POZYTYWIZM - w Polsce na II połowę XIX-wieku, a w Europie na lata 1850-1880, jest często nazywana całkowitym zaprzeczeniem swej poprzedniczki. Pozytywizm to epoka propagująca filozofię wiedzy, doświadczenia, badań naukowych, kultywująca ideał pracy, miłości do ziemi, wiek dominacji prozy czy poezji „czasów niepoetyckich”.

Asymilacja Żydów – Orzeszkowa postulowała ona, by społeczeństwo odrzuciło stereotypowy wizerunek Żyda, który oparty był na całkowicie fałszywych przesłankach i zbratało się obywatelami polskimi wyznania mojżeszowego. Prus uważał Żydów za jedną z ważnych części „organizmu państwa”, bez której groziła mu choroba. Lalka, Mendel Gdański (Marii Konopnickiej)

Emancypacja kobiet (Marta Orzeszkowej)

utylitaryzm – kierowanie się w życiu tym, co użyteczne, robienie tylko tych rzeczy, które przyniosą pozytywny efekt. Według Milla utylitarnym było to, co było dobre dla całego społeczeństwa, a nie jednostki. Właśnie dzięki takiemu postępowaniu owa jednostka stawała się użyteczna dla ogółu ludności, czyli utylitarna.

Ewolucjonizm - Zdaniem Spencera zasady rządzące społeczeństwem ludzkim wywodzą się wprost z przyrody. Dowodził, iż człowiek, który nie jest z natury istotą społeczną, dzięki instytucjom nabywa zdolności do życia i funkcjonowania w zbiorowości.

Podobnie jak inny angielski filozof, Mill, Spencer opowiadał się za liberalizmem. Starał się udowodnić, iż ustrój ten jest idealny, ponieważ wywodzi się wprost z prawa natury. W liberalizmie jednostka stanowi o sobie poprzez swoją aktywność lub jej brak. Uważał, że państwo miało przypominać zakład pracy, w którym wszystkich obowiązywałby podział pracy.

Naturalizm - Według naturalistów człowiek podlega prawom natury, której jest częścią. Jego życie płynie pod znakiem walki o przetrwanie. W czasach zdominowanych przez kapitał, pieniądz zyskał status boga, a ludzie byli w stanie posunąć się do wszystkiego, by go zdobyć. Naturaliści postrzegali ówczesny świat w bardzo pesymistyczny sposób. Opisywali go bez zbędnych upiększeń, wskazując na jego patologię i brzydotę.

W pozytywizmie trzymano się realizmu, a wręcz opisywano zwykłość i codzienność. Realizm to taki sposób przedstawiania rzeczywistości, który skupia się na świadectwie zmysłów, na obserwacji i na opisie zewnętrznych fenomenów literatury. Ówcześni zwolennicy realizmu nawoływali do wyczerpującego opisu rzeczywistości, zgłębienia wszystkich warstw społecznych, zbliżenia się do normalnego życia. Pisarz miał być uczonym, z chłodnym obiektywizmem miał obserwować interesujący go przedmiot. Nawet do terminologii literackiej zaczęły przenikać naukowe określenia – powieść to studium, a konstruowanie fabuły – eksperyment.

- nastawienie poznawcze,
- wysoki stopień prawdopodobieństwa przedstawionej wizji świata,
- postaci i sytuacje charakterystyczne dla ówczesnych realiów,
- maksymalizacja w zakresie uszczegółowienia obrazu.

• Pozytywiści pragnęli budować dojrzałe społeczeństwo i nowoczesne państwo, które edukacja miało objąć warstwę najuboższych i umocnić klasę średnią, zapewniając jej wpływ na rozwój kraju. Główną siłą mieli być inteligenci, przedsiębiorcy i kapitaliści, nie zaś ludzie dobrze urodzeni.

• nacisk na pedagogikę i dydaktykę

cechy:

• plastyczność opisów przyrody,

• pogłębiona analizą psychologiczna postaci

• prawdopodobieństwo przyczynowo-skutkowe fabuły.

• moralne było to, co służyło pożytkowi ogólnemu, na pierwszym planie program społeczny

• zaufanie do rozumu,

• przeświadczenie o dokonującym się postępie,

• organistyczna wizja społeczeństwa,

• kult nauki i mozolnej pracy.

Założeniami filozoficznej teorii poznania były:

 empiryzm – źródłem poznania doświadczenie zmysłowe,

 fenomenalizm – orzekanie o konkretnych zjawiskach, a nie o ich “istocie”,

 nominalizm – istnieją przedmioty konkretne, brak uniwersaliów,

 agnostycyzm (porzucenie metafizyki oraz spekulacji i idealizmu na rzecz tego, co pewne, materialne i możliwe do zbadania, czyli empiryczne) – monizm i dualizm, ateizm i antyklerykalizm,

 scjentyzm – społeczeństwo powinno akceptować te wartości, które tworzą najlepsze warunki dla rozwoju nauk (obowiązywał zarówno w dziedzinie praktyki, jak i twórczości artystycznej), bezwzględna wiara w osiągnięcia nauki, oparte na konkretnych zdobyczach nauk przyrodniczych.

W pracy u podstaw chodziło w głównej mierze o edukację, natomiast w pracy organicznej największy nacisk pozytywiści kładli na gospodarkę. Propagowali oni najnowsze rozwiązania ekonomiczne w przemyśle, handlu i rolnictwie. Proponowane przez nich zmiany w tym zakresie miały prowadzić do poprawy kondycji „organizmu państwowego”, co w efekcie miało prowadzić do umocnienia polskiego majątku, a w ostateczności dobrobytu.

MŁODA POLSKA – powiew nowych prądów, idei zmieniających dotychczasowe myślenie; Epoka przypadająca w Polsce na lata 1890-1918, czyli przełom wieków, jest często nazywana czasem negowania „wszystkiego”, rozpusty, popadania w uzależniania. Całkowity brak wiary, dekadentyzm. Młoda Polska zostawiła po sobie utwory, w których potępiała kulturę mieszczańską („mentalność filistrów”), obrazowała bezsens ludzkiego życia, w którym człowiek niczym marionetka jest kierowany popędami, w którym cierpi. Epoce tej zawdzięczamy takie kierunki filozoficzne, jak intuicjonizm Henriego Bergsona, z jego pojęciem élan vital (siły życiowej i twórczej), nietzscheanizm operujący kategorią „nadczłowieka”, wyrażający apoteozę woli i witalności czy w końcu schopenhaueryzm, wywołujący narodowy pesymizm, a wyrosły z fascynacji buddyzmem.

MODERNIZM – powstał w oparciu o dwie teorie: Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Kierunek zakładający nieodłączność życia i cierpienia. Człowiek, zdeterminowany przez nękający go ciągle popęd życiowy, musi nieustannie zaspokajać pragnienia i ambicje, co przysparza mu klęsk, wstydu, poniżenia, rozczarowania rzeczywistością i sobą, a przede wszystkim lęku przed śmiercią. Jednostka nieustannie poszukuje ucieczki przed życiem, które jest nieskończonym pasmem udręki. Aby choć trochę zminimalizować „ból istnienia”, ludzie muszą nauczyć się okiełznać swe popędy, pragnienia, pożądanie. Moderniści przeciwstawiali się realizmowi i naturalizmowi, wyrażali dezaprobatę wobec moralności mieszczańskiej, w działach kładących nacisk na indywidualizm, symbolizm, estetyzm. To także jedna z wielu nazw Młodej Polski lub jej pierwszego dziesięciolecia, odznaczająca się dążeniem do oryginalności, innowacyjności, krytycznym stosunkiem do tradycji i dokonań przeszłych epok.

SYMBOLIZM - Twórcy symbolizmu, czerpiący z bogatego filozoficznego zaplecza, przekonani o istnieniu niepoznawalnego zmysłami bytu idealnego, wiecznego, mistycznego, prawdziwego świata transcendentnego, ukrywanego przez świat materialny, zniszczalny, empiryczny - skłonili się w kierunku posługiwania się obrazem mającym swa odrębne znaczenia. Pierwsze było dosłowne, a drugie metaforyczne,, głębsze, czyli symboliczne. Dawało ono szansę, w odróżnieniu od alegorii, mającej jedną definicję, wielostronnej interpretacji dzieła, co jeszcze bardziej podkreślało tajemniczość i złożoność świata, który mógł być odczytywany w zależności od osobistych doświadczeń i wyznawanych zasad. Inspiracji symboliści szukali w baśniach, kulturach egzotycznych i prymitywnych, a nie w otoczeniu i codziennym życiu. Ich teksty, mające wyrazić „stan duszy”, są pełne aluzji, sugestii, tajemnicy, niejednoznaczności semantycznej, bogatych efektów zmysłowych (zwłaszcza muzycznych i dźwiękowych), niejasnych wskazówek, które po zinterpretowaniu dają poczucie, że właśnie dotknęło się czegoś niewyrażalnego słowem.
Symboliści odwoływali się więc do sfery uczuciowej, emocjonalnej człowieka, a nie rozumowej, intelektualnej. Ich celem było wywołanie w odbiorcy odpowiedniego przeżycia, wyrażenie nieuchwytnych stanów emocjonalnych, a nie wzbogacenie jego wiedzy o kolejne wiadomości czy wpojenie mu takich, a nie innych poglądów.

DEKADENTYZM - Badacze prądów twierdzą, że przygotował grunt pod inny kierunek - symbolizm. Przekonanie o całkowitym upadku kultury, nieodwracalnym kryzysie sztuki i wszelkich ideologii, wyczerpaniu się wszystkich możliwości artystycznych, przeświadczenie o tym, iż kultura, cywilizacja i ludzka moralność kierują się tylko kategoriami zysku i opłacalności. Twórców kierunku fascynowały tajemnice psychiki i duszy, dlatego też postanowili się poświęcić pracy nad odkrywaniem sekretów i zanegowali materializm. W swej doktrynie odwoływali się do filozofii Artura Schopenhauera, która dowodziła braku sensu ludzkiego życia. Jedynym, co ich hipnotyzowało i dawało wytchnienie, była sztuka, którą uznawali za cel sam w sobie i dziedzinę wzbogacającą jednostkę. Przykładem dekadenta był Stanisław Przybyszewski, Bez dogmatu Sienkiewicza

NEOROMANTYZM – nurt popierający wybujały indywidualizm, kult jednostki i sztuki, zainteresowanie sferą duchową, niechęć do materializmu, idealizm, irracjonalizm, subiektywizm i mistycyzm oraz symbolizm jako środek ekspresji pisarskiej. Poza tym neoromantyzm spowodował odrodzenie się w Polsce problematyki niepodległościowej, przywrócenie czci powstaniom i ich uczestnikom, zerwanie z polityką ugodową i ustępliwą wobec zaborców.

IMPRESJONIZM – w języku francuskim oznacza odciśnięcie, wrażenie, indywidualny, przelotny stan uczuć (impression). Choć na początku odnosił się głównie do malarstwa, z czasem został przeniesiony także do literatury Młodej Polski. Terminem tym określa się poezję o charakterze nastrojowym, która ukazuje świat przez pryzmat wrażliwości jednostki, która nie musi określać swych poglądów na świat, może pozostać intelektualnie bierna i przeżywać nieokreślone doznania. Dzieła impresjonistyczne cechuje subiektywizm, czyli podporządkowanie świata przedstawionego – pełnego emocji, zmysłowego - podmiotowi lirycznemu, „migawkowość” opisu, nastrój muzyczności, liryzm. W malarstwie stosowano techniki oddające wrażenia świetlne, zaznaczające grę światłocieni, rozmyte kontury. Operowano barwą, używano jedynie czystych kolorów. Celem było utrwalenie przelotnego obrazu, wrażenia i wzruszenie pięknem. W Ludziach bezdomnych czytamy o świetle i cieniu (jeziora lśniące; zstępowały smugi światła prawie białego i ostrymi rysami przerzynały chłodne murawy; blask srebrzący się a niepochwytny) czy zaskakujących barwach (czarne pnie; zielona woda; z liśćmi tak żółtymi). Z kolei w Weselu dowiadujemy się że akcja toczy się od ciemnego wieczoru, przez głębię nocy, do świtu (otrzymujemy dokładnie opisany kształt i kolor chmur), mrok rozświetla sztuczne światło, a ludzie są ubrani w bardzo kolorowe stroje (czapka z pawimi piórami, suknia panny młodej).

EKSPRESJONIZM – Ludzie ponownie uwierzyli, że jedynym bytem jest byt duchowy, sztuka jest sposobem dotarcia do Absolutu, a aby spróbować tego dokonać, należy odrzucić naturalizm i realizm. Poza tym teoretycy i praktycy kierunku – najczęściej nadwrażliwi, odizolowani od otoczenia, przeżywający obsesje śmierci, rozkładu, odrazy, zafascynowani podświadomością, snami, alogicznością, improwizacją, niejasnością, hermetycznością – ponad estetykę stawiali prawdę, piękno uznali za element podrzędny, niszczący, co stało się przyczyną tak częstego i wielostronnego operowania brzydotą, deformacją, groteską, zniekształceniem, kontrastem, grozą, niesamowitością, przerysowaniem naturalnych, obiektywnych kształtów przedmiotu, odrealnieniem barwy, wzmocnieniem kontrastów.

PRASA LITERACKA:

• krakowskie „Życie”, wychodzące w latach 1897-1900 pod. red. Stanisława Przybyszewskiego

• pismo literacko-artystyczne „Chimera”, wydawane z przerwami w Warszawie w latach 1901-1907 i redagowane przez Zenona Przesmyckiego. Głównym zadaniem periodyku było propagowanie sztuki czystej.

• „Ateneum” (1903-1905)

• „Museion” (1911-1913)

• konserwatywny krakowski „Czas”

• „Reforma” – krakowskie pismo liberalne

Pisarze i teoretycy, zafascynowani filozofią Artura Schopenhauera z jego rozumieniem życia jako nieskończonego pasma cierpień, niemożliwością osiągnięcia upragnionego szczęścia, koniecznością wyzbycia się pożądań i przejścia w stan nirwany, czyli niebytu, upatrywaniem największej wartości w sztuce, w kontemplacji której widział sposób na życie, byli także pod wrażeniem filozofii Fryderyka Nietzschego, czyli pogardzaniem fizyczną i psychiczną słabością człowieka, głoszeniem kultu życia autora pojęcia Nadczłowieka - jednostki silnej powołanej do rządzenia należącej do rasy panów.

zestawienie najważniejszych cech światopoglądu młodopolskiego człowieka:

- Pesymizm, nastroje niepewności, zagrożenia, lęk przed niewiadomą przyszłością,
- Niechęć do przemysłu, cywilizacji, techniki,
- Przekonanie o sile indywidualizmu,
- Wyniesienie na piedestał jednostki wybitnej, zdolnej, acz niezrozumianej przez przeciętnych (społeczeństwo), pogardzającej tłumem,
- Samotność nawet w tłumie, poczucie alienacji, wyobcowania ze społeczeństwa, kultury,
- Rozumienie prawdy jako nieustannie zmiennej, płynnej, ewoluującej, a więc niemożliwej do jednoznacznego uchwycenia (A. Zawadzki, dz. cyt., s. 284),
- Nadanie intuicji i wyobraźni znaczącej roli w procesie percepcji rzeczywistości,
- Odrodzenie metafizyki,
- Wizjonerstwo,
- Ludomania,
- Zainteresowanie filozofią orientalną (zwłaszcza hinduską),
- Zgłębianie tajemnic spirytyzmu, parapsychologii, okultyzmu, mediumizmu.

CYGANERIA I FILISTER: Najbardziej znany wizerunek artysty-cygana wykreował Stanisław Przybyszewski. Po przybyciu z Niemiec do Krakowa stał się on najpopularniejszym artystą, a jego zwolennicy stworzyli najbardziej barwna młodopolską cyganerię. Młodych artystów, oprócz skłonności do alkoholu, łączyła pogarda dla mieszczańskiego stanu, wszelkich zasad, kodeksów i obyczajów. Wśród nich oprócz outsiderów byli również zamożniejsi przedstawiciele społeczeństwa, których przyciągał czar cyganerii. nieustabilizowany i bezładny tryb życia; brak stałych dochodów i nieodpowiedzialność finansowa, fantazyjny, prowokujący i rzucający się w oczy ubiór (słynna peleryna), naruszanie reguł mieszczańskiej moralności i bulwersowanie opinii publicznej, lekceważenie obyczajów towarzyskich i reguł dobrego wychowania, nadużywanie alkoholu, pogarda dla wartości materialnych; zawołaniem bojowym cyganerii była bezpardonowa “walka z filistrem” Lekceważyli oni takie wartości jak umiarkowanie, stabilizacja, ciepło rodzinnego domu. Ich głównym zajęciem była ciągła prowokacja. Ich domem była kawiarnia, nocny lokal, a nawet ulica. Cyganeria znajdowała się w stałym konflikcie z resztą społeczności.

POGLĄDY SCHOPENCHAURA – Głównym poglądem filozofii Schopenhauera jest fenomenalizm. Świat jest moim wyobrażeniem, z takiego założenia wychodził i uważał je za pierwszą i nienaruszalną prawdę. Według tej filozofii, wszystko co widzimy jest wytworem naszego umysłu, który nie kopiuje rzeczy, a zabarwia je własną naturą. Dlatego też każdy z nas odbiera świat inaczej, dla każdego jest on inny. Co za tym idzie, nikt z nas nie poznaje prawdziwego świata, lecz zjawiska. Samowiedzę, czyli ludzka świadomość istnienia, nazwał wolą. Wola to klucz do poznania prawdy o naturze rzeczy, w tym także człowieka. Schopenhauer reprezentował również pesymistyczny pogląd na świat. Podstawowym założeniem metafizyki woluntarystycznej jest założenie, że wola, która nami kieruje jest irracjonalna, bezrozumna. Dlatego też nic nie jest w stanie jej zaspokoić całkowicie, przez co wciąż borykamy się z poczuciem niezaspokojenia, niezadowolenia. Życie człowieka to tak naprawdę męką, stała pogoń za zaspakajaniem potrzeb

FILOZOFIA NIETZSCHEGO - W jego twórczości można wyróżnić trzy zasadnicze okresy. Pierwszy nazywany jest kultem sztuki. Drugi okres nazywany jest dziś kultem nauki. Trzeci okres to kult życia, siły i indywidualności.

Relatywistyczna teoria poznania to jeden z podstawowych poglądów w filozofii Nietzschego. Opiera się ona na przekonaniu, iż wszystkie czynności ludzkie, w tym poznanie, są uwarunkowane potrzebami życiowymi. Kolejnym elementem systemu filozoficznego Niemca była relatywistyczna teoria wartości. Nasze oceny są subiektywne i uwarunkowane biologicznie. Nie istnieje coś takiego jak moralność obiektywna. Każdy z nas pod tym względem jest zupełnie inny, każdy z nas ma taką moralność, jaką ma naturę. Różnice między ludźmi to różnice ich natur. Niemiec wyróżniał dwie zasadnicze postawy ludzkie – apollińską i dionizyjską. Ta pierwsza ceni to, co jasne, przejrzyste, opanowane, zrównoważone, zamknięte, doskonałe, harmonijne. Ta druga za najlepsze uważa pełnię życia, płodność, jego pęd, dynamikę, burzenie harmonii. Nietzsche jasno opowiedział się po stronie tej drugiej, ponieważ widział w niej źródło wszystkiego.

FILOZOFIA BERGSONA – Zamiast na intelekcie Bergson zalecał opieranie się na intuicji. Uważał ją za przeciwieństwo intelektu oraz za sposób na poznanie prawdy pierwotnej. Dokładnie rozumiał ją jako bezpośrednią znajomość rzeczy i wydarzeń. Pojmował ją jako rodzaj instynktu. A ponieważ jest ona wytworem naszego organizmu, czyli przyrody, możemy całkowicie jej zaufać i się na nią zdać. Poznanie intuicyjne Bergson uważał za najdoskonalsze. Natura rzeczywistości również stanowiła element systemu filozoficznego Bergsona. Według niego rzeczywistość jest zupełnie inna od tej, postrzeganej przez intelekt. Nie jest ona harmonijna, uporządkowana, schematyczna i zautomatyzowana.