Typy siedliskowe lasu - bory

Dr inż. Anna Kliczkowska

Bór suchy (Bs)

W obowiązującym w Polsce systemie typologicznym ustalono 15 typów siedliskowych lasu dla terenów nizinnych, 8 typów dla terenów wyżynnych i podgórskich oraz 15 dla terenów górskich. W rozpoczynanym dzisiaj cyklu artykułów pokrótce przypomnimy najważniejsze cechy tych siedlisk.

Las stanowi bogaty i jednocześnie mocno zróżnicowany ekosystem, Poszczególne jego fragmenty różnią się składem i strukturą roślinności, co jest wynikiem przede wszystkim lokalnych warunków przyrodniczych. Dokładne poznanie tych warunków oraz naturalnych procesów zachodzących w lesie jest niezbędne dla leśnika przy prowadzeniu właściwego gospodarowania, zgodnego z zasadą trwałego i zrównoważonego rozwoju. Pomocny w tym celu jest system typologiczny umożliwiający scharakteryzowanie, ocenę oraz pogrupowanie siedlisk pod kątem przydatności hodowlano-leśnej. W systemie tym jednostkę klasyfikacji stanowi typ siedliskowy lasu obejmujący powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych. Warunki te wynikają z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej. Typ siedliskowy lasu wyróżnia się na podstawie analizy wymienionych elementów, a także budowy i składu drzewostanu oraz roślinności runa. W obowiązującym w Polsce systemie typologicznym nazwy poszczególnych jednostek -typów siedliskowych lasu - wynikają z połączenia cechy określonej przez żyzność z cechą określoną przez wilgotność W tym celu na podstawie roli lasotwórczej głównych gatunków drzew utworzono grupy żyznościowe siedlisk: bory, bory mieszane, lasy mieszane, lasy i lasy lęgowe. Natomiast ze względu na wilgotność wyróżniono siedliska: suche, świeże, wilgotne i bagienne. Ustalono 15 typów siedliskowych lasu dla terenów nizinnych 8 typów dla terenów wyżynnych i podgórskich oraz 15 dla terenów górskich. Jednakże, o czym należy pamiętać, dla pełnej charakterystyki typu siedliskowego lasu konieczne jest uwzględnienie także zróżnicowania warunków klimatycznych oraz topograficznych, występujących na obszarze kraju. Polska, położona w centralnej części Europy, znajduje się w strefie wpływu klimatu kontynentalnego ze wschodu i atlantyckiego z zachodu. Wyrazem tego wpływu jest zróżnicowanie roślinności i naturalne zasięgi występowania poszczególnych gatunków drzew: Na przykład buczyny są często spotykane na Pomorzu, ale nie tworzą drzewostanów na Mazurach czy też na Mazowszu. Natomiast jodła pojawia się w lasach tylko w południowej części kraju. Stąd zachodzi konieczność regionalnego rozpatrywania wyróżnionych typów siedliskowych lasu. Dla ułatwienia tego zadania do systemu typologicznym włączono regionalizację przyrodniczo-leśną, która m.in. wyodrębniła krainy przyrodniczo leśne: Bałtycką (z gromadnym występowaniem buka, Mazursko-Podlaską (z gromadnym występowaniem świerka północnego), Wielkopolsko-Pomorską (z rozproszonym występowaniem buka), Mazowiecko-Podlaską (bez jodły, świerka i buka), Śląską (z gromadnym występowaniem świerka), Małopolską (z gromadnym występowaniem jodły i buka) oraz Sudecką (z gromadnym występowaniem świerka na terenach górskich) i Karpacką (z gromadnym występowaniem jodły i buka na terenach górskich). W grupie siedlisk terenów nizinnych, tzn. zajmujących w krainach I—VI obszary o wysokości bezwzględnej nieprzekraczającej 300 m i z czwartorzędowymi utworami geologicznymi w podłożu. Siedliskami najuboższymi i jednocześnie najbardziej suchymi są bory suche (Bs). Siedliska boru suchego spotykane są bardzo rzadko i zwykle w postaci niewielkich płatów. Łącznie w kraju stanowią ok 3% powierzchni leśnej. Poszukiwać ich należy głównie w Borach Tucholskich, w Puszczy Noteckiej, w Puszczy Kurpiowskiej, w Puszczy Kozienickiej oraz w pasie wybrzeża morskiego. Zajmują zazwyczaj wierzchołkowe części wydm śródlądowych i nadmorskich, a także zwydmione piaski sandrów lub rzecznych tarasów plejstoceńskich. Woda w glebie znajduje się zwykle kilka metrów pod powierzchnią ziemi. Gleby, o niewielkiej zawartości składników pokarmowych, typu arenosoli, należą do gleb słabo wykształconych - w profilu glebowym widać jedynie słabo zaznaczony poziom próchniczny w niezmienionej skale macierzystej. Próchnica na powierzchni gleby ma charakter moru suchego rozdrobnionego łub włóknistego. Siedliska te w naturalnych warunkach są bardzo łatwe do rozpoznania ze względu na kilka charakterystycznych cech. Przede wszystkim zwraca uwagę drzewostan sosnowy, niskiej bonitacji, zwykle ok. V. Nawet najstarsze drzewostany, starsze niż stuletnie, dorastają zaledwie do 10-13 m wysokości. Poszczególne drzewa są cienkie i pokrzywione. Brak jest podrostu, a w podszycie spotkać można jałowiec oraz sporadycznie sosnę i jarzębinę. Charakterystyczną cechą boru suchego jest przede wszystkim specyficzny, jasnoszary koloryt lasu spowodowany przez występowanie krzaczkowatych porostów, z dominacją chrobotków (głównie z rodzaju Cladonia. Nie tylko na powierzchni ziemi, ale także na pniach drzew. Warstwa zielna jest słabo rozwinięta, łącznie pokrywa 10-30% powierzchni. Pojawiają się kępki szczotlichy siwej, turzyca wrzosowiskowa, miejscami niewielkie płaty borówki brusznicy, a w miejscach hardziej prześwietlonych trzcinnik piaskowy. Z mchów spotyka się głównie widłoząb miotlasty; rzadziej rokiet pospolity. Nie na całym terenie kraju siedliska te mają niemal taki sam wygląd. Różnice widoczne są głównie w składzie roślinności runa, gdzie oprócz wymienionych już gatunków występują zestawy innych, wiązanych z regionami kraju. Dobrze ilustrują to zjawisko zbiorowiska fitosocjologiczne -ich charakterystyka i zasięg terytorialny. Największą powierzchnię wśród borów suchych zajmuje zespół Cladonio-Pinetum, występujący w odmianach suboceanicznej, obejmującej zachodnią i południową cześć kraju oraz subkontynentalnej w północno-wschodniej części. W odmianie suboceanicznej, oprócz już wymienionych wyżej, znajdują się w runie takie gatunki jak: kostrzewa owcza, jastrzębiec kosmaczek, szczaw polny i wrzos pospolity. Natomiast w odmianie subkontynentalnej: mącznica lekarska, macierzanka piaskowa, wężymord niski, gorysz pagórkowy. W północno-wschodniej części Polski, głównie na terenie puszczy Augustowskiej i Puszczy Knyszyńskiej, spotyka się żyźniejszą postać boru suchego - podzespół sasankowy Peucedano-Pinetum pulsatilletosum. Jest to uboga postać kontynentalnego boru świeżego. Charakterystyczną cechą tego zbiorowiska jest występowanie oprócz porostów także takich gatunków jak: sasanka łąkowa, gruszyczka zielonawa, pomocnik baldaszkowy, ukwap dwupienny, sasanka otwarta oraz pojawianie się pojedynczo świerka w warstwie podszytu. Nieco inny charakter mają bory suche zajmujące luźne, gruboziarniste piaski w pasie nadmorskich wydm. W fitosocjologii występujący tam zespół nosi nazwę Empetro nigri-Pinetum— nadmorski bór sosnowy bażynowy, a jego podzespoły chrobotkowy i gruszyczkowy zalicza się do boru suchego. Charakterystyczną cechą tej postaci boru suchego jest zniekształcony, zwykle jednostronny pokrój sosen w drzewostanie, spowodowany przez często wiejące silne wiatry. W podszycie pojedynczo pojawia się także jarzębina i wierzba piaskowa, a w runie - turzyca piaskowa, śmiałek pogięty, gruszyczka jednostronna, jastrzębiec baldaszkowaty, a przede wszystkim bażyna czarna, która dała nazwę temu zbiorowisku. Przedstawione postaci boru suchego wydają się dość łatwe do zidentyfikowania, ale właściwej diagnozy siedliska możemy być pewni tylko pod warunkiem przeprowadzenia wszechstronnej analizy elementów geologiczno-glebowych oraz roślinności we wszystkich warstwach, z uwzględnieniem cech taksacyjnych drzewostanu. Nie można opierać się wyłącznie na jednej cesze, np. na bonitacji drzewostanu, ponieważ niską bonitację mogą mieć także drzewostany sosnowe źle pielęgnowane albo stanowiące pierwsze pokolenie na zalesionych gruntach porolnych. Także występowanie chrobotków w runie, tak charakterystyczne dla boru suchego, nie może jednoznacznie wskazać siedliska, ponieważ gatunki z tej grupy spotyka się także w prześwietlonych miejscach wzdłuż dróg, linii oddziałowych czy też pasów przeciwpożarowych, a nie zawsze są to siedliska boru suchego. Należy także pamiętać o tym, że chrobotki są bardzo wrażliwe na emisje przemysłowe i w przypadku zanieczyszczenia powietrza redukują swoją liczebność lub wręcz znikają. Zatem na terenach, które znajdują się w zasięgu oddziaływania przemysłu, można w runie nie spotkać tych roślin nawet na siedlisku boru suchego. Siedliska boru suchego z punktu widzenia gospodarki leśnej nie mają dużego znaczenia, jednakże z uwagi na ich znikome występowanie oraz fakt, że wzbogacają różnorodność biologiczną naszych lasów, powinny być chronione.

Bór świeży (Bśw)

Bory świeże, obok borów mieszanych, stanowią najbardziej rozpowszechnioną grupę siedlisk w naszych lasach i są kolejnym, po borze, suchym typem siedliskowym lasu obejmującym siedliska ubogie. Bór świeży różni się jednak od boru suchego bardziej zwartym drzewostanem sosnowym o nieco lepszej bonitacji. Częściej też występuje domieszka brzozy brodawkowatej, a w warstwie podszytu pojedynczo pojawia się jałowiec, jarzębina i dąb bezszypułkowy. Charakterystyczną cechą tego siedliska jest naturalne odnawianie się sosny. Znajdujące się w lukach i przerzedzeniach naloty i podrosty sosnowe przy odpowiedniej pielęgnacji mogą w przyszłości utworzyć drzewostan o zróżnicowanej strukturze przestrzennej i wiekowej. Bory świeże, obok borów mieszanych, stanowią najbardziej rozpowszechnioną grupę siedlisk w lasach Polski. Występują na terenie płaskim, ale także w niewielkich zagłębieniach miedzy wydmowych. Związane są z ubogimi w składniki pokarmowe piaskami grubo- i średnioziarnistymi rzecznych tarasów plejstoceńskich lub sandrów, a także nadmorskich wydm.

Gleba

Próchnica - typu mor świeży- powstała ze słabo rozłożonych resztek roślinnych z przewagą mchów. Charakterystyczne dla tych siedlisk są gleby bielicowe - bielicowa właściwa i bielica właściwa. Gleby te powstały w warunkach klimatu wilgotnego w końcowej fazie plejstocenu i w holocenie z ubogich piasków, zawierających znaczne ilości kwarcu. W profilu glebowym wyraźnie zaznaczają się poszczególne poziomy genetyczne utworzone wskutek procesu bielicowania. Proces ten polegał na przemieszczeniu się, wraz z woda, produktów rozkładu minerałów glebowych (tlenków i wodorotlenki glinu i żelaza oraz fosforu, manganu itp.) i kwaśnej substancji organicznej zgromadzonej na powierzchni mineralnej gleb do części środkowej profilu glebowego, tworząc w tym miejscu zwykle żółtobrunatny, dość zbity poziom iluwialny. Nad nim utworzył się jasnoszary poziom, zwany eluwialnym, zawdzięczający swoją barwę białemu kwarcowi, który pozostał po procesie wymywania. W glebach bielicowych właściwych zaznacza się pod warstwa, próchnicy kilkucentymetrowy poziom próchniczny, natomiast w bielicach, wykształconych w środowisku wilgotniejszym, poziomu tego nie ma. Siedliska z takimi glebami są dość ubogie, ponieważ bielicowanie pogarsza właściwości fizyczne gleb, jest procesem wpływającym na zakwaszenie gleb, a przede wszystkim wymywa składniki pokarmowe poza zasięg korzeni wielu roślin. Oprócz gleb bielicowych w borach świeżych mogą występować, jakkolwiek znacznie rzadziej, arenosole właściwe i bielicowane, wytworzone z piasków eolicznych lub piasków zwydmionych zalegających na piaskach różnego pochodzenia, a zupełnie wyjątkowo (np. w Krainie Mazursko-Podlaskiej) gleba rdzawa bielicowana. W znacznej większości tych gleb poziom wody gruntowej znajduje się poniżej profilu glebowego, a więc poniżej 2 m. Są jednak takie miejsca w terenie, gdzie okresowo na głębokości 1, 8-2 m pojawia się w glebie woda. Konsekwencją tego są zmiany w glebie - gleby bielicowe i bielice występują w odmianach głęboko, gruntowoglejowych, a w roślinności: w podszycie pojawia się pojedynczo kruszyna, zaś w runie nielicznie trzęślica modra. Jak widać siedliska boru świeżego zróżnicowane są pod względem wilgotności i można wśród nich wyróżnić dwa warianty: 1 - świeży oraz 2 - silnie świeży.

Roślinność

Bór świeży na terenie Polski występuje w trzech postaciach, jako: subatlantycki bór sosnowy świeży Leucobryo-pinetum - na terenie zachodniej i południowej części kraju, kontynentalny bór sosnowy świeży Peucedano-Pinetum - w północno-wschodniej części kraju oraz nadmorski bór sosnowy (bażynowy) typowy Empetro nigri-Pinetum typicum - w wąskim pasie wybrzeża morskiego. Drzewostan sosnowy boru świeżego zwykle osiąga III bonitację i ma niewielką domieszkę brzozy brodawkowatej. W granicach zasięgu może pojedynczo pojawiać się świerk, lokujący się w obniżeniach terenu, ale nie dochodzi on jednak do II piętra. Wyjątkowo w krainie Mazursko-Podlaskiej, w granicach zasięgu kontynentalnego boru świeżego, bonitacja sosny jest nieco wyższa (II-III) a miejscami skupienia świerka tworzą II piętro. Warstwa podszytu w tym typie siedliska jest dość uboga, pojedynczo może pojawiać się jarząb, brzoza brodawkowata oraz w granicach zasięgu dąb bezszypułkowy i świerk, natomiast na stokach wydm nadmorskich także wierzba piaskowa.

Runo siedlisk boru świeżego składa się głównie z krzewinek i wąskolistnych traw oraz ma silnie rozwiniętą warstwy mszysta Znajdują się tu gatunki znane z boru suchego, np. borówka brusznica wrzos, rokiet pospolity i widłoząb miotlasty oraz gatunki różnicujące siedliska boru świeżego od boru suchego. Są to przede wszystkim: borówka czarna, gajnik lśniący i kosmatka owłosiona (do gatunków różnicujących zalicza się takie, które odróżniają siedliska żyżniejsze od uboższych lub wilgotniejsze od mniej wilgotnych). Oprócz wymienionych już gatunków roślin regionalnie występują także inne. W granicach subatlantyckiego boru świeżego, czyli na większym obszarze kraju, w runie dominuje śmiałek pogięty, pszenice zwyczajny, kostrzewa owcza, wrzos pospolity i turzyca wrzosowiskowa oraz dość często pojawiają się płaty mchu modrzaczka, zwanego także bielistką siwą. Natomiast do gatunków różnicujących należy, dołączyć siódmaczka leśnego i fiołka psiego, a w części południowej kraju także rokiet cyprysowaty. Nieco żyźniejsza postać boru świeżego, występująca w granicach kontynentalnego zbiorowiska, wyróżnia się gatunkami takimi jak: nawłoć pospolita, wężymord niski, konwalia majowa, gruszyczka jednostronna, sasanka otwarta, gorysz pagórkowy, pajęcznica gałęzista oraz mech piórosz pierzasty. Zbiorowisko nadmorskiego boru bażynowego, związane z pasem nadmorskich wydm, jest także zróżnicowane żyznościowo. Przy charakterystyce borów suchych już wymienione zostały podzespoły gruszyczkowy i chrobotkowy. Podzespół typowy, zaliczany do borów świeżych, wyróżnia pojawienie się w runie takich gatunków jak listera sercowata i mech piórosz pierzasty. Są to gatunki jednocześnie różnicujące bór świeży od boru suchego, w pasie nadmorskim naszego wybrzeża. Na podstawie przedstawionych cech można dość łatwo określić siedlisko boru świeżego, ale tylko w dojrzałych drzewostanach. Jak zatem dokonać klasyfikacji, gdy mamy do czynienia z młodnikami i młodymi drzewostanami sosnowymi, gdzie nie wykształciła się jeszcze ani próchnica, ani warstwa runa? Pozostaje wówczas jedynie analiza gleby na podstawie jej profilu i porównanie z profilami gleb wykopanymi w drzewostanach dojrzałych, znajdujących się w pobliżu. Najwięcej siedlisk boru świeżego można spotkać w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej, gdzie duże powierzchnie lasów występują głównie na ubogich piaskach rzecznych tarasów plejstoceńskich lub piaskach wodnolodowcowych. Taki charakter mają Bory Tucholskie, Puszcza Notecka oraz Lasy Gostynińsko-Włocławskie. Ponadto bory świeże zajmują duże powierzchnie w Borach Dolnośląskich i w Puszczy Solskiej. Bory świeże - widne lasy sosnowe o swoistym, ciepłym klimacie - często są odwiedzane przez turystów, zbieraczy jagód borówki czernicy czy też grzybiarzy. Niestety lasy te, szczególnie w okresie suchego lata, narażone są na pożary i wymagają wyjątkowej ochrony i uwagi ze strony służb leśnych.

Bór wilgotny (Bw)

Siedliska boru wilgotnego zajmują łącznie nie więcej niż 1% powierzchni leśnej. Ale są miejsca należą do nich Puszcza Solska i Lasy Janowskie - gdzie wilgotne bory zajmują duże powierzchnie i stanowią dziesiątą cześć wszystkich siedlisk. Charakterystyczną cechą siedlisk wilgotnych jest występowanie wysokiego poziomu wody gruntowej. Opady atmosferyczne, które stanowią główne źródło zasilania wód podziemnych przemieszczają się za sprawą sił grawitacyjnych przez przepuszczalną warstwę skalną gleby i zatrzymują na warstwie nieprzepuszczalnej, tworząc strefę nasyconą wodą oraz zwierciadło wody podziemnej. Miąższość tej strefy, jak też głębokość lustra wody gruntowej zależą nie tylko od głębokości, na jakiej znajduje się warstwa nieprzepuszczalna, ale także od wielkości opadów atmosferycznych - są w związku z tym zmienne, zarówno w ciągu roku, jak i w poszczególnych latach. Woda - utrzymująca się w zasięgu profilu glebowego przez znaczną część roku - ma wpływ nie tylko na procesy zachodzące w glebie, ale także na występowanie specyficznej roślinności. Najuboższymi siedliskami w grupie siedlisk wilgotnych są bory wilgotne, lokujące się zwykle w obniżeniach terenu wśród siedlisk Bśw albo w strefie przejściowej miedzy siedliskami boru świeżego a siedliskami wilgotnych tub bagiennych borów mieszanych i lasów Związane są, podobnie jak siedliska Bśw, z ubogimi, średnio i gruboziarnistymi piaskami rzecznych tarasów plejstoceńskich lub piaskami wodnolodowcowymi. Bór wilgotny występuje w dwóch wariantach wilgotnościowych: wilgotnym, gdy najwyższy boziom wody, mierzony w okresie wiosennym, kształtuje się na głębokości ok. 0, 8 m oraz silnie wilgotnym z poziomem wody dochodzącym do 0, 5 m. Tak wysoki i wahający się w ciągu roku poziom wody gruntowej ogranicza dostęp tlenu do dolnych warstw gleby, powodując redukcję związków żelaza i manganu. Tworzy się w dolnej części profilu poziom glejowy, w którym związki żelaza trójwartościowego o zabarwieniu żółtordzawym przechodzą w związki dwuwartościowe, przybierając barwę zielonkawo-niebieskawą. Gdy proces ten, postępujący od dołu nakłada się z procesem bielicowania górnych warstw gleby powstają gleby zwane glejo-bielicowymi lub glejo-bielicami. W wariancie wilgotnym są to gleby glejo-bielicowe i glejo-bielice właściwe, natomiast w wariancie silnie wilgotnym Bw, gdzie są sprzyjające warunki do tworzenia się na powierzchni gleby grubszej warstwy organicznej-gleby glejo-bielicowe torfiaste oraz gruntowoglejowe torfiaste i torfowe, które powstały bez udziału procesu bielicowania. Warstwa organiczna, tworząca się na glebie mineralnej w wariancie wilgotniejszym boru wilgotnego, ma większą miąższość niż w wariancie mniej wilgotnym, nie przekracza ona jednak 30 cm. W przedstawionych warunkach siedliskowych występuje charakterystyczny typ lasu, najczęściej z drzewostanem sosnowym, w którym podszyt tworzy głównie kruszyna, oraz z bujnym runem, składającym się z wyrośniętych krzewinek oraz mchów. Dość łatwo można określić wiek drzewostanu na tym siedlisku, gdyż na pniach drzew, nawet w starszych drzewostanach, wyraźnie zaznaczają się okółki roczne. Bór wilgotny na obszarze Polski występuje w dwóch postaciach, jako: bór sosnowy wilgotny Molinio caerulae-Pinetum - na terenie całego kraju, oraz subborealny (świerkowy) bór wilgotny Vaccinio myrtilli-Piceetum - związany tylko z Krainą Mazursko-Podlaską. W sosnowym typie lasu bonitacja drzewostanu kształtuje się w granicach II-III. Często domieszkę stanowi brzoza brodawkowata oraz związana z siedliskami wilgotnymi i bagiennymi brzoza omszona. W podszycie, utworzonym głównie z kruszyny, może pojedynczo pojawić się jarzębina, rzadziej jałowiec. Nieco inaczej wygląda typ sosnowy w północno-wschodniej części kraju, gdzie bonitacja sosny może być nieco wyższa (I-III bon.), a gatunkami domieszkowymi oprócz brzóz w drzewostanie mogą być świerk oraz osika. Sosna i świerk w tym regionie pojawiają się także w podroście, a świerk i dąb szypułkowy także w podszycie. Typ lasu świerkowy, charakterystyczny dla obszarów północno-wschodniej Polski, znajdujących się w zasięgu występowania tego gatunku, wykształcił się w wyniku naturalnej sukcesji z borów sosnowych w wyniku eliminowania sosny przez świerk. Wyróżnia się drzewostanem świerkowym II bon., w którym domieszkę stanowi sosna i brzoza omszona oraz tym, że świerk występuje razem z sosną i brzozą także w podroście i podszycie. Tło runa w borach wilgotnych tworzą mchy - głównie charakterystyczny dla siedlisk wilgotnych płonnik pospolity, a także torfowiec ostrolistny (całolistny) oraz - znane z siedlisk świeżych - gajnik lśniący, rokiet pospolity i widłoząb falisty. Krzewinki borówki czarnej często osiągają na tym siedlisku 0,5 m wysokości, występuje także wrzos, turzyca kulista (w Puszczy Augustowskiej) oraz nielicznie inne gatunki znane już z borów świeżych. Nad nimi góruje trzęślica modra, która wraz z mchem płonnikiem odróżnia siedliska boru wilgotnego od boru świeżego. W wariancie wilgotniejszym pojedynczo może pojawić się borówka bagienna i bagno zwyczajne - charakterystyczne dla borów bagiennych. Wyjątkowy charakter ma bór wilgotny w Dzielnicy Pasa Nadmorskiego, lokujący się w obniżeniach międzywydmowych i zagłębieniach terenu, gdzie dość często w ciągu roku występują wahania poziomu wody gruntowej. Według fitosocjologii jest to podzespół wrzośćcowy nadmorskiego boru sosnowego Empetro nigri-Pinetum ericetosum tetralicis. Drzewostan sosnowy boru nadmorskiego wyróżnia się niższą niż na pozostałym terenie bonitacją drzewostanu (III—IV), pojawianiem się w podszycie, oprócz kruszyny i jarzębiny także wierzby piaskowej, a w runie takich gatunków jak wrzosiec bagienny, woskownica europejska, sit bałtycki oraz, znana już z boru suchego i świeżego bażyna czarna. Należy podkreślić, że wymienione gatunki objęte są ścisłą ochroną. Zagrożeniem dla siedlisk wilgotnych są procesy związane z odwadnianiem terenu, spowodowanym przez źle działające systemy melioracyjne lub wskutek przeprowadzanych w przeszłości regulacji i obwałowań koryt rzecznych. Wielko powierzchniowe odwodnienia są także wynikiem działania przemysłu wydobywczego, czego przykładem może być kopalnia odkrywkowa Bełchatowskiego Zagłębia Węgla Brunatnego, gdzie utworzone wielkie wyrobisko spowodowało deficyt wody na dość znacznym obszarze. W przypadku obniżenia wód gruntowych w siedliskach boru wilgotnego próchnica przekształca się z moru wilgotnego w mor świeży i zanikają gatunki roślin charakterystyczne dla siedlisk wilgotnych, natomiast gleby - bielicowe, bielice, gruntowoglejowe - występują w odmianach odwodnionych. Siedliska Bw najczęściej występują w postaci niewielkich płatów; łącznie zajmują zwykłe nie więcej niż 1% powierzchni leśnej. Nieco więcej tych siedlisk jest w Borach Dolnośląskich i w Lasach Lublinieckich - ok 8%. Wyjątkiem jest jednak Puszcza Solska i Lasy Janowskie, rosnące na ubogich piaskach wypełniających nieckę wyścieloną nieprzepuszczalnymi iłami mioceńskimi - tam bory wilgotne zajmują duże powierzchnie i stanowią 11% wszystkich siedlisk.

Bór bagienny (Bb)

Bór bagienny to jedno z prostszych w identyfikacji siedlisk. Z czym bowiem można pomylić łany torfowców, wysokie krzewinki borówki bagiennej i przyprawiające o zawroty głowy bagno?

Bory bagienne odznaczają się stałym, wysokim uwilgotnieniem, bardzo kwaśnym odczynem wody i gleby oraz niską żyznością. Związane są z torfowiskami wysokimi, tworząc często strefę przejścia pomiędzy nieleśnym torfowiskiem wysokim a borami wilgotnymi i borami świeżymi. Zajmują także bezodpływowe obniżenia terenu, niecki oraz miejsca na obrzeżach zarastających jezior. Rozwijają się na obszarach wododziałowych, ale również w obniżeniach dolin i pradolinach, zawsze jednak poza strefą oddziaływania wód gruntowych czy zalewowych. Niejednokrotnie wkraczają też na obszar torfowiska wysokiego. W stosunku do otoczenia stanowią one, wraz z torfowiskiem wysokim, odrębny, niezależny układ hydrologiczny. Są całkowicie odizolowane od wpływu wód gruntowych lub powierzchniowych, korzystają jedynie z ubogiej w sole mineralne wody pochodzącej z opadów atmosferycznych. Lustro wody znajduje się blisko powierzchni i wykazuje niewielkie wahania w ciągu roku. W tych warunkach cały czas zachodzi proces rozkładu warstwy organicznej i tworzenia się wierzchniej warstwy torfu. Powyżej przeciętnego stanu wody w torfowisku występuje tzw. warstwa torfotwórcza, w której zachodzi proces rozkładu obumarłej masy roślinnej. Pod nią jest warstwa martwego torfu, stale wysycanego wodą i przez to nieulegająca dalszemu rozkładowi. Woda zmagazynowana w pokładzie torfu może stanowić nawet 97% jego świeżej masy. Miąższość całej warstwy organicznej osiąga często kilka, a niekiedy nawet kilkanaście metrów Gleby noszą nazwę gleb torfowych torfowiska wysokiego i składają się z warstw torfu o różnym stopniu rozłożenia. W zależności od uwilgotnienia mogą być w odmianach słabo, średnio lub silnie zabagnionych.

Roślinność

Bory bagienne są bardzo łatwe do identyfikacji ze względu na charakterystyczną roślinność runa i drzewostan. Na powierzchni dominują mchy torfowce, tworząc jasnozielony, lekko pofalowany dywan. Występuje głównie torfowiec magellański, ostrolistny (całolistny), czerwonawy oraz brunatny w północnej części kraju i brodawkowaty na zachodzie. Pojawiają się też puszyste kępy płonnika pospolitego oraz innych, mniejszych mchów - płonnika sztywnego (cienkiego) i próchniczka bagiennego. Nielicznie, przy pniach drzew, można spotkać także mchy znane z borów świeżych i wilgotnych, tj. gajnik lśniący i widłoząb falisty. Nad mchami górują, miejscami przekraczające 1 m wysokości, krzewinki borówki bagiennej, zwanej także łochynią oraz bagna zwyczajnego, wydzielającego intensywny, charakterystyczny zapach. W miejscach bardziej łukowatych spotyka się więcej gatunków typowych dla nieleśnych torfowisk, np. modrzewnicę zwyczajną o lancetowatych, skórzastych listkach, wełniankę pochwowatą z okwiatem wyrastającym po przekwitnięciu w biały pęk wełnistych włosów oraz płożącą się żurawinę błotną, która jesienią ubarwia torfowiska czerwonymi owocami. Na obrzeżach pojawia się także borówka czarna i borówka brusznica oraz pojedynczo wrzos, a w miejscach z płytszą warstwą torfu trzęślica modra - gatunek siedlisk wilgotnych. Z innych osobliwych gatunków roślin, związanych z siedliskami borów bagiennych, wymienić należy owadożerne rośliny - rosiczkę okrągłolistną oraz rzadziej spotykaną rosiczkę długolistną, a także szereg innych gatunków ginących i chronionych, np. bagnicę torfową, często występującą w dość zwartych skupieniach, turzycę bagienną, zwykle tworzącą pierwszy pas roślinności przy jeziorkach torfowiskowych, czy też fiołka torfowego - relikt epoki lodowcowej. Charakterystyczny jest także drzewostan tego siedliska: dosyć rzadki, lukowaty i karłowaty, osiągający ok. 10-12 m wysokości w wieku 100 lat. Tworzy go sosna, często o charakterystycznej, parasolowatej koronie, z niewielką domieszką brzozy omszonej. W podszycie bardzo nielicznie występuje kruszyna oraz wierzby krzewiaste. Niemal na całym terenie kraju bory bagienne reprezentuje roślinny zespół boru sosnowego bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetumtum w odmianie śródlądowej, przy czym w Krainie Mazursko-Podlaskiej występuje postać borealna tego zespołu, odznaczająca się drzewostanem sosnowym nieco lepszej bonitacji (IV-V) z pojedynczą domieszką świerka i brzozy omszonej. Natomiast w Dzielnicy Pasa Nadmorskiego spotyka się odmianę nadmorską boru sosnowego bagiennego z charakterystycznymi gatunkami runa. Są to: wrzosiec bagienny o igiełkowatych listkach i różowo-liliowych, dzbaneczkowatych kwiatach, woskownica europejska dorastająca do 1, 5 m wysokości, malina moroszka o pomarańczowych, cierpkich owocach, uznawana za relikt glacjalny, oraz bażyna czarna, której owocem jest czarny, jadalny pestkowiec. Z wymienionych roślin malina moroszka i bażyna czarna spotykane są także na Mazurach oraz w górach, a wrzosiec bagienny w Wielkopolsce i na Dolnym Śląsku. Bory bagienne należą do najrzadziej występujących siedlisk leśnych - ich udział w lasach zwykle nie stanowi nawet 0,5%. Nieco liczniejsze są na terenie Puszczy Sandomierskiej i Puszczy Solskiej, ale nawet tam zajmują mniej niż 2% powierzchni leśnej. Siedliska boru bagiennego są bardzo wrażliwe na brak wilgoci. Obniżenie poziomu wody zakłóca równowagę miedzy warstwą torfotwórczą a warstwa mokrego torfu. Gleba torfowa torfowisk wysokich początkowo występuje w odmianie odwodnionej, a następnie może przekształcić się w glebę torfowo-murszową. Gdy wierzchnia warstwa torfu ulega zmurszeniu zmienia sic także typ próchnicy - z torfowej przechodzi w murszową. W konsekwencji silne odwodnienie prowadzi do całkowitego zaniku warstwy górnej i zmniejszenia się warstwy dolnej wskutek rozkładu zmagazynowanego torfu. Zmienia się także drzewostan - większa jest domieszka brzozy oraz regionalnie świerka, a także liczniejszy jest podszyt. Należy pamiętać o tym, że warstwy torfu przyrastają na torfowisku bardzo powoli, szacuje się, ze przeciętnie o 1 mm rocznie, natomiast zanikają wskutek przesuszenia 40 razy szybciej. W wyniku przesuszenia torfowiska zagrożony jest byt wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt, które objęte są ochroną. Z tego powodu, jak też ze względu na walory krajobrazowe, sporadyczne występowanie oraz zagrożenie wyginięciem; powinien być chroniony nawet najmniejszy fragment tego siedliska.

Literatura:

Anna Kliczkowska, Typy siedliskowe lasu – Las Polski, nr 13-18/2006