OŚWIATA I SZKOLNICTWO POLSKIE POD ZABORAMI

ZABÓR ROSYJSKI

• likwidacja szkół KEN-u oraz wprowadzenie cenzury książek.

• Wprowadzono politykę rusyfikacyjną.

• wysiedlenia, konfiskaty.

• Powstała tajna policja.

• Wprowadzono rosyjski kodeks karny.

• Szkoła Główna Wileńska została przekształcona na Imperatorski Uniwersytet

• powstanie Kuratorii Wileńskiej (Wileński Okręg Naukowy). Przyjęto zasadę, że w każdej guberni będzie przynajmniej jedno 6-klasowe gimnazjum oraz w każdym powiecie 3-klasowa szkoła powiatowa. Program był ten sam, co w szkołach KEN, rozszerzony o język rosyjski.

• wprowadzono nadobowiązkową naukę języka rosyjskiego.

• Drukowano podręczniki w języku rosyjskim,

• wprowadzono rosyjski sytem szkolny.

• Szkolnictwo średnie zostało ograniczone do 4 klas.

• Szkolnictwo Szkolnictwo elementarne zredukowano do połowy.

• Dokonano czystki w kadrze nauczycielskiej.

• Zamknięto prywatne szkoły średnie, prowadzone przez zakony katolickie, oraz większość pensji żeńskich.

• Młodzież polska z konieczności udawała się na studia w uniwersytetach rosyjskich.

• Organizowano nowe szkoły rosyjskie, wprowadzono tzw. „szkoły mieszane”.

• usunięto polskie książki z bibliotek gimnazjalnych.

• W  pragramach pominięto zupełnie historię Polski.

• Regulaminy  szkół zawierały szereg przepisów policyjnych, jak zakaz chodzenia po mieście  w określonych godzinach, uczęszczania do teatru, do czytelni.

• Realizowanie polityki rusyfikacyjnej

• Analfabetyzm sięgnął 65% ogółu mieszkańców.

• Planowe wynarodowienie Polaków spowodowało kontrakcję społeczeństwa w postaci organizowania nauczania prywatnego  i tajnych szkółek.

• W 1894 r. założono Towarzystwo Tajnego Nauczania.

• Na prowincjach nauczanie elementarne organizowały tzw. Koła Kobiece Korony i Litwy. Tajne nauczanie na poziomie średnim odbywało się w prywatnych szkołach żeńskich (oficjalnych). Powstawały tam tajne klasy wyższe. Młodzież szkolna zaczęła tworzyć tajne koła samokształceniowe.Na poziomie wyższym istotną rolę odegrał „Uniwersytet Latający” w Warszawie. Była to tajna placówka przenosząca się z miejsca na miejsce. W 1905 r. wybuchł STRAJK SZKOLNY w Warszawie, który przekształcił się w bojkot szkoły rosyjskiej w całym kraju. Po tych wydarzeniach władze carskie poszły na ustępstwa. Przywrócono autonomię wyższych uczelni,  naukajęzyka polskiego miała odbywać się po polsku, pozwolono na otworzenie polskich szkół prywatnych, etc. Walka o szkołę polską toczyła się do końca panowania rosyjskiego. Szkoły rzędowe były cały czas bojkotowane.
  ZABÓR AUSTRYJACKI

• Swoją polityką w zaborze austriackim władze zaczęły od germanizacji.

• Zaczęto od zakazu wysyłania  dzieci do szkół KEN-u.

• Młodzież podano nadzorowi policji.

• Utworzono urzędy cenzury.

• Wprowadzono język  niemiecki do szkół. 

• Szkoły ludowe podzielono na trywialne, główne, normalne, realne i dla dziewcząt. Zamknięto część szkół średnich.

• Polityka władz Galicji polegała na doprowadzeniu do zacofania  szkół gimnazjalnych i studiów filozoficznych (2-letnie szkoły średnie). Wprowadzono limit miejsc, egzaminy wstępne, podniesiono czesne, etc..

• Zreformowane gimnazja stały się zakładami 8-klasowymi, przygotowującymi do studiów wyższych. Dzieliły się na niższe i wyższe. Wysunięto postulaty spolszczenia i unarodowienia, powszechnej oświaty ludowej i autonomii szkolnej. Ostatecznie doszło do wprowadzenia polskiego języka wykładowego w szkolnictwie. Utworzono również Radę Szkolną Krajową. Jednak jej działalność . działalność nie trwała długo (do 1848). Ogłoszono stan wojenny. Zaczęły się rządy A. Bacha. Oparty na armii i policji, miażdżył wszelkie przejawy wolnej myśli. Także i szkolnictwu patronowali komisarze policji, śledząc nauczycieli i młodzież.Zwrot miał nastąpić w 1859 r., kiedy Franciszek Józef I zdecydował się na porzuceni dotychczasowej polityki. Po zniesieniu stanu wojennego w 1865 r. ponownie okazało się, że reżim austriacki nie jest skłonny do ustępstw. Dopiero klęska z Prusami rok później, zmusiła cesarza do odstąpienia od polityki germanizacyjnej. Wprowadzono język  polski do szkół na wszystkich szczeblach nauczania. Ponownie utworzono Radę Szkolną Krajową. RSK zajęła się natychmiast reformą szkół. Stworzono seminaria nauczycielskie, męskie i żeńskie. W ślad za dwutypowością szkoły ludowej wprowadzono dwa rodzaje seminariów: językowo-rysunkowe i przyrodniczo-gospodarcze.Spolszczenie szkolnictwa nie było jednak pełne, ponieważ mimo wprowadzenia języka polskiego, przekazywano obce treści. Zaniedbana była  nauka historii i geografii Polski. W Galicji rozwinęły się liczne liczne stowarzyszenia. Pierwszą organizacją nauczycielską było Towarzystwo Pedagogiczne. Potem powstało Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych, Krajowy Związek Nauczycielstwa Ludowego, Towarzystwo Szkoły Ludowej, etc..

ZABÓR PRUSKI

• W zaborze pruskim najszybciej wprowadzono język niemiecki oraz historię Prus do szkół.

• Zakazano zatrudniania nauczycieli nie znających języka niemieckiego.

• zaczęto likwidować szkoły  polski, nakazując forsowną germanizację.

• W miejsce upadłej w Warszawie Szkoły Kadetów założono niemiecki Korpus Kadetów w Kaliszu. W 1804 r. utworzono Liceum w Warszawie jako wzorową 6-klasową szkołę niemiecką.

• Władze pruskie usilnie  starały się, aby wychować młodzież na dobrych poddanych pruskich.

• Wobec braku polskiej szkoły duże znaczenie miało powołanie pierwszej polskiej organizacji uczonych Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które zajęło się zachowaniem i podniesieniem kultury . kultury narodowej. Na jej wzór powstały towarzystwa w Krakowie, Lublinie, Płocku. Utworzenie Księstwa Warszawskiego spowodowało, że szkolnictwo Wielkopolskie odzyskało polski charakter, przy zachowaniu pruskich form organizacyjnych.

• w całym zaborze pruskim obowiązywała pruska organizacja szkolnictwa. Wzrosła liczba gimnazjów i  szkół realnych.

• rozwiązano stowarzyszenia, ograniczono wolność prasy.

• stopniowe usuwanie języka polskiego ze szkolnictwa i życia publicznego.

• W  latach 1871-78 prowadzona była przez rządy Bismarcka walka ideologiczna i polityczna niszcząca wszelkie wszelkie przejawy polskości – Kulturkumpf.

• Generalną zasadą było ograniczenie nauczania w języku polskim. Sytuacja taka utrzymywała się, praktycznie bez większych zmian do końca panowania pruskiego na ziemiach polskich.

• W zaborze pruskim szkolnictwo wyższe nie istniało.

• Polacy cały  czas pamiętali o tym, aby zachować świadomość narodową.  Praca naukowa i oświatowa była czynem patriotycznym, służącym walce o niepodległość. Rozwinęła się fizyka, medycyna, chemia, przyrodoznawstwo. Powstało wiele bibliotek (Biblioteka Ordynacji Krasińskich, Biblioteka Ossolińskich, Biblioteka Zamojskiego w Warszawie, etc.), pracowni i zbiorów naukowych (Muzeum Czartoryskich, etc.). W ruchu naukowym znaczą rolę odegrały towarzystwa naukowe: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe Krakowskie, Towarzystwo Naukowe w Płocku, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie.