Zastosowanie kryterium własności pozwala stwierdzić, że przedmiotem nauki o finansach publicznych są zjawiska oraz procesy związane z powstawaniem i rozdysponowywaniem pieniężnych środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego.
Definicja ta sprowadza jednak przedmiot finansów publicznych wyłącznie do nauki o gospodarowaniu pieniężnymi środkami publicznymi. Ważna jest także treść społeczna, ekonomiczna i polityczna nauki. Nauka o finansach publicznych bada zarówno przyczyny, dla których tworzy się fundusze publiczne jak też różnorodne skutki, jakie wywołuje ich utworzenie. Szuka ona odpowiedzi na poniższe pytania:
Dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na pieniądz w takiej a nie innej wysokości?
Jakie czynniki kształtują wielkość tego popytu?
W jaki sposób popyt na pieniądz może być zaspokojony (podatki, pożyczki) i jakie są granice ciężarów fiskalnych?
Jakie skutki dla gospodarki i społeczeństwa spowoduje kreowanie popytu na pieniądz przez władze publiczne?
Jakie skutki dla gospodarki i społeczeństwa przynoszą wydatki dokonywane przez władze publiczne?
Jakie instrumenty tworzenia funduszy publicznych powinny być zastosowane aby ograniczać do minimum negatywne skutki redystrybucji dochodów przez władze publiczne (np. podatki, cła)?
Jaką formę organizacyjną preferować w stosunku do gromadzonych i wydatkowanych pieniężnych środków publicznych, a więc fundusze typu budżetowego, celowego czy inne formy?
Jakie dziedziny życia społecznego i gospodarczego powinny być finansowane z funduszy publicznych i w jakich proporcjach?
Jakie techniki wydatkowania funduszy publicznych powinny być zastosowane aby wyznaczone cele społeczne, ekonomiczne, polityczne itp. były jak najlepiej zrealizowane?
Jakie powinny być relacje między poszczególnymi szczeblami władz publicznych aby ich działalność była należycie skoordynowana z punktu widzenia realizacji celów społecznych i gospodarczych?
Jaki udział w gromadzeniu i wydatkowaniu środków publicznych powinny mieć władze państwowe, a jaki samorządowe?
Jakie mechanizmy regulujące dopływ środków finansowych do poszczególnych szczebli władz publicznych powinny być zastosowane aby możliwe było realizowanie określonej strategii zaopatrzenia poszczególnych obywateli, zbiorowości lokalnych oraz całego społeczeństwa w dobra publiczne?
Do jakiego stopnia możliwe jest akceptowanie przez społeczeństwo nierównomiernego rozkładu dochodów w społeczeństwie jako skutku działania mechanizmu rynkowego?
Jak powinien być zbudowany aparat skarbowy, aby możliwe było skuteczne ściąganie danin publicznych i aby przestrzegane były akceptowane przez społeczeństwo zasady ponoszenia ciężarów publicznych?
Jak umiejętnie łączyć cele czysto fiskalne sprowadzające się do zaspokojenia popytu władz publicznych na pieniądz, z celami pozafiskalnymi: korygowanie rozkładu dochodów, wspieranie wzrostu gospodarczego, walka z bezrobociem?
Klasyczna nauka o finansach publicznych bada zjawiska i procesy związane z tworzeniem funduszy publicznych, w szczególności: budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze ubezpieczeń społecznych i inne fundusze publiczne. Nowoczesna nauka wyjaśnia treść ekonomiczną i społeczną funduszy publicznych, stara się uchwalić związki przyczynowo-skutkowe między gromadzeniem pieniężnych środków publicznych a procesami gospodarowania, procesami społecznymi i procesami politycznymi.
2. Kategoria potrzeb zbiorowych, dobra publiczne i społeczne.
Potrzeby zbiorowe.
„Potrzeba to pożądanie wartości użytkowych (dóbr i usług), wynikające z osiągniętego rozwoju gospodarczego i kulturalnego ludzkości. Przejawiają je zarówno jednostki, jak też grupy społeczne i całe społeczeństwo.”
Niektóre potrzeby mogą być zaspokajane tylko w sposób zbiorowy, np.: obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, administracja państwowa, ochrona sanitarna, korzystanie z dróg publicznych. Charakteryzuje je to, że ich odbiorcą jest społeczeństwo jako całość lub grupa osób (wspólnota gminna, wspólnota regionalna). Inne potrzeby mogą być zaspokajane indywidualnie lub zbiorowo (np. potrzeby zdrowotne, oświatowe), jeszcze inne wyłącznie indywidualnie.
Władze publiczne dążąc do zaspokojenia potrzeb zbiorowych zmuszone są poszukiwać nakładów bieżących i kapitałowych w dochodach innych podmiotów, głównie gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, ewentualnie – zagranicy. Stąd wynika, że zaspokojenie potrzeb zbiorowych zawsze ogranicza możliwości zaspokojenia potrzeb indywidualnych.
Wybór zakresu i rodzajów potrzeb indywidualnych, które są finansowane z funduszy publicznych, jest wypadkową wielu czynników, w tym zwłaszcza:
istniejącego w danym kraju systemu ekonomicznego,
realizowanej doktryny społecznej,
poziomu rozwoju ekonomicznego kraju,
poziomu rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa.
Wyróżniamy 3 kategorie dóbr:
publiczne
społeczne
prywatne
Dobra publiczne.
Istnieją pewne rodzaje dóbr, które mają charakter wyłącznie publiczny. Są to: powietrze, rzeki, jeziora, morza, parki narodowe oraz stworzone przez człowieka: obiekty wojskowe, budynki administracji publicznej, drogi publiczne. Znaczna część dóbr z punktu widzenia cech fizycznych może być i dobrem prywatnym, i publicznym. Np. energia elektryczna – wykorzystanie w gospodarstwie domowym i oświetlenia ulic.
Kryteria decydujące o tym, czy dane dobro ma charakter publiczny czy prywatny:
kryterium użyteczności (społeczne)
kryterium odpłatności (ekonomiczne).
Wg I korzyści z dobra prywatnego korzyści z dobra prywatnego ograniczają się do jednej osoby, względnie kilku. Występuje też zjawisko rywalizacji między użytkownikami danego dobra. W dostępie do dóbr publicznych rywalizacja obywateli nie istnieje w tym sensie, że fakt korzystania jednego człowieka z danego nie uniemożliwia korzystania z tego samego dobra przez innego człowieka.
Wg kryterium ekonomicznego dobrami publicznymi są towary czy usługi finansowane przez budżet państwa, budżety samorządowe i inne fundusze publiczne. Dla odbiorców tych dóbr oznacza to, że są one dostarczane bezpłatnie lub za częściową odpłatnością (w sensie ekonomicznym jednak są opłacone zbiorowo).
Wady dóbr publicznych:
Konsumpcja dóbr publicznych automatycznie ogranicza konsumpcję dóbr prywatnych na skutek ograniczenia dochodów indywidualnych np. przez podatki. Oznacza to, że dobra publiczne zawsze pozostają w sprzeczności z dobrami prywatnymi.
Iluzoryczna bezpłatność, może prowadzić do marnotrawstwa i nadużyć w gospodarowaniu nimi
Konsumpcja dóbr publicznych zawsze jest przymusowa. Preferencje konsumpcyjne poszczególnych osób mogą istotnie różnić się od preferencji ustalonych przez państwo i władze samorządowe – sprzeczność interesów ekonomicznych między jednostką a społeczeństwem, np.: bezdzietne małżeństwo płacące podatki, z których finansowana jest oświata publiczna i zasiłki rodzinne
Dobra społeczne.
Są to takie dobra, które ze względów fizycznych mogą być dobrami prywatnymi, ale na skutek doktryny społecznej i politycznej są dostępne dla każdego obywatela, tak jak klasyczne dobra publiczne, np. ochrona zdrowia, edukacja. Przesłankami tworzenia tych dóbr jest umożliwienie ich konsumpcji obywatelom, których dochody indywidualne mogłyby uniemożliwiać lub ograniczać ich nabycie, gdyby dobra te były alokowane na zasadach rynkowych. Świadczenie dóbr społecznych na zasadach rynkowych nie jest jednak wykluczone.
3. Zależności między poziomem dochodu obywatela a użytecznością dóbr prywatnych.
Pierwszy wykres przedstawia zależność między użytecznością dóbr publicznych a dochodami indywidualnymi. Okazuje się, że użyteczność ta jest neutralna względem dochodów, ponieważ każdy obywatel ma – w uproszczeniu – dostęp do dobra publicznego, niezależnie od wysokości swojego dochodu.
Na drugim wykresie widać, że użyteczność dobra społecznego zmienia się wraz z osiąganymi dochodami. Dla osób zamożnych jest niewielka, bo korzystają one często z odpowiedników prywatnych, które zapewniają wyższy standard. W miarę spadku dochodów dobro społeczne staje się coraz bardziej użyteczne, aż do momentu w którym osiąga użyteczność maksymalną. Ma to miejsce wówczas, gdy dla osób z danym dochodem dobra prywatne są po prostu niedostępne.
Trzeci wykres przedstawia, w jaki sposób kształtuje się zależność od dochodu użyteczności dobra prywatnego. Wychodząc od osób o małym dochodzie, użyteczność dobra prywatnego jest dla nich niewielka, ponieważ mają do niego ograniczony dostęp. Przy wyższym dochodzie dostępność wzrasta, z czym wiąże się duży wzrost użyteczności. W dalszym ciągu, im bardziej rośnie dochód, tym mniejszy jest przyrost użyteczności.