Podtyp: Tchawkowce – Tracheata

- lądowe

- oddychają za pomocą tchawek

- 2 gromady: wije i owady

- ciało podzielone jest na dwie (wije) lub trzy (owady) tagmy

- głowa jest jednolita, na niej: para jednogałęziowych czułków i trzy pary przysadek gębowych (żuwaczki, szczęki I pary i szczęki II pary, które są zrośnięte w wargę dolną)

- tułów jest segmentowany, na nim występują członowane, jednogałęziaste i parzyste odnóża

- mózg podzielony na trzy części: protocerebrum (unerwia oczy), deutocerebrum (czułki) i tritocerebrum (wargę dolną)

- w hemocelu znajduje się hemolimfa

- ciało tłuszczowe – służy do magazynowania zbędnych produktów przemiany materii

- brak gruczołów trzustkowowątrobowych

- cewki Malpighiego

- rozdzielnopłciowe

- stadia larwalne

Gromada: Wije - Myriapoda

• Podgomada: Progoneata

  • Rząd: Drobnonogi – Symphyla

  • Rząd: Skąponogi – Pauropoda

  • Rząd: Dwuparcr – Diplopoda

    • Podrząd: Pselaphognatha

    • Podrząd: Krocionogi – Chilognatha

• Podgromada: Opisthogoneata

  • Rząd: Pareczniki – Chilopoda

    • Podrząd: Epimorpha

    • Podrząd: Anamorpha

Charakterystyka ogólna:

- lądowe

- w glebie, pod kamieniami, korą drzew oraz w ściółce

- drapieżne i roślinne

- niewielkie

- ciało: głowa + tułów

Głowa jest wyraźnie odgraniczona od reszty ciała, niesegmentowana. Powstała z 6 segmentów: akronu, segmentu czułkowego, segmentu segmentu wstawkowego bez odnóży, żuwaczkowego, szczęk I pary i szczęk II pary.

Na głowie znajduje się para czułków oraz 2 lub 3 pary przysadek gębowych. Żuwaczki są nieczłonowane. Szczęki zbudowane są z części podstawowej, na której znajdują się: członowany głaszczek (narząd zmysłu) a także nieczłonowany płat żujący. Obie te struktury mogą ulec redukcji.

Tułów jest homonomicznie segmentowany. Na ostatnim segmencie nie występują odnóża.

- układ nerwowy: drabinkowy. Pierwsze z trzech par zwojów zlewają się w zwój podprzełykowy, dalsze zwoje występują segmentalnie i połączone są konektywami i komisurami.

- narządy zmysłów: na głowie znajduje się para oczów lub liczne skupienia. Niektóre z gatunków mają oczy złożone, ale część jest całkowicie ślepa.

- nad otworem gębowym występuje warga górna (od górny) – może ona być podzielona na podłużne lub poprzeczne płytki. Warga dolna ogranicza otwór gębowy od dołu.

- układ krwionośny: serce jest długie, podzielone na odcinki cecha prymitywna

- gonady parzyste lub nieparzyste

- stadia larwalne

1. Podgromada: Progoneata

- niewielkie (do 1 cm)

- 3 rzędy: drobnonogi (Symphyla), skąponogi (Pauropoda), dwuparce (Diplopoda)

- głowa wyraźnie odgraniczona od tułowia

- u skąponogów i dwuparców brak I pary szczęk

- na segmentach tułowia występują parzyste odnóża służące do poruszania się

- otwór płciowy występuje na 4 lub 3 segmencie tułowia (parzysty lub nieparzysty) z przodu tułowia

-szkielet zewnętrzny może być wysycony solami wapnia lub może być miękki

- układ pokarmowy jest prosty

- serce długie z ostiami i bocznymi naczyniami tętniczymi

- większość jest obupłciowa, część partenogenetyczna

- larwa wylęga się z jaj z niepełną liczbą segmentów tułowia; dalszy rozwój jest anamorficzny po kolejnych linieniach do tułowia przyrastają dalsze segmenty

a) Rząd: dwuparce – Diplopoda

- żyją pod liśćmi, kamieniami i w ściółce

- osiągają wielkość do kilkunastu centymetrów

- poruszają się wolno, niektóre z gatunków mogą się zwijać

- w obrębie tułowia występują diplosegmenty segmenty powstałe w wyniku połączenia dwóch pierwotnych embrionalnych segmentów

- na segmentach występują po dwie pary odnóży lokomocyjnych

Budowa zewnętrzna:

- ich ciało jest cylindrycznie, może być spłaszczone brzusznie

- kutikula może być gruba, gładka i wysycona solami wapnia lub miękka i pokryta rzeźbą (na segmentach tułowia zróżnicowana jest na pseudotergity, sternity i pleuryty)

- niektóre z gatunków są ślepe, ale występują też gatunki, które mogą mieć na głowie 1-8 par oczek

- Narząd Tömösváry'ego – występuje tylko u niektórych, znajduje się na głowie, ma kształt wypukłej obrączki i znajduje się u nasady czułków; pełni rolę narządu węchowego, ale także odbiera on stopień wilgotności

- czułki, na głowie, są krótkie i podzielone na 7 członów

- brak szczęk I pary

- szczęki II pary mogą tworzyć wargę dolną lub szeroki płytkowaty twór zwany gnatochilarium (okrywa od dołu głowę)

- na pierwszym segmencie tułowia (szyjnym) brak odnóży, trzy dalsze segmenty mają po parze odnóży, następnie występują diplosegmenty z dwoma parami odnóży na każdym

- diplosegmenty pokryte są pojedynczymi tergitami (mają również po 2 sternity)

- przed telsonem może występować 2-4 segmenty pozbawione odnóży odwłok

- odnóża mogą być 6-7 członowane, na końcu każdego znajdują się pazurki

- u samców odnóża 1-3 pary mogą zamieniać się w gonopody

- parzyste otwory płciowe na III segmencie tułowia

Budowa wewnętrzna:

- licznie występują gruczoły jedno oraz wielokomórkowe

- gruczoły obronne produkują kwas pruski, chinon oraz jod (u niektórych gatunku występują specjalne zbiorniki, w których te wydzieliny są gromadzone i w razie konieczności wystrzeliwane na znaczne odległości)

- w każdym diplosegmencie znajdują się dwie pary zwojów, od których, na boki, odchodzą po dwie pary nerwów bocznych

- serce długie, od niego odchodzą po 2 ostie nad każdym z diplosegmentów

- każdy z podwójnych segmentów ma 2 pary stigm, a wewnątrz dwie pary pęków tchawek

- gonady po stronie brzusznej nad pniem nerwowym, nieparzyste (mają parzyste jajowody lub nasieniowody)

Rozmnażanie i rozwój:

- samice budują gniazda z wydzieliny gruczołów przędnych (w ostatnim segmencie)

- z jaj wylęgają się larwy z trzema parami odnóży

- rozwój anamorficzny

Podrząd:

• Pselaphognatha: miękka kutikula, pokryta włoskami, brak gnatochilarium (u samców gonopodów)

• Chilognatha – krocionogi: twarda kutikula, obecne gnatochilarium i gonopody u samców, duże formy

2. Podgromada: Opisthogoneata

- otwór płciowy występuje na przedostatnim segmencie ciała

- pierwsza para odnóży przekształcona jest w szczękonóża

- duże, homonomiczne segmenty

a) Rząd: Pareczniki – Chilopoda

- żyją w humusie, pod korą i kamieniami oraz w ściółce

- niektóre formy mogą wydzielać świecącą ciecz

- drapieżne: żywią się owadami i larwami

Budowa zewnętrzna:

- ciało grzbietobrzusznie spłaszczone

- na głowie znajdują się oczy skupione składają się z dużej liczby oczek położonych blisko siebie; może występować tylko para oczu prostych

- czułki z dużej liczby członów

- żuwaczki jednoczłonowe, służące do gryzienia

- szczęki I pary – mają członowane głaszczki i wieloczłonowe płaty żujące (ich człony podstawowe przylegają do siebie)

- szczęki II pary – w części podstawowej zrastają się w wargę dolną, na niej występują tylko głaszczki

- tułów jest homonomiczny, liczba segmentów od 10-181

- każdy segment pokryty jest pokryty płytkami

- pierwsza para odnóży tułowiowych jest duża, na jej końcach znajdują się pazury z gruczołami jadowymi „szczękonóża”

- dalsze odnóża są 7 członowane i ułożone po bokach segmentów

- telson bez odnóży; przed nim występują dwa małe segmenty – przedgenitalny i genitalny (z otworem płciowym); brak odnóży

- ostatnia para odnóży (analna) jest silnie wydłużona i sterczy poza tył ciała

Budowa wewnętrzna:

- mózg trójdzielny

- organ Tomosvaryego u podstawy czułek

- ostatni para odnóży może funkcjonować jako narząd dotyku

- przetchlinki występują parami na tułowiu

- serce długie i w każdym segmencie posiada po parze ostiów

- gonady nieparzyste, nad jelitem

Rozmnażanie i rozwój:

- z jaja może wylęgać się młody osobnik (wszystkie segmenty z odnóżami) dalszy rozwój jest epimorficzny (kolejne linienia związane są ze wzrostem)

- może również wylegać się larwa z 7 parami odnóży rozwój anamorficzny

Podrząd:

• Epimorpha: ciało wydłużone, duża ilość segmentów, młode wylęgają się z pełną liczbą segmentów i odnóży np. skolopendra olbrzymia czy paskowana

• Anamorpha: młode rozwijają się przez anamorfozę np. wij drewniak