Pozytywizm
Nazwa epoki i jej ramy chronologiczne, charakterystyka epoki
Nazwa - pozytywizm pochodzi od tytułu czołowego dzieła , zawierającego program epoki- Augusta Comte'a "Wykłady filozofii pozytywnej". Słowo "pozytywny" oznaczało w XIX wieku realny i symbolizowało ideologię epoki.
Europa:
1860- realizm , 1880- debiuty symbolistów
Polska:
1864 (powstanie styczniowe) – lata 90. XIX wieku.
faza przedpowstaniowa (przed 1864 r.)
faza literatury tendencyjnej (1864- 1875)
faza nowelistyki (1875- 1880)
faza dojrzałego realizmu
faza schyłkowa, równoległa z Młodą Polską.
Centrum polskiego pozytywizmu znajdowało się w Warszawie, tu działali czołowi polscy literaci i publicyści drugiej połowy XIX wieku.
Pozytywizm cechowały: wiara w naukę, postulaty scjentyzmu, reformy edukacji, postulaty stawiania i realizowania praktycznych celów. Młodzi pozytywiści głosili postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw.
Pojęcia i terminy:
- monizm przyrodniczy - światopogląd charakterystyczny dla okresu pozytywizmu. Jego istotą jest pogląd, że świat natury i ludzi to jedno, rządzą w nich podobne prawa i można wobec tego stosować do obserwacji świata ludzkiego te same metody co w odniesieniu do świata przyrody.
- scjentyzm – przyznanie nauce nieograniczonych możliwości poznawczych. Scjentyzm zakładał, iż w miarę rozwoju nauki, rzeczywistość zostanie poznana w sposób absolutny. Ze scjentyzmem łączy się empiryzm i racjonalizm. Teoria ta stała się fundamentem haseł pracy organicznej i pracy u podstaw. W filozofii pozytywizmu scjentyzm występował obok ewolucjonizmu i utylitaryzmu.
- praktycyzm – postawa życiowa charakteryzująca się stawianiem sobie osiągalnych, rozsądnych celów i troską o dobór środków do ich urzeczywistnienia. Jest to jakby odwrotność romantycznego mierz siły na zamiary. Pozytywiści głosili: mierz (podejmuj) zamiar według sił, które posiadasz.
- agnostycyzm – filozoficzny pogląd zakładający niemożność poznania absolutu. Według agnostyków umysł jest w stanie przyjąć tylko to, co może zbadać w sposób eksperymentalny, a więc to, co jest dostępne zmysłom. Metafizyka i religia, jako niepoznawalne, nie powinny stanowić przedmiotu badań, należy więc ich zagadnienia traktować w sposób sceptyczny. Agnostycyzm wiązał się z filozofią pozytywistyczną, która odrzuciła romantyczne zafascynowanie zjawiskami nadprzyrodzonymi i irracjonalnymi.
- organicyzm – społeczeństwo jest czymś więcej niż sumą przypadkowo zgromadzonych jednostek. Będąc częścią przyrody, podobne jest do organizmów biologicznych. praca organiczna.
- relatywizm - głosił, że pojęcia takie, jak dobro, zło, piękno, prawda są względne, zależne od relacji i okoliczności.
- minimalizm – uznaje jedynie bezsporne twierdzenia, czyli to, co jest dostępne ludzkim zmysłom
- ewolucjonizm - cała rzeczywistość przyrodnicza i społeczna podlega stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa; zmiana ta (ewolucja) stanowi rozwój i postęp ludzkości (Herbert Spencer)
- utylitaryzm – użyteczność" wszelkich dokonań człowieka, w tym także literatury, która ma pełnić funkcję służebną wobec społeczeństwa. Według zwolenników utylitaryzmu, literatura, podobnie jak nauka, powinna nauczać społeczeństwo, uświadamiać je w dziedzinach społecznej, politycznej i ekonomicznej. Pozytywiści odrzucali ideę romantycznego wieszcza, a od pisarza wymagali wiedzy, jednoznacznej postawy moralnej i patriotycznej. Dzieło literackie w ich zamyśle musiało służyć jakiemuś celowi społecznemu, a rzeczywistość przedstawiać w sposób jak najbardziej prawdopodobny, wolny od zafałszowań. Naczelnymi hasłami utylitaryzmu w literaturze była moralność i prawda. Jego przedstawiciele domagali się powieści, podejmujących współczesne, aktualne i ważne społecznie tematy. Gatunkami najpełniej realizującymi założenia tego nurtu były: powieść społeczna i tendencyjna.
- determinizm - naukowa zasada, zakładająca stały porządek w relacjach zachodzących między zjawiskami. Według tej idei,H. Taine'a, każde wydarzenie, sytuacja i zjawisko są ograniczone przez określające je warunki, w jakich zachodzą. Teoria determinizmu dała Taine'owi podstawę do stworzenia oryginalnej koncepcji powstania dzieła literackiego. Według francuskiego filozofa na powstanie utworu mają wpływ cztery czynniki: klimat, rasa, środowisko i moment historyczny. Każda epoka cywilizacyjna tworzy odmienne dzieła sztuki, zdeterminowane tymi czterema warunkami.
- realizm – Naczelnymi założeniami realizmu w epice były: prawdopodobieństwo postaci i sytuacji, stwarzanie iluzji rzeczywistości, obecność wszechwiedzącego narratora, narracja przezroczysta (styl narracji nie koncentruje uwagi czytelnika na osobie narratora), typowość (to, co ogólne, wcielone jest w los jednostkowego bohatera), połączenie motywacji psychologicznej i społecznej, ukazanie tła obyczajowego i panoramy społecznej.
- praca organiczna – zakłada konieczność pracy nad każdym elementem organizmu społecznego. "Praca organiczna" zawierała postulat unowocześniania przemysłu, rolnictwa i handlu, propagowała rozwój cywilizacyjny. Postulowała konieczność oświecania i uświadamia całego społeczeństwa oraz unaoczniania mu zdobyczy współczesnej cywilizacji.
- praca u podstaw – hasło polskiego pozytywizmu, zakładające konieczność oświecania i edukowania najniższych klas (podstaw społeczeństwa). Pozytywiści nakładali na wyższe warstwy odpowiedzialność za uświadamianie najbiedniejszych i najmniej wykształconych sfer: ludu i proletariatu miejskiego. Ideały pracy u podstaw powiązane były z hasłami pracy organicznej.
- emancypacja kobiet – uzyskiwanie przez kobiety równych z mężczyznami praw majątkowych i politycznych oraz dostępu do wykształcenia i pracy. Istotne zagadnienie społeczne drugiej połowy XIX wieku, które znajduje swoje odzwierciedlenie nie tylko w publicystyce epoki, ale pojawia się również w literaturze pięknej, co dowodzi, że emancypacja kobiet to znaczący problem społeczny polskiego pozytywizmu.
- publicystyka pozytywistyczna – Odegrała ogromna rolę w rozwoju i kształtowaniu idei pozytywizmu, poruszał najważniejsze problemy epoki oraz nawoływała do pracy nad problemami (m.in. uwłaszczenie chłopów, szerząca się ciemnota, emencypacja kobiet,). Propagowała utylitaryzm w literaturze, nawoływała do pracy organicznej i pracy u podstaw. Te wszystkie problemy ppodejmowane przez publicystykę pozytywistyczną przekonywały także, że Każdy pisarz i artysta powinien żyć życiem wszystkich, a nie tylko własnymi przeżyciami.
* Prasa odegrała ogromną rolę w kształtowaniu się idei pozytywistycznych. Zastępowała ona likwidowane instytucje kulturalne i naukowe. Mogła przybliżyć ludziom sytuację polityczną i społeczną. Wśród prasy wyłoniły się dwa ugrupowania: "Stara prasa" i "Młoda prasa". Większość pisarzy ściśle współpracowała z czasopismami. Do najpopularniejszych należały wówczas: "Kurier Warszawski", "Przegląd Tygodniowy", "Niwa". Zaostrzył się też spór "młodych" i "starych" po wydaniu manifestu "młodej" prasy pt. "My i Wy" A. Świętochowskiego. Autor rozpoczyna artykuł od porównania obu obozów. Mówi: "my jesteśmy młodzi". Uważa, że trzeba myśleć o przyszłości, ale nie zapominać o dokonaniach przeszłych pokoleń. Nie można jednak szanować błędów przeszłości, trzeba wyciągnąć z nich wnioski i poprawić je. W artykule pt."Praca u podstaw" Świętochowski mówi o skutkach uwłaszczenia chłopów. Chłopi bowiem nie byli świadomi swych praw i przywilejów. Przyczyniła się do tego ciemnota. Dlatego autor nawołuje oświeconych szlachciców do pracy nad ociemniałym ludem. We "Wskazaniach politycznych" Świętochowski mówi o przegranej walce. Proponuje też, by zrezygnować z walki, gdyż nie odniesie to żadnych skutków, a wręcz przeciwnie - pogorszy naszą sytuację. Należy podjąć wytrwałą pracę, bo tylko ona przyniesie nam zysk i szczęście. Eliza Orzeszkowa w artykule pt. "Kilka słów o kobiecie" porusza temat kobiet. Opowiada się za równouprawnieniem kobiet, chce by były one traktowane i opłacane tak, jak mężczyźni, bo ich praca jest nieraz wiele cięższa. W artykule pt. "O Żydach i kwestii żydowskiej" mówi, że Polacy nie znają Żydów, uważają ich za złych ludzi, dla których liczą się tylko pieniądze. Problem Żydów można będzie rozstrzygnąć dopiero wtedy, gdy nauka pozwoli nam trzeźwo myśleć. Piotr Chmielowski w artykule pt."Utylitaryzm w literaturze" rozprawia się z literaturą romantyczną. Uważa, że stare formy muszą ustąpić nowym, których chcą ludzie. Każdy powinien być użyteczny. Każdy pisarz i artysta powinien żyć życiem wszystkich, a nie tylko własnymi przeżyciami.
- język ezopowy - określenie pochodzące od Ezopa, legendarnego greckiego bajkopisarza (VI w. p.n.e.), który przedstawiał cechy ludzkie pod postaciami zwierząt; alegoria. Sposób takiego formułowania wypowiedzi, by ich treści moralizujące lub satyryczne nie były wyrażone bezpośrednio, lecz ukryte pod osłoną alegorii, symboli lub wieloznacznych fabuł. Językiem ezopowym posługuje się poezja okolicznościowa, publicystyka polityczna, poddana ograniczeniom cenzury.
Gatunki:
- nowela – utwór epicki niewielkich rozmiarów o wyraziście zarysowanej, skondensowanej akcji,która zmierza do wyraźnego punktu kulminacyjnego, a następnie do puenty. Fabuła jest zazwyczaj jednowątkowa, ograniczone są elementy opisowe, charakterystyka postaci, co nadaje noweli zwięzłość kompozycyjną.
Nowela ukształtowała się we Włoszech w okresie renesansu (G. Boccaccio Dekameron). Stała się sposobem wprowadzenia do literatury mieszczaństwa, życia codziennego i zwyczajnych ludzi, co odróżniało ten gatunek od epiki wierszowanej. Rozkwit noweli nastąpił w XIX w. (twórczość B. Prusa, H. Sienkiewicza, M. Konopnickiej). W XX w. gatunek ten rzadko występował w postaci czystej. opowiadanie.
- powieść realistyczna (powieść dojrzałego realizmu) – („Lalka” jest typowym przykładem) Twórcy powieści realistycznej ukazywali, często w sposób wyrywkowy, za to szczegółowy, życie zwykłego człowieka. Czynili to w sposób obiektywny, i z perspektywy zrozumiałej dla przeciętnego odbiorcy, kierującego się typowymi zasadami moralnymi. W prozie realistycznej nastąpiła demokratyzacja tematów i języka. Bohaterowie nie przypominali herosów, ich biografie były typowe dla epoki i stylu życia klasy, którą reprezentują. Kreując postać realista dbał zarówno o motywacją psychologiczną jak i socjologiczną. Narrator wszechwiedzący ma dystans do wydarzeń o których opowiada. Nie tylko je relacjonuje, ale także formułuje oceny, niekiedy w sposób bezpośredni. Fabuła powieści realistycznej jest na ogół wielowątkowa, obfituje w epizody. Zdarzenia zazwyczaj są uporządkowane chronologicznie, ale relacje przerywają informacje o zdarzeniach wcześniejszych. Ważną funkcję spełnia opis przestrzeni konstruowany z punktu widzenia narratora, który stara się wychwycić cechy najbardziej charakterystyczne.
Cechy:
-obiektywna narracja w trzeciej osobie (narrator wszechwiedzący), czasem też pierwszoosobowa (przy narracji listów, pamiętników);
-nieschematyczni bohaterowie (brak bohaterów skrajnie złych i dobrych);
-mowa pozornie zależna (narrator przekazuje myśli bohatera);
-obowiązywanie zasady prawdopodobieństwa;
-rozbudowane opisy miejsc, sytuacji i osób, które są jasno określone poprzez retrospekcje. Ponadto realia przedstawionego świata są znane autorowi, a wydarzenia umieścił w czasie w którym żył;
-wyraźnie wyartykułowane związki przyczynowo-skutkowe;
-ukazanie panoramy społeczeństwa;
-chronologia wydarzeń powieści realistycznej.
- powieść historyczna – odmiana powieści o tematyce historycznej, łącząca materiał historyczny z fikcją,mieszająca postacie fikcyjne z historycznymi, traktowanymi także swobodnie, pozwalająca sobie też na własną ocenę przeszłości. Na ogół jednak powieść historyczna stara się przekazać prawdę o zdarzeniach z przeszłości i biorących w nich udział autentycznych postaciach.
Wytworzyły się różne typy powieści historycznych: w jednych główny akcent spoczywa na losach jednostki (historyczna powieść biograficzna), w innych na losach społeczeństwa i narodu (epopeja historyczna). Powieść historyczna powstała w okresie romantyzmu, twórcą jej był W. Scott (Rob Roy, Waverley). Tworzony przez niego typ powieści (powieść walterskotowska) charakteryzował się rozwijaniem fikcyjnej fabuły, najczęściej miłosnej i przygodowej, na obyczajowym tle historycznym. Obok niego w połowie XIX w. tworzył A. Dumas, autor popularnych cyklicznych powieści opartych na intrydze miłosno-politycznej. W drugiej połowie XIX w. L. Tołstoj wprowadził do powieści historycznej panoramiczny obraz życia społeczeństwa, szkicowany z epickim dystansem.
- powieść z tezą – powieść podporządkowana przyjętym przez autora założeniom ideologicznym bądź politycznym o charakterze doraźnym, demonstrująca ich słuszność oraz popularyzująca je
- powieść psychologiczna – odmiana powieści poświęcona sferze przeżyć wewnętrznych postaci i analizie psychologicznej ich postępowania. Fabuła ma w niej znaczenie podrzędne, a narracja zbliża się do toku przeżyć bohatera. Początki jej sięgają okresu sentymentalizmu i romantyzmu. Punktem zwrotnym w jej rozwoju było dzieło M. Prousta W poszukiwaniu straconego czasu, dosko- nalące posługiwanie się mową pozornie zależną i monologiem wewnętrznym.
- felieton - gatunek publicystyczny, do którego należą utwory o niewielkich rozmiarach, których autorzy podejmują aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługując się literackimi środkami ekspresji.
- reportaż - gatunek publicystyczny; utwór zawierający opis autentycznych zdarzeń, w których autor uczestniczył bądź był ich świadkiem. Łączy publicystyczny cel z dbałością o walory literackie. Narodził się w XIX w. wraz z rozwojem prasy. Ze względu na tematykę wyróżnia się: reportaż wojenny, podróżniczy, społeczno-obyczajowy, sportowy, sądowy.
Teksty literackie i ich problematyka
- Dostojewski „Zbrodnia i kara”
- Bolesław Prus
-„Kamizelka”
- „Lalka”
- Eliza Orzeszkowa
- „Gloria Victis”
- „Nad Niemnem”
- Maria Konopnicka „Mendel Gdański”
- Henryk Sienkiewicz „Potop”