużenie się zarzutem trwale blokowało skargę wydobywczą i dawało posiadaczowi gruntu prowincjonalnego prawo zbliżone do własności, chronione skargą In rem wzorowaną na rei vindicatio.
Justynian dokonał ostatecznego połączenia usucapio.
ŚRODKI PRAWNE SŁUŻĄCE DO PROCESOWEJ OCHRONY PRAWA WŁASNOŚCI
Środki służące dochodzeniu rzeczy od jej aktualnego posiadacza
Środki służące dochodzeniu rzeczy od jej aktualnego posiadacza
Skarga windykacyjna – rei vindicatio: skarga przyznawana gdy właściciel kwirytarny nie posiadał rzeczy, co stanowiło naruszenie jego prawa własności, bo nie mógł wykonywać swego władztwa nad rzeczą, celem skargi była restytucja rzeczy w procesie legisakcyjnym albo postępowaniu formularnym lub też kognicyjnym
Środki dotyczące okazania rzeczy: action ad exhibendym, interdictum quem fundum: w przypadku gdy pozwany nie chciał dobrowolnie przedstawić spornej rzeczy ruchomej lub też nie chciał wdać się w spór w procesie wydobywczym dotyczącym nieruchomości, powód mógł żądać okazania rzeczy przed magistraturą, a następnie przed sędzią
Środki służące uzyskaniu ochrony prawa własności w przypadku innego niż pozbawienie posiadania naruszenia prawa
Powództwo negatoryjne: action negatora (negativa)
Ochrona posiadacza ad usucapionem (właściciela bonitarnego) ; Publiciana In rem action
Skarga wnoszona w razie pozbawienia posiadania rzeczy posiadacza ad usucapionem przez jakąś osobę, z uwagi na to, że nabywca rzeczy uzyskał jedynie posiadanie rzeczy, ale nie uzysk ład prawa własności kwirytarnej, była to ochrona pretorska wzorowana na skardze wydobywczej, zawierającej w swej formule fikcję, że okres zasiedzenia już upłynął, cel skargi był analogiczny jak przy rei vindicatio
Środki procesowe i poza procesowe wykorzystywane w stosunkach sąsiedzkich
Cautio damni infecti oraz missio In possessionem – gdy budowla na gruncie sąsiednim groziła zawaleniem się
Interdictum quo vi aut clam – gdy ktoś z zastosowaniem siły lub potajemnie wykonał jakieś urządzenie lub dokonał zmian na gruncie, też gdy ktoś wykonał na własnym gruncie zmiany uniemożliwiające wykorzystanie służebności
Actio aquae pluviae arcendae – gdy sąsiad zmienił spływ wody deszczowej
Operis novi nuntiatio – bezprawne wzniesienie budowli przez sąsiada, też gdy wznoszenie budynku uniemożliwiało korzystanie z publicznej drogi lub placu
Interdictum de glande legenda – gdy sąsiad odmawiał wejścia na swój grunt by umożliwić zebranie owoców
Interdictum de arborius caedendis – gdy sąsiad odmówił obcięcia gałęzi przechodzących na sąsiedni grunt
ŚRODKI SŁUŻĄCE ODZYSKANIU WŁASNOŚCI W PROCESIE LEGISAKCYJNYM
Początkowo wykorzystywano schemat legis action Sacramento In rem – zarówno powód, jak i pozwany przeprowadzali dowód co do swego prawa własności, należało udowodnić wszystkie kolejne przejścia własności rzeczy, aż do jej nabycia w sposób pierwotny. W okresie wczesporepublikańskim pojawiło się postępowanie per sponsionem – zamiast sacramentum pozwany na żądanie powoda składał sponsio praeiudicalis – czyli formalne, ustne przyrzeczenie, że zapłaci określoną sumę pieniężną na wypadek przegrania procesu – w tym schemacie jedynie powód prowadził dowód co do prawa własności rzeczy spornej, którą na czas sporu zatrzymywał pozwany po złożeniu przyrzeczenia zabezpieczonego poręką, że w razie przegrania procesu wyda rzecz wraz z pożytkami, będzie prowadził proces prawidłowo i wstrzymania się od dolus
ŚRODKI SŁUŻĄCE ODZYSKANIU WŁASNOŚCI W PROCESIE FORMULARNYM
Stosowano skargę z formula petitoria vel arbitraria – powód miał obowiązek przeprowadzić dowód co do swego prawa własności, dzięki clausula arbitraria vel restitutoria pozwany mógł uniknąć zasądzenia, wydając rzecz na wezwanie sędziego, co pozwalało mu uniknąć zasądzenia pieniężnego, ewentualnej egzekucji majątkowej i związanej z nią infamii
BUDOWA FORMULA PETITORIA
???
CZYNNA I BIERNA LEGITYMACJA W SPORZE O WŁASNOŚĆ
Legitymacja czynna przysługiwała właścicielowi kwirytarnemu – w prawie justyniańskim każdy właściciel – który nie posiadał rzeczy
Legitymacja bierna – każda osoba, która aktualnie władała rzeczą jako posiadacz, legitymacja dzierżycieli była w okresie klasycznym przedmiotem kontrowersji i była rozstrzygana kazuistycznie, istnienie jej uznał dopiero Justynian, w prawie justyniańskim uznano też legitymację osób, które choć nie posiadały, były uznawane za posiadaczy, powodem uznania legitymacji było; nieuczciwe działanie osoby, które prowadziło do utraty przez nią legitymacji z powodu pozbycia się posiadania lub też podstępne działanie polegające na udawaniu, że się posiada, celem uchronienia faktycznego posiadacza przed pozwaniem i zasądzeniem
CEL CLAUSULA ARBITRARIA
Zasądzenie było uzależnione od tego, czy pozwany na wezwanie sędziego wydał lub okazał rzecz sporną powodowi. Jeśli tego nie uczynił, był zasądzony na sumę pieniężną, która mogła przewyższać wartość rynkową przedmiotu sporu. Wykonanie wezwania sędziego pozwalało pozwanemu uniknąć zasądzenia, a także egzekucji majątkowej i związanej z nią infamii. Celem było to by doszło do zwrotu przedmiotu sporu, rzeczy materialnej, gdyż nie zawsze wartość pieniężna ze względów np. sentymentalnych była dla osoby która utraciła rzecz wystarczająca.
ZAKRES ZASĄDZENIA ZE SKARGI WINDYKACYJNEJ
W wyroku sędzia zasądzał pozwanego na konieczność zapłaty równowartości rzeczy, której oszacowania dokonywał powód, wraz z uwzględnieniem wartości pożytków z rzeczy, których zwrot należał się powodowi z tytułu prawa własności rzeczy, lub – jeśli powod nie wykazał swego prawa lub pozwany skutecznie przeciwstawiał się roszczeniu powoda – uwalniał pozwanego, w procesie formularnym na skutek condemnatio, powód wprawdzie uzyskiwał roszczenie pieniężne stwierdzone w wyrok, jednak tracił własność rzeczy.
Sędzia ustalając sumę należną powodowi, sędzia obok sumy szacunkowej wskazanej przez powoda uwzględniał także równowartość pobranych przez pozwanego pożytków, jak i poczynione na jego rzecz nakłady:
Pożytki (fructus) i inne korzyści (np.akcesje)
Nakłady (impensae)
ROSZCZENIA POSIADACZA, KTÓRY ZOSTAŁ ZASĄDZONY ZE SKARGI WINDYKACYJNEJ
Pozwany posiadacz mógł przeciwstawić roszczeniu powoda twierdzenia. Po pierwsze mógł zaprzeczyć legitymacji czynnej powoda twierdząc, że nie jest on właścicielem. Po drugie uznać legitymację, ale powołać się na uprawnienie do posiadanej rzeczy skutecznej wobec powoda. Uznać legitymację czynną, ale za pomocą zarzutu exceptio doli powołać się na własne prawo do zatrzymania rzeczy – ius retentionis – z uwagi na poczynione na nią nakłady. Po czwarte w przypadku uprzedniego nabycia rzeczy od powoda podnieść zarzut co do okoliczności nabycia i wydania rzeczy – exceptio rei venditae ac traditae. Obowiązywała po piate clausula arbitraria vel restitutoria.
IUS TOLLENDI I IUS RETENTIONIS
Ius tollendi było to prawo odłączenia i zatrzymania nakładów zbytkowych, gdy jest to możliwe bez zmiany substancji rzeczy
Ius retentionis to prawo zatrzymania rzeczy do czasu zwrotu nakładów realizowane w procesie za pomocą exceptio doli
PROBLEM INDEFENSIO W SPORZE O WŁASNOŚĆ
Indefensio było to zachowanie pozwanego w sporze o własność polegające na jego oporze. Ewentualny opór i brak aktywności w faze In iure musiał zostać przełamany z uwagi na kontradyktoryjność, co mogło stanowić problem. Przy skargach In rem przedmiot sporu wystarczyło przekazać powodowi. Srodkiem przy skargach In personam było misio In bona. Niekiedy indefensio mogło spowodować podwojenie wartości przedmiotu sporu. By uniknąć placenia duplum wystarczyło jednak uznać podstawę, ale kwestionować wartość, jakiej domagał się powód.
SYTUACJE UZASADNIAJĄCE WNIESIENIE ACTIO NEGATORA
Wniesienie powództwa negatoryjnego uzasadniało: naruszenie prawa własności (jednak nie w drodze pozbawienia posiadania) przez osobę, która twierdziła dodatkowo, że przysługuje jej prawo podmiotowe uzasadniające korzystanie z rzeczy w ograniczonym zakresie. Actio negatora zależała od naruszenia, które mogło mieć różną postać, w zależności od treści prawa, na którego istnienie dokonujący ingerencji się powoływał. Sytuacją typową umożliwiającą skorzystanie były immissiones czyli uciążliwe i negatywne oddziaływania będące wynikiem eksploatacji nieruchomości lub innej rzeczy, które przedostawały się z jednego gruntu na sąsiedni.
IMISSIONES JAKO TYPOWY PRZYKŁAD NARUSZENIA WŁASNOŚCI DAJĄCY PODSTAWĘ DO ACTIO NEGATORA
Sytuacją typową umożliwiającą skorzystanie z actio negatora były immissiones czyli uciążliwe i negatywne oddziaływania będące wynikiem eksploatacji nieruchomości lub innej rzeczy, które przedostawały się z jednego gruntu na sąsiedni. Przyjmowano, że w pewnym zakresie są one dopuszczalne, bowiem inaczej prowadzenie jakiegokolwiek działalności na gruncie byłoby praktycznie niemożliwe, jednak gdy przekraczają one pewną dozwoloną granicę konieczne jest ustanowienie służebności. Były to tzw. Służebności niewłaściwe polegające na możliwości odprowadzenia ścieków czy też produkcji nieprzyjemnego zapachu.