AFORYZM krótkie, zwiezle sformulowanie jakiejs prawdy o charakterze filozoficznym

ABNEGACJA odmawianie sobie czegos; nie dbanie o wlasne wygody, o swój wyglad; zaniedbanie się

AKACJA Akcja to ciag zdarzen dajacy sie wyodrebnic w fabule dziela literackiego(dramatu, opowiadania, powiesci, poematu epickiego), pozostajacych ze soba w zwiazku przyczynowo - skutkowym i stanowiacych rezultat celowego postepowania postaci literackich. Akcji przeciwstawia sie kontrakcje -równolegly, lecz zmierzajacy w odwrotnym kierunku ciag zdarzen; zespól wysilków podjetych przez obóz przeciwny dla opóznienia lub uniemozliwienia osiagniecia celu. Zderzenie akcji i kontrakcji stanowia podstawe konfliktu, a najwyzsze ich nasilenie to punkt kulminacyjny.

ALEGORIA Alegoria to motyw zawarty w dziele literackim (przedmiot, postac, sytuacja, zdarzenie) lub zespól motywów przedstawiajacy w sposób obrazowy pewne abstrakcyjne pojecia lub idee. Motyw ów oprócz swego znaczenia jawnego, doslownego, danego bezposrednio przez sens poszczególnych wyrazów, które sie do niego odnosza, ma takze znaczenie ukryte (alegoryczne), wymagajace rozszyfrowania przez odbiorce. Znaczenie to odczytuje odbiorca dzieki znajomosci pewnych stalych zwiazków o charakterze konwencjonalnym, przekazywanych w tradycji kulturowej, religii sztuce. Znaczenie alegoryczne jest umowne i ustalone; daje sie zrozumiec tylko w jeden sposób.

ANAFORA Srodek stylistyczny, który polega na powtarzaniu tego samego wyrazu lub zwrotu

ANIMIZACJA ozywienie, nadanie przedmiotom martwym cech istot zywych

APOSTROFA bezposredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu.

ASCEZA wyrzekanie sie wszelkich przyjemnosci, umartwianie sie; surowy tryb zycia majacy wg. niektórych religii zapewnic doskonalosc i zbawienie.

BAJKA Bajka to wierszowana alegoryczna opowiesc o zwierzetach lub ludziach, niekiedy o roslinach czy przedmiotach, która sluzy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczacej stosunków miedzy ludzmi; prawda ta wypowiadana jest bezposrednio, zwykle jako pointa na koncu utworu, niekiedy juz na poczatku, badz tez jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie dzialajace wyposazone sa w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieznik, lis-zdrajca); bajke charakteryzuje na ogól dyscyplina jezykowa i dazenie do latwego nawiazania kontaktu z odbiorca co moze sie wyrazac potocznoscia jezyka i stylem gawedziarskim. Podzial bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiaca jakby zwiezla nowele o nieskomplikowanej akcji i z nie wieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przewaznie czterowersowa, rysujaca pewna elementarna sytuacje, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oswiecenia bajka stala sie jednym z glównych gatunków, sluzyla dydaktyce i moralizatorstwu.

BALLADA Gatunek mieszany. Opowiesc o tajemniczych, zagadkowych wydarzeniach, czeste legendarnych lub historycznych

BASŃ jeden z gatunków epickich wywodzacych sie z tradycji ludowej, o tresci fantastycznej. Bohaterowie walcza z silami nadprzyrodzonymi. Wystepuja w niej wydarzenia , przedmioty i sytuacje fantastyczne. Zawsze dobro zwycieza, a zlo zostaje pokonane.

CZASOPIŚMIENNICTWO Ogromne znaczenie w rozwoju kultury polskiej mialo zalozenie czasopism, przede wszystkim "Monitora", oraz otwarcie pierwszego w Polsce teatru publicznego. W 1765 roku pojawiaja sie pierwsze numery "Monitora" wydawanego i redagowanego przez FRANCISZKA BOHOMOLCA (1721-1784). Pismo, wzorowane na angielskim czasopismie "Spectator", ukazywalo sie dwa razy w tygodniu i rozwijalo dzialalnosc spoleczna, polityczna i oswiatowa. Do wspólpracowników "Monitora" nalezeli wybitni pisarze, jak Ignacy Krasicki czy Adam Naruszewicz. Na lamach czasopisma propagowano idee oswiecenia, walczono z ciemnota i zacofaniem, osmieszano sarmatyzm szlachecki. Glównym przedmiotem krytyki stala sie obyczajowosc szlachecka, a przede wszystkim pijanstwo, marnotrawstwo, zycie nad stan, okrucienstwo wobec poddanych, pogon za cudzoziemszczyzna. Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim, byly "Zabawy Przyjemne i Pozyteczne". Przyczynilo sie ono do ksztaltowania smaku literackiego, rozwijalo zamilowanie do ksiazki i szerzylo znajomosc twórczosci najwybitniejszych pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaznin, Zablocki i Wegierski, a redaktorem pisma byl najpierw JAN ALBERTRANDI (1731-1808), a pózniej ADAM NARUSZEWICZ (1733-1796). Do najbardziej popularnych czasopism ukazujacych sie codziennie nalezala "Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca", poswiecona zagadnieniom politycznym.

DIDASKALIA Tekst poboczny dramatu, wskazówki autora skierowane do rezysera i aktorów dotyczace realizacji scenicznej utworu. Opis wygladu postaci i ich zachowanie

DRAMAT Jeden z 3 rodzajów literackich przeznaczonych na scene, w którym fabula rozwija sie poprzez monolog.

DRAMAT LITURGICZNY Nowy gatunek sredniowieczny; dramaty liturgiczne wystawiane byly w kosciolach w swieto wielkanocne; byly to wplecione w obrzed nabozenstwa sceny prezentujace przybycie trzech Marii do grobu juz zmartwychwstalego .

ELEGIA Elegia to utwór poetycki wyrazajacy nastroje smutku i melancholii, wywolane rozstaniem z osoba, miejscem lub przedmiotem albo ich utrata; elegia ma czesto charakter wspomnieniowo-refleksyjny; mówi o smierci, milosci.

EMBLEMAT Emblemat to utwór liryczny, takze gatunek literacki o charakterze dydaktyczno - moralizatorskim, laczacy alegoryczny obraz lub rysunek ze slowem; sklada sie zwykle z trzech czesci: inskrypcji (sentencji), obrazu, subskrypcji (niewielki wiersz).

EPIKA gatunek literacki, w którym o swiecie przedstawionym, który ma charakter fabularny, opowiada narrator.

EPITET Epitet (przydawka) to wyraz pelniacy w tekscie funkcje okreslajaca wobec rzeczownika. Glówne cele epitetu to wzbogacenie wiedzy o przedmiocie, ujawnienie stosunku mówiacego do przedmiotu, wprowadzenie elementu obrazowosci; przyklady: zalosne ubiory, sen zelazny.

EPIZOD rozbudowane zdarzenie lub zespól kilku zdarzen pozostajacych w luznym zwiazku

EPOS najstarszy gatunek epicki, wywodzacy sie z ludowych podan o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszlosci; sa to dluzsze utwory, najczesciej zródlem eposy byly mity, podania i basnie.

EPOS RYCERSKI Najstarszy gatunek epicki, wywodzacy sie z ludowych podan o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszlosci; sa to dluzsze utwory, najczesciej wierszowane; zródlem eposów byly mity, podania i basnie; epos rycerski uksztaltowal sie w sredniowieczu.

ESEJ Esej (franc. essai = próba) to wypowiedz o tematyce literackiej publicystycznej lub filozoficznej, wyrózniajaca sie swobodnym, osobistym tonem oraz dbaloscia o forme; od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej prezentujacej wyczerpujaco material dowodowy) esej rózni sie wieksza elastycznoscia formy, sieganiem po srodki literackie (np. metafore, obraz, luzna kompozycje, tok skojarzeniowy) oraz tym, ze nie dazy do pelnej syntezy, lecz wyraza refleksje autora; stwarza iluzje szczerosci. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym. Dbalosc o piekny i oryginalny sposób przekazu. W wywodzie myslowym, oprócz zwiazków logicznych wystepuja takze nieskrepowane rygorami naukowymi skojarzenia. Wystepuja takze blyskotliwe aforyzmy, elementy liryczno-refleksyjne. Obok zwyklych zdan wystepuja obrazy poetyckie.

FABULA Fabula to uklad zdarzen przedstawionych w utworze. Fabula obejmuje zdarzenia polaczone ze soba w jednym lub w wielu watkach, z których kazdy skupiony jest na ogól wokól dzialan dwóch lub wiecej postaci, zespolony wiezia przyczynowo - skutkowa, nastepstwem w czasie albo dazeniem do okreslonego celu. Fabula wielowatkowa sklada sie zazwyczaj z watku glównego i watków pobocznych, choc moze wystapic ich równorzednosc. W sklad fabuly wchodza równiez epizody, a wiec wydarzenia luzno tylko zwiazane z glównym ciagiem zdarzen, choc niekiedy cala fabula moze miec charakter epizodyczny i byc utworzona z samodzielnych w duzym stopniu zdarzen. Fabula przedstawiona jest w utworze zgodnie z porzadkiem narracji, nie zawsze wiec z zgodnie porzadkiem obiektywnym zdarzen (zareczyny poprzedzaja wesele, a smierc pogrzeb).

FELIETON Felieton (franc. feuilleton = zeszycik, powiesc w odcinku) to gatunek publicystyczny podejmujacy na ogól aktualna problematyke w sposób swobodny, impresyjny, poslugujacy sie metafora i skojarzeniem, niekiedy fikcja literacka; felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiazanie bezposredniego kontaktu z czytelnikiem; atrakcyjna forma laczy sie z lekkoscia tonu i czesto zartobliwym lub satyrycznym charakterem; aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróznicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia maja charakter raczej hipotetyczny. Felieton to swobodny charakter, czesto literackie srodkiekspresji. Dotyczy aktualnych wydarzen, ale nie jest programowym komentarzem do nich. Swobodne rozwazania, czesto o zabarwieniu satyrycznym. Moga wystepowac elementy fikcji literackiej - podporzadkowane sa doraznym celom publicystycznym. Od eseju rózni sie mniejszymi rozmiarami i koniecznoscia aktualnosci tematyki. Zaleznie od tematów: felieton obyczajowy, literacki, itp. Zaleznie od sposobu ujecia: felieton satyryczny.

FIKCJA LITERACKA wlasciwosci swiata przedstawionegopolegajca na tym , ze jest ona tworem wymyslonym przez autora

FRASZKA Fraszka (wl. frasca = bagatela, drobnostka) to krótki utwór poetycki bedacy odmiana epigramatu, najczesciej zartobliwy i na blahy temat, dotyczacy jakiegos zdarzenia lub osoby, o charakterze anegdotycznym, zamkniety wyrazista pointa stanowiaca wyostrzenie mysli lub konkluzje; nazwe wprowadzil Kochanowski, w okresie renesansu pisal podobne utwory M. Rej (figliki), pózniej Potocki, Morsztyn, Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Tuwim, Galczynski.

GATUNEK LITERACKI Zespól regul okreslajacych budowe poszczególnych dziel literackich. Bierze sie pod uwage : kto mówi, o czym mówi i co prezentuje.

GATUNKI SYNKRETYCZNE Gatunki, w których wystepuja elementy 2 lub 3 rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu.

GROTESKA Groteska to uksztaltowanie elementów utworu sprawiajace, ze swiat przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistoscia i rzadzacymi nia prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod wzgledem wzajemnego stosunku do siebie elementów swiata przedstawionego. Absurdalnosc moze polegac na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, poslugiwaniu sie brzydota, karykatura, wynaturzeniem.

HYMN Uroczysta piesn pochwalna slawiaca bóstwo, czyny lub wartosci

INWERSJA Inwersja to struktura skladniowa polegajaca na przestawieniu naturalnego szyku wyrazów w zdaniu lub czlonów skladniowych. Polega ona równiez na takim uksztaltowaniu fabuly, ze zostaje naruszona chronologia wydarzen; podane jest najpierw wydarzenie pózniejsze, mieszaja sie wydarzenia z róznych okresów zycia postaci (powiesci strumienia swiadomosci, np. J. Joyce "Ulisses").

KAZANIE Przemówienie o tresci religijnej, wyglaszane podczas nabozenstwa, objasniajace teksty religijne i zawierajace pouczenia moralne; kazania sredniowieczne (np. Kazania gnieznienskie) wprowadzaly realia zycia codziennego w celu ilustrowania nauk moralnych; w okresie reformacji kazania przybraly charakter utworów literackich niekoniecznie pelniacych funkcje uzytkowe; w okresie baroku najslynniejsze staly sie "Kazania sejmowe" Piotra Skargi, który w profetycznym (proroczym) tonie przeciwstawil idealy heroizmu i patriotyzmu wzorom zycia ziemianskiego.

KOMEDIA Komedia to gatunek dramatyczny o tresci pogodnej, akcji obfitujacej w wydarzenia, oraz majacej pomyslne dla bohaterów zakonczenie z elementami komizmu, niekiedy takze karykatury, satyry, groteski, majacy na celu wywolanie smiechu widza.

KRONIKA Gatunek prozy historiograficznej, opowiesc o przeszlosci, najczesciej z pozycji swiadka lub na podstawie bezposredniej relacji, podajaca wypadki w sposób chronologiczny, laczaca relacje o wydarzeniach z rozwazaniami moralnymi, siegajaca po legendy i wiedze historyczna; w kronice pojawiaja sie pewne cechy literackie; pierwiastki fikcji, narracyjnosc, niektóre obiegowe watki epiki rycerskiej.

LIRYKA jeden z rodzajów literackich, w którym podmiot liryczny wyraza swoje uczucia, doznania, refleksje. Typy : fraszka, piesn, hymn, sonet, elegia, oda.

LEGENDA (ZYWOT) opowiesc narracyjna o przeszlosci, pisana wierszem lub proza, wprowadzajaca elementy fantastyki i cudownosci, zwlaszcza w rozpowszechnionych w sredniowieczu legendach o zyciu swietych

LIST Gatunek wywodzacy sie ze starozytnosci (Horacy), uprawiany glównie w okresie klasycyzmu, zwiazany z kultura dworska, wprowadzajacy rozwazania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Rama utworu byla konwencja komunikacji listownej; list siegal do epistolografii (sztuki pisania listów) uzytkowej. Obowiazywala w nim "stosownosc" stylu do tresci oraz do rodzaju stosunków miedzy dwiema stronami komunikacji (w liscia kierowanym do przyjaciela dopuszczane byly tony bardziej osobiste). W liscie mozliwa byla wieksza swoboda, obnizenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko siegano po forme listu z podrózy. W liscie okolicznosciowym, czestym w okresie oswiecenia, dopuszczalne byly blahsze tresci. Od ody list róznil sie przed wszystkim powsciagliwoscia tonu, refleksyjnoscia. List w Polsce byl rozpowszechniony w okresie oswiecenia (I. Krasicki, S. Trembecki), w okresie romantyzmu przybral charakter mniej retoryczny, a bardziej intymny, np. u J. Slowackiego, C. Norwida ("Do obywatela Johna Brown").

METAFORA (PRZENOSNIA) Metafora (przenosnia) to wyrazenie w którym zestawione ze soba wyrazy ulegaja wzajemnym przeksztalceniom znaczeniowym. Jeden ze skladników znaczenia wyrazu zostaje podkreslony w tym zestawieniu przez sasiedztwo innego wyrazu o podobnym skladniku znaczeniowym. Przytlumione zostaja natomiast pozostale jednostki sensu, np. "cerkwi helmy" - zostal uwydatniony ksztalt kopuly cerkiewnej, pokrycie jej blyszczacym metalem, przynaleznosc do sfery wznioslej wyrazu "cerkiew". Podobne elementy zostaly zaakcentowane w wyrazie "helm". Pominieta zostala natomiast przynaleznosc "helmu" do militariów, cerkwi do sfery religijnej. Metafory wystepuja równiez w jezyku potocznym, np. drapacz chmur. Z metafora zwiazane sa jeszcze dwa pojecia:
- personifikacja - nadawanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzetom, pojeciom abstrakcyjnym cech ludzkich (uosobienie);
- animizacja - nadawanie przedmiotom martwym i abstrakcyjnym cech istot zywych (uspiony las, konajacy dzien).

MECENAT Ogromna role w dzwiganiu kraju upadku odegral król Stanislaw August, który wprawdzie okazal sie niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynil sie do jej znakomitego rozwoju. Skupil wokól siebie ludzi wyksztalconych, literatów i malarzy, których wspomagal materialnie, zapraszal na slynne obiady czwartkowe, liczac na ich wklad w tworzeniu swiatlej i nowoczesnej Polski. Dzieki niemu rozwijalo sie malarstwo; sprowadzony z Wloch Bernardo Belotto Canaletto pozostawil po sobie znakomite obrazy osiemnastowiecznej Warszawy, a jego rodak, Marcello Bacciarelli, doskonale portrety osobistosci tamtych czasów, z królem na czele. Równiez zasluga króla bylo zalozenie w 1766 roku Szkoly Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, której komendantem byl Adam Kazimierz Czartoryski. Byla to szkola srednia przeznaczona dla mlodziezy szlacheckiej, przygotowujaca do sluzby wojskowej, w której glównym zadaniem bylo wychowanie mlodziezy w duchu kultury oswieceniowej i wpojenie obowiazku sluzby ojczyznie.

MEMENTO MORI (memento) - pamietaj; rodzaj ostrzezenia, przestrogi) pamietaj o smierci; przestroga, ze jedynym celem ostatecznym czlowieka na ziemi jest smierc

MIT Gatunek epicki. który opowiada o stworzeniu swiata, bogach herosach i ich zyciu

MISTERIUM Nowy gatunek sredniowieczny; misterium przeznaczone bylo do wystawienia na scenie; prezentowalo jakis fragment historii biblijnej, konstruowane byly z mysla o ukazaniu akcji jako wielkiego dramatu chrzescijanskich dziejów ludzkosci; poczatek tego dramatu to upadek czlowieka, punkt kulminacyjny to odkupienie, a koniec - majacy nadejsc sad ostateczny; na scenie wszystkie elementy, które mialy wystapic w pózniejszych scenach byly od razu umieszczane i staly obok siebie; czesto nastepowalo mieszanie sie scen powaznych z komicznymi, bo zakladano bosko-ludzka nature Chrystusa i pozwalalo to na scisle polaczenie ziemskosci i swietosci

MONOLOG WEWNETRZNY Przedstawienie mysli i uczuc postaci. Moze miec forme mowy niezaleznej lub zaleznej

MORALITETYzadaniem moralitetów bylo kierowanie czlowieka na wlasciwa droge; pierwotnym bohaterem moralitetu byl czlowiek (ktos) usytuowany miedzy niebem, a pieklem, dokonujacy odpowiedniej linii zycia, toczacy wewnetrzna walke miedzy silami dobra i zla; walka wyrazana byla za pomoca alegorii, tj. uosobionych cnót i grzechów, a jej zakonczenie wienczone bylo nagroda (kara)

MOTYW Motyw to najmniejsza czastka znaczeniowa dziela literackiego. Moze to byc zdarzenie, sytuacja, przedmiot lub postac. Ze wzgledu na funkcje w utworze wyróznia sie motywy statyczne (w opisach) oraz motywy dynamiczne, dzieki którym swiat przedstawiony rozwija sie w czasie, podlega przeksztalceniom. Kazdy motyw pelniac okreslona funkcje w utworze, równoczesnie odwoluje sie do serii podobnych motywów wystepujacych w tradycji literackiej (m. cudownego srodka, umozliwiajacego bohaterowi zmiane miejsca, zwyciezenie przeszkody; m. ruin w poezji romantycznej).

NARRATOR fikcyjny opowiadacz w utworze epickim z jego opowiadania wylania sie swiat przedstawiony utworu.

NEOLOGIZM jest to nowy wyraz, utworzony przez pisarza za pomoca istniejacych w jezyku srodków slowotwórczych. Powstaje wówczas. kiedy twórca szuka nowych sposobów wyrazania tresci, sensów filozoficznych

NOWELA utwór epicki niewielkich rozmiarów o wyraziscie zarysowanej akcji. Akcja rozwija sie w kierunku punktu kulminacyjnego, w którym rozstrzygaja sie losy bohatera.

ONOMATOPEJA Wyrazy lub zwroty, które nasladuja dzwiek.

ODA Oda to utwór poetycki, który charakteryzuje wznioslosc tematu i stylu, slawiacy osobe, idee, wydarzenie; gatunek wyksztalcony w starozytnosci; wg poetyki klasycystycznej oda miala laczyc elementy retoryczne i liryczne; mialo sie w niej wyrazac uniesienie; dopuszczalna wiec byla pewna swoboda kompozycyjna; w okresie oswiecenia oda sluzyla do wyrazania tematyki okolicznosciowej oraz filozoficzno-moralnej.

OPOWIADANIE Utwór epicki niewielkich rozmiarów o jednowatkowej fabu1e. Opowiadanie nie ma tak zwartej budowy jak nowela. Wystepuja w nim postacie drugoplanowe. opisy i refleksje. Czesto ujawnia sie narrator.

PERSONIFIKACJA inaczej uosobienie. nadanie przedmiotom lub roslina cech ludzkich.

PAMIETNIK Gatunek pismiennictwa uzytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pieknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z zycia prywatnego i/lub publicznego. W odróznieniu od dziennika pamietnik pisany jest z perspektywy pózniejszej od calosci przedstawionych wydarzen i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamietników rzeczywistych ze wzgledu na ich wartosc literacka zalicza sie obecnie do literatury pieknej ("Pamietniki" J.Ch. Paska). Powiesci pisane w formie pamietnika pozwalaly usunac posrednictwo narratora, zblizyc czytelnikowi perspektywe postaci. Pojawily sie zwlaszcza w prozie o zainteresowaniach psychologicznych (np. w okresie Mlodej Polski).

PANEGIRYK Panegiryk to utwór literacki zawierajacy przesadna pochwale osoby, idei, instytucji lub przedmiotu; elementy panegiryczne moga wystepowac w róznych gatunkach literackich (oda, elegia, przemówienie, list); odczytywanie utworów panegirycznych bylo jednym z elementów obyczajowosci szlacheckiej.

PIESN Piesn to gatunek liryczny, którego pochodzenie wyprowadza sie ze starozytnych piesni obrzedowych, spiewanych przy akompaniamencie muzyki; piesn cechuje uproszczenie budowy, prosta skladnia, uklad stroficzny, wystepowanie refrenów i paralelizmów (powtórzenie jakiegos elementu); charakter piesni wynika z jej zwiazków z muzyka; ulatwia uksztaltowanie melodii; do tradycji piesni Horacego nawiazal w Polsce Jan Kochanowski; obok najczesciej uprawianej piesni jako wiersza lirycznego, czesto o tematyce milosnej, wyksztalcily sie rózne jej odmiany, zwiazane z rama sytuacyjna - np. piesn powitalna i pozegnalna, piesn pochwalna, piesn biesiadna (Kochanowski "Dzbanie mój pisany, dzbanie polewany), piesn poranna, piesn wieczorna; obok piesni jako gatunku istnieja piesni popularne - ludowe, zolnierskie, powstancze, legionowe.

POEMAT HEROIKOMICZNY Poemat heroikomiczny to utwór epicki stanowiacy parodie eposu bohaterskiego; styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencja dla eposu, stosuje sie w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy blahe i codzienne; cel poematu heroikomicznego jest satyryczno - dydaktyczny lub zartobliwo - rozrywkowy, cechuje go równiez dygresyjnosc tonu; liczne sentencje; wystepuje oktawa, czyli strofa osmiowersowa o rozkladzie rymów: aba - babcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to czesto sentencja ("zlota mysl").

POEMAT OPISOWY Poemat opisowy to utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego trescia jest przedstawienie jakiegos fragmentu rzeczywistosci jako podstawy do szerszych uogólnien; opis podporzadkowany jest wizji ogólnej, okreslonej koncepcji natury, swiata; w okresie oswiecenia poemat opisowy wyrazal pochwale czlowieka jako twórcy przyrody.

PORÓWNANIE Porównanie to jedna z najczestszych figur stylistycznych polegajaca na zestawieniu ze soba dwóch czlonów, porównywanego i porównujacego, i odpowiadajacych im przedmiotów, zdarzen, dzialan itd. Porównanie stwierdza istnienie bodaj jednej cechy wspólnej; zbudowane jest najczesciej z uzyciem spójnika: jak, jakby, niby itp.

POWIESC Powiesc to jeden z glównych gatunków nowozytnej prozy epickiej, cechujacy sie na ogól wiekszym rozmachem, obszerniejszym ukladem watków i postaci, a takze zdarzeniowym charakterem swiata przedstawionego; ukazane w powiesci postacie i zdarzenia sa przewaznie fikcyjne, zarazem jednak wyraznie zindywidualizowane, ukonkretnione, wyposazone w bogactwo szczególów; naczelna kategoria opisu jest kategoria narratora. Powiesc nowozytna weszla na miejsce eposu. Powiesc wyrastajaca z wszechobecnej w XVIIIw. publicystyki jest silnie osadzona w problemach i realiach ówczesnego zycia, podkreslane jest to licznymi zabiegami sugerujacymi autentyzm opisywanych zdarzen. Uksztaltowane zostaly trzy podstawowe typy powiesci: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna i "czula", poslugujaca sie czesto forma listu lub pamietnika, w której przekazywano intymne przezycia wewnetrzne. Wszystkie te odmiany gatunkowe mialy znaczne walory wychowawcze i wprowadzaly nowy tym bohatera literackiego, krytycznie nastawionego do dotychczasowego systemy wartosci. Takiemu krytycznemu osadowi rzeczywistosci sluzyly tez powiesci utopijne; wyidealizowane kraje czy wyspy o sprawiedliwym ustroju, szczesliwym spoleczenstwie, pozwalaly na prawach kontrastu dostrzec wady wspólczesnej autorom cywilizacji. Przyklad powiesci oswieceniowej: "Mikolaja Doswiadczynskiego Przypadki"

PRZYPOWIESCI BIBLIJNE przyslowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o tresci pouczajacej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, majacy jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnoszace sie do ogólnych prawidel egzystencji czlowieka, ludzkich postaw, wobec przypadków zyciowych.

PSALM piesn biblijna przeznaczona do spiewania z towarzyszeniem instrumentów strunowych, opiewajaca wielkosc i dobroc Boga, wyrazajaca podziekowanie, prosbe, blaganie, niekiedy siegajaca w przeszlosc i wyciagajaca z niej nauki (psalmy historyczne) lub mówiaca o przyszlosci az po koniec swiata (psalmy mesjanskie), czesto o tresci pouczajacej lub pokutnej, zwrócona do Boga lub do zbiorowosci, która wzywa do wspólnej modlitwy, czesto równiez slawiaca Boga w formie trzecioosobowej

PUENTA dowcipne, celne i zaskakujace sformulowanie, uwydatniajace sens wypowiedzi.

PYTANIE RETORYCZNE pytanie nie wymagajace odpowiedzi. pytanie pozorne.

PRACA ORGANICZNA praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju prowadzona legalnie (dazenie do rozwoju przemyslu, rolnictwa, handlu, oswiaty, sfery samorzadowej w ramach przyjetych struktur), Zmiany zachodzace w tych dziedzinach zycia gospodarczego powinny sluzyc zarazem umocnieniu polskiego stanu posiadania. Praca organiczna propaguje model czlowieka z konkretnym zawodem , z inicjatywa czlowieka pragnacego dzialac dla dobra wspólnego

PRACA U PODSTAW postulat oswiecenia i reformowania , podniesienia poziomu umyslowego i kulturalnego , utrwalenie swiadomosci narodowej klas najnizszych i najbiedniejszych to znaczy ludu i biedoty miejskiej, one bowiem - podstawy - sa najbardziej zaniedbane. Aleksander Swietochowski w swym artykule "Praca u podstaw" uwaza , ze celem takiej pracy jest scisle i organiczne powiazanie spoleczenstwa: "chcemy tego, azeby ogól zlozyl sie w jedno cialo, którego czlonki, choc ksztaltem rózne , byly sobie pokrewne i wzajemnie pomocne". Zadania na rzecz najbiedniejszych i najbardziej uposledzonych warstw narodu dotyczyly pracy warstw oswieconych (nauczycieli, lekarzy ...) nad podniesieniem poziomu oswiaty, otoczeniem opieka ludzi bez zawodu.

REPORTAŻ gatunek dziennikarski obejmujacy utwory o charakterze sprawozdan z wydarzen. których autor byl bezposrednim swiadkiem lub uczestnikiem. Ze wzgledu na rodzaj tematyki wyróznia sie reportaz: spoleczno-obyczajowy, podrózniczy, wojenny, sadowy, sportowy

RECENZJA Recenzja to:
1. Sprawozdawcze omówienie, krytyczna analiza lub ocena ksiazek, spektakli, wystaw, koncertów, itp.
2. Sprawozdawcze i krytyczne omówienie danego dziela.
3. Krytyczne rozpatrywanie i ocena utworu.
Funkcje recenzji:
- informacyjna - poinformowanie odbiorcy o istnieniu danego utworu;
- wartosciujaca- ocena dziela;
- postulatywna- konfrontacja przedmiotu rozwazan z systemem idealnych wartosci, uwzgledniajac autora dziela, tytul, date powstania (rezyser, scenografia, muzyka - TV, film).
Typy recenzji:
- informacyjna - autor, tytul, krótkie streszczenie, zarys tematyki;
- oceniajaca - czesc informacyjna, czesc analityczno-krytyczna, czesc oceniajaco-postulatywna - studium - ocena niezwykle doglebna i wnikliwa;
- recenzja-esej - zblizona pod wzgledem kompozycyjnym do felietonu, z tym, ze bardziej wyczerpuje tematyke z racji wiekszych rozmiarów;
- recenzja-felieton - skrajnie subiektywna ocena dziela, czesto jest ona w zasadzie pretekstem do refleksji o sztuce. Eksponowanie odczuc i wrazen autora - znaczne ograniczenie czesci informacyjnej i czesci analityczno-krytycznej (recenzja-list).

RODZAJ LITERACKI system ogólnych zasad budowy dziela literackiego. Mamy trzy rodzaje : dramat, epike i liryke. Do kazdego z rodzajów mozemy przyporzadkowac szereg gatunków.

STROFA Zwrotka. zespól wersów ulozonych jako calosc w obrebie utworu wierszowego, wyodrebniony graficznie i powtórzony w tym ksztalcie dwa lub wiecej razy.

SATYRA Satyra jest to utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykajacy i osmieszajacy wady i wystepki zarówno natury ludzkiej, jak i zycia zbiorowego - obyczajowego, spolecznego, politycznego. Istota satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posluguje sie wiec ona czesto deformacja, groteska, wyostrzeniem atakowanych cech, a takze dowcipem, ironia, kpina i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinela sie zwlaszcza w okresie oswiecenia (Krasicki, Naruszewicz), przy czym stala sie srodkiem konkretnej krytyki spoleczno-obyczajowej.

SIELANKA Sielanka to utwór poetycki, przedstawiajacy zycie ludu na tle natury, zawierajacy elementy realistyczne, podkreslajacy wdziek prostego, wiejskiego zycia; akcja sielanki jest slabo rozwinieta, przewazaja opisy i piosenki (patrz: Szymon Szymonowic "Zency"); sielanka to gatunek poetycki wywodzacy sie z antycznej Grecji (idylla Teokryta III w. p.n.e.), obejmujacy utwory utrzymane w pogodnym tonie, opowiadajace o zyciu pasterzy lub wiesniaków. W starozytnym Rzymie rozwinal ten gatunek Wergiliusz.

SONET Utwór poetycki skladajacy sie z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o scislym rozkladzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogól czesc opisowa lub narracyjna, natomiast 6 koncowych stanowi czesc refleksyjno - uogólniajaca. Sonet zrodzil sie w XII w. we Wloszech (nazwa), rozwiniety zostal przez A. Dantego i F. Petrarke. Ustalil sie wtedy typ tzw. sonet wloski o rozkladzie rymów abba abba oraz cdc dcd (cde cde). Sonet rozpowszechnil sie w ciagu XV i XVI w. w literaturze europejskiej, m.in. sonety Wiliama Szekspira. Tak zwany sonet francuski mial zmodyfikowany uklad rymów (w koncowych 6 wersach ccdeed lub cddcee). W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski i M. Sep-Szarzynski. W nowszych zasadach ustalila sie wloska postac sonetu. Uprawiany w róznych okresach literatury uwazany za forme szczególnie trudna, pojmowany byl jako popis sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. lowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Mloda Polska - J. Kasprowicz, K. etmajer, L. Staff, wspólczesnie - J. Iwaszkiewicz, A. Slonimski, . Grochowiak, S. Swen-Czachorowski).

SYMBOL motyw lub zespól motywów o tresciach ukrytych, wieloznacznych, niejasnych.

SYNKRETYZM zjawisko polegajace na wystepowaniu w jednym utworze elementów epiki. liryki i dramatu

SZKOLNICTWO Obowiazek szerzenia oswiaty, ksztalcenia umyslów i charakterów, spadl przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesnosci i postepu zapoczatkowal Stanislaw Konarski i zalozona przez króla Szkola Rycerska. Kontynuacje ich zamierzen podjela powolana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza w Europie wladza oswiatowa o charakterze odrebnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kosciolowi, a kasacja zakonu jezuitów umozliwila przekazanie jego majatku na cele oswiaty. Komisja postawila przed soba wspaniale cele wychowawcze, a jednym z nich bylo zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynic do tego, zeby i jemu i z nim bylo dobrze". Glosila o koniecznosci dazenia do prawdziwej sprawiedliwosci, m.in. droga zmian w prawodawstwie i ksztaltowania cnót obywatelskich. Podjela sie przygotowania obywateli do pracy dla zreformowanego panstwa. W szkolach zniesiono lacine jako jezyk wykladowy i zastapiono ja jezykiem polskim. Wprowadzono pogladowa metode nauczania zamiast pamieciowej, wsród przedmiotów nauczania znalazly sie: rolnictwo, ogrodnictwo, które laczono z praktycznym doswiadczeniem oraz znajomoscia fizyki i chemii. Otoczono troska kondycja fizyczna uczniów, wprowadzajac tzw. cwiczenia cielesne. Komisja przeprowadzila reforme w obu ówczesnych polskich szkolach wyzszych: w Akademii Krakowskiej i Wilenskiej. W pierwszej dokonal reformy Hugo Kollataj, a w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajela sie takze ksztalceniem i wychowaniem dzieci chlopów i mieszczan, rozwijajac siec szkól ludowych. Do szkól elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczeta. Znaczna pomoca w pracach Komisji bylo zalozone w 1775 roku Towarzystwo do Ksiag Elementarnych, zajmujace sie opracowywaniem podreczników szkolnych. ONUFRY KOPCZYNSKI (1735-1817) napisal wówczas pierwszy polski podrecznik gramatyki - "Gramatyke jezyka polskiego". Toczac walke przeciw francuszczyznie i zepsutej lacina polszczyznie, ukladano podreczniki wymowy i stylu oraz wydawano dziela pisarzy renesansu, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyc sie pieknej polszczyzny.

TRAGEDIA Gatunek dramatyczny, oparty na nierozwiazalnym konflikcie, który doprowadza do katastrofy ( najczesciej jest to smierc glównych bohaterów)

TOTALITARYZM Totalitaryzm to system rzadzenia opierajacy sie na ingerencji panstwa we wszystkie dziedziny zycia spolecznego, kulturalnego i politycznego, sprawowaniu nad nimi scislej kontroli odgórnej przy jednoczesnym calkowitym zniesieniu kontroli spolecznej; wyraza sie w przesladowaniu elementów postepowych, w ograniczeniu wiekszosci praw obywatelskich i militaryzacji zycia spolecznego.

TREN Tren (threnos = lament, piesn zalobna, oplakiwanie) jest to utwór poetycki o tonie elegijnym i charakterze zalobnym, poswiecony wspomnieniu osoby zmarlej, rozpamietywaniu jej zalet i uczynków. Gatunek ten uksztaltowany juz w antyku (m.in. Pindar, Owidiusz) wprowadzil do poezji polskiej Jan Kochanowski, tworzac zarazem cykl trenologiczny. Wsród kontynuatorów Kochanowskiego byl Klonowic, Kniazin. Nawiazywali do niego Slowacki ("W Szwajcarii"), Broniewski ("Anka").

UTWÓR HAGIOGRAFICZNY Opis zycia swietego; Typ ten ksztaltowal sie juz w pierwszych wiekach chrzescijanstwa na Wschodzie, gdzie w jezyku greckim spisywano zywoty pustelników; w przekazach dziejów i czynów swietych podkreslano zwlaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo przy tym wyolbrzymiajac dzialania, postepki oraz umartwienia bohaterów tworzac w ten sposób wzór osobowy. Przykladem utworu hagiograficznego jest "Legenda o swietym Aleksym".

UTWÓR PARENETYCZNY utwór majacy charakter pouczajacy, moralizatorski, ksztaltujacy i propagujacy wzory postepowania zwiazane z odgrywaniem okreslonych ról spolecznych. Przykladem utworu parenetycznego jest "Piesn o Rolandzie".

UTYLITARYZM (lac.uzytecznosc, korzysc) jest pogladem etycznym sformulowanym przez J.S.Mill'a. Utylitaryzm zaklada, ze jedynym celem dzialania czlowieka powinna byc uzytecznosc. Czlowiek powinien dzialac tak, by zaspokoic potrzeby spoleczenstwa. Dzialalnosc jednostki powinna przynosic pozytek spoleczenstwu, narzucac, wychowywac, krewic idealy moralne itd. Tylko takie dzialania maja sens. Utylitaryzm jest wartosciowaniem jednostek z punktu widzenia ich produktywnosci i pozytecznosci , to wreszcie kult pracy jako najwazniejszej wartosci w zyciu. Utylitaryzm jest wedlug Mill'a zasada najwiekszego szczescia. Przez szczescie rozumie sie brak cierpien i przyjemnosc , zas nieszczescie to cierpienie i brak przyjemnosci.

WATEK logiczny ciag zdarzen dotyczacych okreslonej postaci, grupy postaci lub problemu

WERS linijka tekstu

WIERSZ CIAGLY (STYCHICZNY) utwór liryczny, w którym wyodrebnione sa tylko wersy, nie ma podzialu na strofy.

WIERSZ STROFICZNY utwór liryczny, w którym wyodrebnione sa strofy (zwrotki)

WIERSZ SYLABICZNY utwór liryczny. charakteryzuje sie:1 stala liczba sylab w wersie, 2 sredniówka w wersach dluzszych niz osmiosylabowe. 3 stalym akcentem.

WIERSZ WOLNY wiersz odrzucajacy reguly budowy