KSIĘGA ABDIASZA

Wstęp do Księgi Abdiasza.

Ab 1. WIDZENIE ABDIASZA.. Tytuł. Prolog. Wyrok przeciwko Edomowi. Spustoszenie Edomu. Całkowita zagłada Edomu. Wielka zbrodnia Edomitów..

"Dzień Pański". Sąd nad narodami i triumf Izraela. Posiadłości odrodzonego Izraela.

Wstęp do Księgi Abdiasza

Najmniejsza księga ST, licząca zaledwie 21 wierszy, nosi tytuł "Widzenie Abdiasza" (wg hebr. i LXX; Wlg: Prophetia Abdiae).

Treść jej stanowi potępienie zbrodni Edomu popełnionych wobec bratniego narodu izraelskiego oraz zapowiedź ostatecznego triumfu królestwa Bożego, którego uosobieniem jest zwycięski Syjon. Można więc podzielić ją na dwie części: I. Potępienie zbrodni Edomu (1b-15a), II. Odrodzenie Izraela i założenie królestwa Bożego (15b-21).

Jak wynika z treści, Edom stanął po stronie wrogów Izraela i brał udział w pustoszeniu Ziemi Świętej i Jerozolimy. Brak wzmianki o zburzeniu świątyni oraz aluzja do zjednoczenia rozdzielonych królestw izraelskiego i judzkiego (Ab 1,18n) sprzyja tezie, że nie chodzi tu o zburzenie Jerozolimy przez Nabuchodonozora w r. 587/586, lecz o spustoszenie za czasów Jorama (852/841). Stąd też powstanie księgi należy datować na IX w. przed Chr. Osoba proroka Abdiasza (hebr.: "Czciciel Jahwe") pozostaje dla nas nieznana, gdyż - poza wzmianką w tytule - nie mamy o nim żadnych historycznych wiadomości.

Potępienie i groźby przeciwko Edomowi wypowiada on nie z nacjonalistycznego pragnienia zemsty, lecz raczej z głębokiego poczucia sprawiedliwości. Edomici bowiem podeptali fundamentalne prawa ludzkości, kiedy wystąpili przeciwko bratniemu ludowi izraelskiemu i pomagali jego wrogom w plądrowaniu Jerozolimy (Ab 1,10-14). Toteż Pan powstaje przeciwko Edomowi nie tyle jako opiekun Izraela, ile raczej jako stróż prawa moralnego (Ab 1,15n), pociągający do odpowiedzialności wszystkie narody. Powyższa idea uniwersalizmu etycznego, zakładająca istnienie prawa naturalnego wypisanego w sumieniu wszystkich ludzi, stanowi cenny wkład Ab w rozwój nauki religijnej ST. Jej głoszenie było zapewne głównym celem autora obok mesjańskiej przepowiedni o założeniu królestwa "dla Pana" na Syjonie. Chociaż więc nie mamy w NT wyraźnych cytatów Ab (por. jednak 1 Kor 1,19 z Ab 1,8 i Iz 29,14), to jednak duchem uniwersalizmu etycznego jest on mu bardzo bliski. W ST proroctwo Abdiasza niemal dosłownie powtarza Jr 49,7-22 (por. także Jl 3,15 z Ab 1,17), w odmiennej jednak kolejności wierszy oraz z pewnymi zmianami stylistycznymi, osłabiającymi żywiołową bezpośredniość wypowiedzi Ab. Pod względem stylistycznym Ab 1,1-18 jest utworem poetyckim i jedynie końcowe wiersze (19-21) można zaliczyć do prozy. W obrazowym, barwnym języku, posługującym się porównaniami, pytaniem retorycznym, przenośnią i przepowiednią prorocką nawiązuje autor do górzystego położenia Edomu (wyżyna Seir na płd.-wsch. krańcu Kanaanu; por. w. 3.9), do charakteru jego mieszkańców ("mędrcy" - w. 8) oraz do ludowych poglądów ("kielich gniewu" - w. 16), określeń ("którzy jedzą chleb twój" - przyjaciele w. 7) i przekonań (prawo odpłaty: w. 13) izraelskich.

Ab 1

WIDZENIE ABDIASZA

Tytuł

1 Widzenie Abdiasza. Pwt 2,1 Jr 49,14

Prolog

Tak mówi Pan Bóg do Edomu. Wieść niezawodną usłyszeliśmy od Pana, a zwiastuna wysłano do narodów: Powstańcie! Stańcie przeciw niemu do bitwy!

1 Widzenie Abdiasza. BJ: „Widzenie Abdiasza. O Edomie”.

— „Tak mówi Pan Bóg” w BJ przeniesiono bezpośrednio przed w. 2, gdzie się zaczynają słowa Jahwe.

— usłyszeliśmy. Według tekstu hebr. BJ: „przyjąłem”. Dosł.: „Usłyszałem (za grec. i Jr 49,14) to, co jest usłyszane”.

— zwiastuna wysłano. Symboliczny opis związku tworzącego się przeciwko Edomowi. Por. Jr 4,5; 50,2. 2-4 Za wyśmianie Izraela (w. 12) z kolei zostanie wzgardzony Edom (w. 2 i 10): ruina będzie karą za jego zuchwałość. O tej doktrynie zob. Prz 16,18; 29,23, a w odniesieniu do ludów: Iz 14; Jr 50-51; Ez 26-28; 29-32; Za 10,11.

1. Edom. Głównym tematem Księgi Abdiasza jest potępienie Edomu za jego przestępstwa przeciwko Judzie. Naród ten, zamieszkujący ziemie położone na południe i wschód od Morza Martwego, miał wspólną tradycję z Izraelem. Podobnie jak Jakub i Ezaw, tradycyjni założyciele obydwu narodów, obydwa narody miały jednak do siebie stosunek ambiwalentny. Edom był czasami postrzegany jako naród przyjacielski i sojuszniczy (Pwt 2,2-6; 2 Krl 3,9), innym razem jako śmiertelny wróg (Lb 20,14-21; Am 1,11-15). W czasach imperium neoasyryjskiego i neobabilońskiego (734-586 przed Chr.) królestwo Edomu było państwem wasalnym. Wystąpienie proroka Abdiasza przeciwko Edomowi jest przypuszczalnie związane z jego udziałem w ostatecznym zniszczeniu Jerozolimy i wygnaniu jej mieszkańców do Babilonu przez Nabuchodonozora w latach 587-586 przed Chr., z dokumentów nie wynika jednak w sposób jednoznaczny, jaką rolę w wydarzeniach tych odegrał Edom.

1. Wysłanie posłańca w celu zawiązania koalicji. Gdy jakieś państwo rozpoczynało wojnę, wzywało wszystkich, z którymi zawarło przymierze, oraz wszystkie kraje wasalne, by przygotowali wojska i zaopatrzenie na wspólną wyprawę. Wysyłano posłańców, wzywając partnerów, aby uszanowali zobowiązania traktatowe i dostarczyli określoną w nich liczbę żołnierzy (zob. 1 Sm 11,3-4 oraz dwustronny traktat obronny zawarty przez faraona Ramzesa II i króla Chetytów Hattusilisa III). W tekstach z Mari opisano nawet zwyczaj posyłania posłańców do świątyni głównego bóstwa w celu przekazania wieści o aktualnej sytuacji militarnej i poproszenia o jego pomoc w nadchodzącym konflikcie.

Wyrok przeciwko Edomowi

2 Oto pomniejszyłem cię wśród narodów, bardzo jesteś wzgardzony. Jr 49,15-16

3 A pycha twego serca zwiodła ciebie, który mieszkasz w rozpadlinach skalnych, który na wysokościach założyłeś swoją siedzibę, który mówisz w swym sercu: Któż mnie strąci na ziemię? Iz 14,13n

3 w rozpadlinach skalnych. Być może użyciem wyrazu „skała” (sela) na oznaczenie miejsca, gdzie Edom się okopie, chce się przywołać nazwę stolicy Edomu Ha-Sela, „Skała” (por. 2 Krl 14,7), której znaczenie zachowało się w grec. nazwie Petra.

— na wysokościach. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „na wysokości”.

3. Topografia Edomu. Królestwo Edomu zajmowało obszar górzysty, nad którym górowały grzbiety ciągnące się od rzeki Zared na południu aż do Akaby. W rejonie tym znajduje się wiele szczytów górskich o wysokości sięgającej ponad 700 m n.p.m., z ostrymi graniami, pieczarami oraz szczelinami, w których mogły się ukryć wojska. Pewna liczba miast Edomitów znajdowała się w takich niemal niedostępnych miejscach, np. Bosra i skalisty szczyt w Petrze, znany pod nazwą Umm el-Bijara, przez niektórych utożsamiany z Sela.

4 Choćbyś wzniósł się jak orzeł i choćbyś nawet między gwiazdami założył swoje gniazdo, stamtąd Ja strącę ciebie – wyrocznia Pana.

4 choćbyś... założył. Według grec. Tekst hebr.: „choć... założone” lub „choć... założyć”.

Spustoszenie Edomu

5 Jeśli wtargną do ciebie złodzieje albo rabusie nocni, jakże zachowasz spokój! Czy nie okradną cię doszczętnie? Jeśli przyjdą do ciebie zbieracze winogron, to czy zostawią cokolwiek? Jr 49,9

5 Trzeci stych w BJ: „Jakże zostałeś złupiony”. Wyjaśniają to w. 6-7: Edom został spustoszony nie tak, jak uczyniliby to zwykli złodzieje, którzy by coś zostawili, i nie jak winobrańcy, którzy by zostawili resztki winogron do zebrania (por. Pwt 24,21).

— Powyższy stych w BJ umieszczono na końcu w. 5, podczas gdy w tekście hebr. (i tu) jako trzeci, po glosie („albo rabusie nocni”), która ma harmonizować ten wiersz z Jr 49,9.

5. Winogrona. Edom był znany ze swoich winnic na zboczach gór. Zniszczenie kraju porównano do podwójnego złupienia go przez złodziei i zbierających pokłosie. To, co pozostawili złodzieje lub żniwiarze, wzięte zostało przez zbierających pokłosie. Pozostały jedynie zepsute i zmiażdżone owoce leżące na ziemi.

6 Jakże przeszukali Ezawa, splądrowali jego schowki! Jr 49,10

6. Związek Ezawa z Edomem. Używanie imienia Ezawa zamiennie z Edomem oparte jest na tradycji mówiącej, że Ezaw jest jego założycielem, zawartej w Rdz 36,31-39 (zob. Ml 1,2-3). Podano tam listę ośmiu królów, którzy władali Edomem przed powstaniem monarchii izraelskiej.

6. Tajemne skarbce. Określenie to pojawia się tylko w tym fragmencie Starego Testamentu i nie może być w sposób pewny przełożone, z uwagi na nietypowy charakter sformułowania i brak innego materiału, który mógłby pomóc w uzupełnieniu kontekstu. Podobne słowa użyte w Iz 45,3 i Jr 49,10 dostarczają podstawy do obecnego przekładu.W tekście wskazuje się na doszczętne złupienie Edomu. W starożytnym świecie znano tajemne skarbce, określenie to wydaje się zwłaszcza szczególnie odpowiednie dla Edomu, gdzie z powodu ukształtowania terenu całe miasta mogły pozostawać w ukryciu.

7 Przepędzili cię aż do granicy. Wszyscy twoi sprzymierzeńcy cię zwiedli. Oszukali cię twoi przyjaciele. Twoi stołownicy zastawili na ciebie sieć. Brak w tym rozsądku. Jr 38,22 Ps 41,10

7 Twoi stołownicy. W tekście hebr. pominięte. Przywrócone według Ps 41,10.

 — sieć. Niepewny przekład słowa mazôr, które występuje tylko tu. Niektórzy poprawiają na macôd, „sieć (myśliwego)”.

— W końcowym stychu ironiczna refleksja nad fałszywymi przyjaciółmi Edomu.

7. Pogwałcenie międzynarodowego prawa. Traktaty zawierane przez narody, np. traktat pomiędzy Egiptem a imperium Chetytów (Ramzesem II i Hattusilisem III) lub traktaty wasalne asyryjskiego króla Assarhaddona (VII w. przed Chr.) pełniły rolę dwustronnych sojuszów obronnych i wymagały od sygnatariuszy wysyłania wojsk, dostarczania informacji i pomocy prawnej. Edom został tutaj oskarżony o całkowite pogwałcenie zawartych porozumień: uchodźcy zostali zmuszeni do powrotu na granicę swojego państwa bez udzielenia im pomocy; zignorowano klauzulę o nieagresji; całkowicie zlekceważono też obyczaj gościnności, zgodnie z którym wspólne spożycie posiłku było podstawą porozumienia pokojowego (zob. Ps 41,10 oraz frazy z tekstów z Mari i Amarna odnoszące się do posiłków przymierzowych). Łamanie porozumień traktatowych nie było w starożytnym świecie rzadkością, szczególnie gdy przemawiała za tym wygoda lub korzyść. Na przykład Egipt nie dostarczył obiecanych wojsk królom kananejskim w okresie Amarna, zaś król babiloński Nabonid złamał przymierze z Medami, by związać się z Persją, którą uważał za wielkie zagrożenie.

Całkowita zagłada Edomu

8 Czyż nie stanie się w owym dniu – wyrocznia Pana – że wytracę mądrych z Edomu i rozsądek z góry Ezawa? Jr 49,7; Jr 8,8-9; Iz 19,11-15; Iz 29,14

8 w owym dniu. Dzień sądu nad Edomem, związany z Dniem Jahwe (w. 15; por. Am 5,18+), w którym Bóg karze Edom oraz inne narody (w. 16-17), lecz odnawia i ratuje Izraela (w. 17-21).

— z góry Ezawa. Tu oraz w w. 9, 19 i 21 określenie górzystej krainy Edomu (zwanej też „górą Seir”. Por. Rdz 32,4; 33,14.16; 36,8-9; Pwt 2,4.5.12. Jest to południowe Zajordanie. O opinii mądrości, jaką się cieszył Edom, por. Hi 2,11+.

8. Sława mądrości Edomu. Tradycja mówiąca o mądrości Edomitów może być w pewnym sensie uzasadniona łączeniem tego narodu z Hiobem (wywodzącym się z Us, które - zdaniem niektórych komentatorów - leżało na obszarze Edomu) oraz z Hiobowym przyjacielem z Temanu, Elifazem.

9 I zadrżą, Temanie, twoi mocarze, bo w czasie rzezi zginą wszyscy z góry Ezawa. Jr 49,22

9 Teman, obszar na północy Edomu, ale tu i w innych miejscach nazwa ta oznacza cały kraj.

9. Teman. Są pewne trudności z określeniem dokładnego położenia plemiennego terytorium Temanu. Niektórzy badacze łączą Teman z Bosrą, uważając, że była ona jego stolicą po VIII w. przed Chr., albo umieszczają Teman w północnej części Edomu. Inni komentatorzy sądzą jednak, powołując się na informacje pochodzące od żyjącego w IV w. po Chr. historyka Euzebiusza, że Teman znajdował się w południowej części Edomu, i łączą go ze starożytnym królem Huszamem (Rdz 36,34). W inskrypcjach z Kuntillet Adżrud wspomina się również o „Jahwe z Temanu” i sugeruje położenie owego miejsca na południu. W omawianym fragmencie jest to synonim narodu Edomu.

Wielka zbrodnia Edomitów

9b Z powodu zbrodni, 10 z powodu gwałtu wobec brata twego, Jakuba, okryje cię hańba, zostaniesz zniszczony na wieki. Am 1,11-12 Jl 4,19

10-15 Zachowanie Edomu w momencie upadku Jerozolimy w tradycji biblijnej jest przedmiotem nagany: Ez 25,12-14; 35; Lm 4,21-22; Ps 137,7. Z Ez 35,5-12 i 36,2.5 wynika — jak się zdaje — że Edom okupował wtedy Judę, przynajmniej częściowo. Analogiczną naganę kieruje się do Ammonitów (Ez 25,1-7, por. 21,23-27) oraz do Filistynów (Ez 25,15-17).

10 wobec brata twego. O pokrewieństwie i niezgodzie pomiędzy Edomem i Izraelem por. Rdz 25,22-28; 27,27-29; 32,4 — 33,16; Pwt 23,8; Lb 20,22+. „Jakub” w odróżnieniu od „Józefa” oznacza tu krainę Judy (por. 18; Jl 4,19).

10. Gwałt wobec Jakuba. Braterskie związki łączące Edom/Ezawa i Jakuba/Judę często powracają w Księdze Abdiasza (zob. komentarz do w. 6), co jednak nie musi oznaczać istnienia między nimi traktatu. Gwałt popełniony na krewniakach dodatkowo szokował i okrywał hańbą. Słowo hebrajskie, którego użyto tutaj na oznaczenie gwałtu, ma wiele znaczeń, od zabójstwa i gwałtu po nikczemność i rozlew krwi. W tym przypadku wyraz ten ma szokować podkreśleniem rozmiaru zadanych zniszczeń i usprawiedliwiać karę wymierzoną Edomowi. W rocznikach neoasyryjskich pojawiają się podobne stwierdzenia, wyrażające gniew i zdumienie, gdy sygnatariusze traktatu ogłaszają bunt i gdy niezbędne są wojskowe środki karne.

11 W dniu, w którym stanąłeś przeciwko niemu, w dniu, w którym obcy brali w niewolę jego wojsko, a cudzoziemcy wkroczyli w jego bramy i rzucali los o Jeruzalem, również ty byłeś jakby jednym z nich. Ps 137,7

11 W dniu. „Dzień Jerozolimy” (Ps 137,7): dzień, w którym Chaldejczycy wedrą się do miasta (2 Krl 25,3-4), lub dzień pożaru świątyni (2 Krl 25,8-9) w 586 r.

11. Rzucanie losów o Jerozolimę. Zwyczaj rzucania losów w celu zasięgnięcia wyroczni, znany w Babilonii i Asyrii, został opisany w komentarzu na temat urim i tummim w Wj 28,30. Chciwość, z jaką najeźdźcy spoglądali na Jerozolimę, sugeruje, że mieli nadzieję, iż posiądą wielkie bogactwo po zdobyciu i złupieniu miasta (zob. Iz 17,14). W armiach ustalano zwykle sposób podziału łupów (zobacz kary nałożone w tekstach z Mari na dowódców, którzy nie podzielili się łupem ze swoimi żołnierzami). Rzucanie losów mogło być metodą podziału dóbr i niewolników, wynik zakładał bowiem boską interwencję.

12 Przestań się cieszyć widokiem brata twego w dniu jego nieszczęścia! Przestań się śmiać z synów Judy w dniu ich zagłady! Przestań wygłaszać mowy w dniu ucisku!

12 brata twego. Na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „dnia twego brata”.

13 Przestań wchodzić w bramy ludu mego w dniu jego klęski! Przestań się cieszyć, zwłaszcza ty, widokiem jego nieszczęścia w dniu jego klęski! I nie wyciągaj ręki po jego bogactwa w dniu jego klęski! 14 Przestań stawać na rozdrożu, by zabijać jego uciekinierów! I nie wydawaj jego ocalonych w dniu ucisku!

"Dzień Pański"

15 Albowiem nadchodzi dzień Pański na wszystkie narody. Tak jak ty uczyniłeś, uczynią tobie: Czyny twoje spadną na twoją głowę.

15 W końcowym stychu chodzi o prawo talionu (Wj 21,25+) w odniesieniu do Edomu. Takiej kary przyzywa się też na Babilonię (Jr 50,15.29; por. Ap 18,6-7), na nieprzyjaciół Jerozolimy (Lm 3,64), na Tyr, Sydon i Filistynów (Jl 4,4.7).

Sąd nad narodami i triumf Izraela

16 Albowiem jak wy piliście na mojej świętej górze, tak wszystkie narody pić będą nieustannie; będą pić na umór i staną się, jakby ich nie było. Lm 4,21

16-18 Perspektywa się rozszerza: w „dniu” Jahwe, który sądzi wszystkie narody (por. Am 5,18+), zgnębiony Syjon staje się miejscem ocalenia i moc przechodzi w jego ręce. Nieprzyjaciele Syjonu (narody pogańskie) zostają pokonani, a spośród nich Edom zniszczony na zawsze. — Prorok zwraca się teraz do Izraelitów.

16 pić będą nieustannie. Z kielicha gniewu Bożego (por. Iz 51,17+).

— będą pić na umór. Sens niepewny. Niektórzy poprawiają, by czytać: „będą się chwiać” (por. Iz 24,20; 29,9).

16. Picie na świętej górze. Edomici pili wraz ze swymi sprzymierzeńcami, świętując upadek Jerozolimy. W końcu to jednak Edom, wraz z innymi narodami, które uczestniczyły w zniszczeniu Jerozolimy, zostanie zmuszony przez Jahwe do wypicia „kielicha Jego gniewu" (zob. Ps 75,8; Iz 51,17; Jr 25,15-16).

17 Lecz schronienie będzie na górze Syjon i będzie ona święta, a dom Jakuba posiądzie swoje dziedzictwo. Jl 3,5

17 schronienie będzie. BJ: „będą ocaleni”. Ten tekst jest cytowany w Jl 3,5 jako słowo Boga. Reszcie uratowanej z Judy (por. Iz 4,3) Dzień Jahwe nie przyniesie już lęku, lecz pewność zbawienia na górze Syjon, w nienaruszalnym sanktuarium, gdzie „już obcy nie będą przechodzić” (Jl 4,17).

18 Dom Jakuba będzie ogniem, dom Józefa – płomieniem, a dom Ezawa – słomą; zapalą i pochłoną go i nic nie pozostanie z domu Ezawa, tak bowiem postanowił Pan.

18 „Dom Jakuba” (por. w. 9) to Juda, „dom Józefa” to Królestwo Północne (por. Am 5,6; Za 10,6), połączone z Judą w czasach ostatecznego zbawienia (por. Jr 3,18+). Obydwa królestwa odzyskają (w. 19-20) idealne granice państwa Dawida (por. 1 Krl 8,65; 2 Krl 14,25).

Posiadłości odrodzonego Izraela

19 I posiądą Negeb, to jest górę Ezawa, oraz Szefelę, to jest kraj Filistynów. I posiądą ziemię Efraima, to jest ziemię Samarii, a Beniamin [posiądzie] Gilead. Am 9,12

19 Pierwszy stych za tekstem hebr. W BJ: „Ci z Negebu posiądą górę Ezawa, / ci z Szefeli — ziemię Filistynów”. Przekład potwierdzony w grec. i w Wulgacie.

19. Zmiany terytorialne. W wersecie tym ukazano pomstę na wrogach Izraela oraz odzyskanie wszystkich jego tradycyjnych ziem. Edomowi odebrano Negeb, synonimiczne określenie obszaru wokół Beer-Szeby oraz ziem wokół dolnej części Morza Martwego. Szefela, wąski pas ziemi pomiędzy równiną nadmorską a krainą górzystą, zostanie poszerzony o filistyńskie państwa-miasta. Efraim i Samaria, region podbity przez Asyryjczyków w 721 przed Chr., będzie odzyskany przez ludność Judy. Na koniec, Gilead w Zajordaniu (rozciągający się od dolnej Galilei po rzekę Arnon) znajdzie się ponownie pod panowaniem pokolenia Beniamina (ziemie tego pokolenia znajdowały się pomiędzy Betel a Jerozolimą).

20 Wygnańcy zaś z Chalach, synowie Izraela, odziedziczą ziemię Kanaan aż do Sarepty, a wygnańcy z Jerozolimy, którzy przebywają w Sefarad, posiądą miasta Negebu.

20 posiądą. Lekcja jireszu na zasadzie domysłu; por. dalszy ciąg wiersza. Tekst hebr.: ’aszer, „którzy”.

— Kanaan. BJ: „ziemię Kananejczyków”. Dosł.: „Kananejczyków”, czyli Fenicję. Sarepta, pomiędzy Tyrem i Sydonem, wyznacza północną granicę nowego królestwa. Sefarad nie jest znane.

20. Sarepta. Położona na szlaku nadmorskim łączącym fenicki Tyr i Sydon, Sarepta ukazana została tutaj jako północna granica odnowionego Izraela. Ten ośrodek przemysłowy specjalizujący się w wytwarzaniu barwnika purpury i wyrobów ceramicznych wspomniany został w egipskich dokumentach z XIII w. przed Chr., pojawia się też na liście miast, które poddały się asyryjskiemu królowi Sennacherybowi w 701 przed Chr. (zob. 1 Krl 17,9).

20. Sefarad. Miejsce to jest rozmaicie lokalizowane, od Hiszpanii po Hesperydy i zachodnią Medię. Przypuszczenia badaczy opierają się na nazwach miejsc oraz pewnych dowodach tekstowych pochodzących z okresu neoasyryjskiego. Najbardziej prawdopodobnym miejscem położenia Sefarad wydaje się jednak Sardis w Azji Mniejszej. Była to stolica królestwa Lidii w okresie perskim. Dwujęzyczne napisy, które w niej znaleziono, zawierają aramejskie nazwy miast z tymi samymi spółgłoskami, które występują w hebrajskim imieniu Abdiasza. Sefarad byłby zatem bardzo oddalony dla zesłańców z Jerozolimy, z tekstu wynika jednak, że powrócą nawet ludzie z najdalszych stron, by odzyskać swoją część ziemi.

21 I pójdą zwycięzcy na górę Syjon, aby sądzić górę Ezawa. I do Pana będzie należeć królowanie! Mi 4,7 Ps 22,29

21 zwycięzcy. Dosł.: „zbawieni”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „wybawcy”.

— aby sądzić. Chodzi o panowanie, rządzenie.

— do Pana będzie należeć królowanie! Triumfalny okrzyk eschatologii izraelskiej (Ps 22,29; 103,19; 145,11-13; por. Ps 10,16; 47,9; 93,1; 97,1; 99,1). Królestwo Izraela to królestwo Jahwe, wypełnienie się historii.