PISOWNIA SPÓŁGŁOSEK MIĘKKICH

Litery „ą” i „ę” piszemy:
zasadniczo w wyrazach rodzimych, np.
dąb, krąg, gąszcz, kąt, mącić, piąty, pociąg, wąsy, ząb, będzie, dębowy, gęsty, kęs, ręka, tędy, węszyć, zęby;
w wyrazach zapożyczonych, ale całkowicie przyswojonych, np.
brąz, ląd, flądra, pąsowy, plądrować, cęgi, cętka, frędzla, kolęda, pędzel, pręgierz, wędkować;
przed ł, l w zakończeniach form czasu przeszłego, np.
pragnąłem, pragnąłeś, pragnął,
pragnęłaś, pragnęłam, pragnęła, pragnęło,
pragnęliśmy, pragnęłyśmy, pragnęliście, pragnęłyście,
pragnęli, pragnęły;
w zakończeniach form bezosobowych niektórych czasowników, np.
stanąć, klęknąć, odpocząć, mówiąc, prosząc, zamykając, pchający, kochająca, wiążące, przyjęty, przypięta, zwinięta;
na końcu wyrazu:
- w formie 1. osoby l. poj. czasu teraźniejszego, np.
idę, biorę, proponuję
i czasu przyszłego prostego, np.
dojdę, zbuduję, zarzucę,
- w formie 3. osoby l. mn. czasu teraźniejszego, np.
opowiadają, umieją, podrzucają
i czasu przyszłego prostego, np.
utworzą, dopiszą, rozwiążą,
- w bierniku i narzędniku l. poj. rzeczowników rodzaju żeńskiego i męskiego zakończonych w mianowniku l. poj. na -a oraz przymiotników i zaimków, np.
moją skromną osobę, naszą długą rozmową, swoją trudną decyzją, władcę, poetą,
- w mianowniku, bierniku i wołaczu l. poj. niektórych rzeczowników rodzaju nijakiego, np.
cielę, imię, kurczę, prosię, strzemię, szczenię, plemię, źrebię
oraz w ich dopełniaczu, celowniku, bierniku, narzędniku, miejscowniku i wołaczu l. mn., np.
cieląt, cielętom, cielęta, cielętami, cielętach, cielęta,
- w bierniku l. poj. zaimków osobowych, np.
cię, się.


Przykłady ćwiczeń

1. Zaznacz wyrazy, w których występują głoski „ę” lub „ą”. Podkreśl te głoski.
dzięcioł, drzewo, mąka, mama, kolęda, dziękuję, motor, kratka, kolega, kęs, gęś, jabłko, zasada, zęby, ciągnie, prosię, długopis, książka, trąbka, wziąć, porządek, krzyknąć, parasol, teczka, słoń, cielę, kąt, pięć, półka, połączyć, pająk, bąbelki.
2. Przeczytaj wiersz. Podkreśl wyrazy z „ą”. Napisz je z pamięci.
Ma mnie trąba, wąż i łąka,
ale nie ma mnie biedronka.
Ma mnie wielbłąd oraz pająk.
Kąkol z bąkiem też mnie mają.
Z makolągwą żyję w zgodzie,
w kącie też mnie spotkasz co dzień.
Odnajdziesz mnie też w dąbrowie.
Czym ja jestem? Kto powie?

3. Uzupełnij według wzoru. Podkreśl „ą” i „ę”.
szepnął – szepnęła
wziął –
krzyknął –
sapnął –
4. Podkreśl w tekście wyrazy z „ą” i „ę”.
Nasza klasa wygląda pięknie. Lśnią czyste ściany, podłoga błyszczy. O porządek dbają nasi obowiązkowi dyżurni. Ścierają kurz z półek, zamiatają podłogę, podlewają bujne rośliny. Mokrą gąbką wycierają zieloną tablicę, że aż lśni! Równo ustawiają żołędziowe ludziki, piękne książki i albumy.
5. Naucz się na pamięć wierszyka.
W wyrazach z \"ę\" lub \"ą\"
bardzo łatwo zrobić błąd.
Nawet w błędzie błąd się zdarzy,
więc poćwiczmy wszyscy razem:
Pisz \"ę\" albo \"ą\" kolego
w czasownikach czasu przeszłego:
krzyknąłem, minęło, wziął,
spędziłem, utonął, zdjął.



ZASADY ORTOGRAFICZNE
„u”, „ó”

Literę „u” piszemy:
w większości polskich wyrazów, np.
artykuł, długo, gruntowy, lektura, płukać, pukać, reguła, śruba, tłumić;
w wielu przyrostkach, np.
-un - zwiastun, opiekun,
-ulec - hamulec, budulec,
-uch - leniuch, dzieciuch,
-uchna - matuchna, córuchna,
-unek - pakunek, wizerunek,
-utki - malutki, skromniutki,
-us - dzikus, lizus,
-uszek - garnuszek, maluszek,
-uś - dzidziuś, synuś;
w formach czasu teraźniejszego zakończonych na -uję, -ujesz, -uje, np.
promuję, promujesz, promuje,
gotuję, gotujesz, gotuje,
proponuję, proponujesz, proponuje;
w różnych formach czasowników typu kuć, snuć, psuć, np.
kuję, kujmy, kujcie,
snuję, snujesz, snujcie, snuj,
psujesz, psujcie, psuj;
w wyrazach:
zasuwka (od zasuwać), skuwka (od skuwać), okuwka (od okuwać), zakuwka (od zakuwać).
Literę „ó” piszemy:
wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na o lub e, np.
zawód - zawody,
stój - stoję,
móc - mogę,
dróżka - droga,
pióro - pierze,
brzózka - brzezina,
siódma - siedem,
przyjaciółka - przyjaciel;
w rdzeniach czasowników w formach jednokrotnych w opozycji do wielokrotnych, w których wymienia się z głoską a, np.
wrócić - wracać,
skrócić - skracać,
mówić - mawiać;
w cząstce -ów, -ówna, -ówka występującej jako końcówka lub część przyrostka, np.
bloków, projektów, operatorów, zeszytów, stołów,
Sokołów, Tarnów, Kraków,
Rodziewiczówna, Iłłakowiczówna,
kreskówka, kartkówka, stołówka;
w niewielu wyrazach na początku:
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;
w kilkudziesięciu wyrazach, w których została zachowana historyczna pisownia oparta na dawnej wymowie, np.
chór, córka, czółno, góra, jaskółka, kłótnia, król, mózg, krótki, ogórek, stróż, źródło, wiewiórka, przepiórka, tchórz, żółw, żółty, późno.
UWAGA: Litera „ó” nie występuje nigdy na końcu wyrazu.

Przykłady ćwiczeń

1. Uzupełnij „u” lub „ó”. Wypisz wyjątki i uporządkuj je alfabetycznie.
kr…l, r…życzka, pag…rek, szu…ka, obr...ka, prac…je, wzg…rze, wr…belek, pi…ro, g…rnik, gw…źdź, s...jka, og…rkowy, tr…dny, brz…zka, st…ł, kr…tki, wr…żyć, tr…cizna, b…br, wi…rki, niekt…rzy, c…rcia, zas…wka, kropl…wka, b…ty, kr…lewicz, b…b.
2. Uzupełnij porównania.
płacze jak…
wolny jak…
… jak osioł
rudy jak…
niezdecydowany jak…
boi się jak…
piękny jak…
pracowity jak…
tępy jak…
słodki jak…
… jak paw
Wyrazy do uzupełnienia: miód, bóbr, uparty, sójka, mrówka, nóż, tchórz, żółw, wiewiórka, dumny
3. Znajdź w ciągu 10 minut jak najwięcej wyrazów, w których jednocześnie występuje „ó” i „u”. np. ułóż, Kucówna itp.

4. Wpisz w miejsce kropek odpowiednie wyrazy, które mają dwa znaczenia.
inaczej inhalacja…………………………………………………..……rodzaj kiełbaski
głoska nosowa………………………………………...……..śmiertelna choroba psów
dwie lub trzy na tarczy zegarka…………………….……………..podpowiedzi, rady
zwierzę…………………………………………………………..……….ktoś, kto się boi
sałatka z surowych warzyw………………………...………….produkowana w hucie
mały telefon……………………………………….najmniejsza cząstka naszego ciała
przeciwieństwo krótkiego……………………..mamy je, gdy komuś jesteśmy winni
imię męskie……………………………………………………….płyn do mycia naczyń
można nim otworzyć drzwi……………………………………...……………….ptaków
np. matematyczne……………………………………………………...………małe koło
5. Przeczytaj tekst. Podkreśl wyrazy z „ó”. Wypisz z tekstu te wyrazy z „ó”, których pisownię potrafisz wyjaśnić.
Józek ma ogródek. Rosną w nim różne kwiaty, warzywa i drzewa owocowe. Chłopiec bardzo dba o swój ogródek.
6. Podane wyrazy dobierz parami i napisz według wzoru.
pierze, aptekarz, bierze, podwórko, pióro, aptekarska, wierzyć, górzysty, stary, rowerzysta, wiara, brać, karzę, podwórze, góra, starzec, rower, kara
wzór: tworzyć – twórca
7. Naucz się na pamięć wierszyka.
Kiedy ó, a kiedy u?
Nikną wszelkie niepokoje,
kiedy stwierdzę: dwójka - dwoje.
Nie drży także ma stalówka
pisząc: -ówna, -ów i –ówka.
Zaokrąglam ó w dwu słowach
ósmy, ów, bo: osiem, owa.
8. Tam gdzie wpiszesz u – pomaluj na zielono. Kiedy ó wymienia się na o – pokoloruj na czerwono. Tam gdzie ó zapiszesz w końcówce -ów – pokoloruj na żółto.



9. Kto się ukrył w domku?


ZASADY ORTOGRAFICZNE
„rz”, „ż”
Połączenie liter rz piszemy:
gdy następuje wymiana głoskowa rz - r, np.
marzec - marca,
dworzec - dworca,
dobrze - dobry,
mierzyć - miara,
tworzyć - twórca,
przysporzyć - sporo,
dworzanin - dwór;
w zakończeniach -arz, -erz, -mierz, -mistrz, np.
fałszerz, harcerz, pasterz, kołnierz, rycerz,
bajarz, blacharz, pisarz, ślusarz, tokarz,
kątomierz, ciśnieniomierz, Kazimierz, Włodzimierz,
zegarmistrz, ogniomistrz;
po spółgłoskach p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np.
przemoc, wyprzedaż, przekonanie, brzmienie, brzydota, zatrzymać, trzeba, drzwi, zedrzeć, krzak, zakrzepnąć, grzmot, grząski, chrzest, odchrząknąć, zajrzeć, dojrzały, wrzawa, wrzątek;
Do wyjątków należą:
a) wyrazy: kształt, kształcić, kształtny, wykształcenie, bukszpan, Oksza, kszyk (ptak), pszczoła, pszenica, Pszczyna, Pszoniak, wszystko, wszędzie, zawsze,
b) formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników utworzone przyrostkiem -szy lub -ejszy, np.
lepszy, najlepszy, grubszy, najgrubszy, krótszy, najkrótszy, większy, największy, potężniejszy, najpotężniejszy,
c) partykuła -że, np.
zróbże, skądże, podajże, kopże,
d) wyrazy, w których zaczynająca się od ż część rdzenna stoi po przedrostku zakończonym na spółgłoskę, np.
obżartuch, odżałować, odżyć, nadżółkły, podżebrowy;
w wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana rz - r, ale w których rz pochodzi z historycznego r, np.
rzeka (od: rieka), jarzębina (od: riabina), orzech (od: oriech), rzadki (od: riedkij), rząd (od: riad), rzepa (od: riepa).

Literę „ż” piszemy:
wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na g, dz, h, z, ź, s, np.
trwożnie - trwoga,
pieniążek - pieniądz,
grożę - groza,
obrażać - obraźliwy,
drużyna - druh,
boży - boski;
gdy występuje ona po literach r, l, ł:
drżenie, rżeć, ulżyć, łże;
w partykule zakończonej na -że, -ż, np.
tenże, bądźże, stańże, weźże, jakże, cóż, któż, czyż, gdyż, jakiż;
w wyrazach zapożyczonych po literze n, np.
aranżować, branża, oranżada, rewanż;
w wielu wyrazach rodzimych zawierających historyczną głoskę ż oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np.
mżawka, gżegżółka, piegża, żal, żart, żniwo, życzenie, żywot, żółty, żegluga, żyrować, żakiet, żorżeta.
UWAGA: W wyrazach typu dżem, dżuma, dżentelmen, dżdżysty, dżoker litera ż jest częścią dwuznaku dż, a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę.


Przykłady ćwiczeń

1. Z rozsypanki wyrazowej wyszukaj pary wyrazów, które tłumaczą pisownię „rz”: r, ż, s, z, ź, h, g, dz:
miazga, przerazić, wiązać, mózg, księstwo, wiążę, lustrzany, jutrzejszy, futro, pieniążek, każę, karzę, łotrzyk, mąż, karanie, mierzyć, wierzch, chorzy, jeżdżenie, wiązać, wierchy, chory, wstążeczka, jazda, miażdżyć, lustro, pieniądze, kazać, jutro, futrzany, miara, łotry, wstęga, przerażenie, móżdżek, kolega, męski, księżna

2. Pokoloruj pola oznaczone takim numerem, jaki znajduje się przy wyrazach z „ż”.
1. sprę_yna
2. st_ykawka
3. bu_a
4. t_ęsienie
5. u_ywać
6. pla_a
7. twa_
8. zni_yć
9. dy_urny
10. Małgo_ata
11. ró_a 12. dru_yna
13. baga_
14. wa_ywa
15. ły_ka
16. trakto_ysta
17. twaro_ek
18. ja_ębina
19. wie_ba
20. zwie_ę
21. pró_niak
22. ko_eń 23. po_ywienie
24. ko_uch
25. po_ądek
26. banda_
27. po_eczka
28. wie_a
29. uwie_yć
30. wą_
31. wie_owiec
32. zwycię_yć
33. stra_


3. Przeczytaj tekst.
Prześliczna i grzeczna dziewczynka wyruszyła w świat znudzona monotonią na poszukiwane odmiany i szczęścia w swoim życiu. Szczerze chciała pomóc wszystkim, których napotykała. W pobliżu swego miasta spotkała krzykliwego wojownika. Jego wrzask wystraszył ptactwo z lasu i myśliwi nie mogli upolować zdobyczy. Chrząkanie dziewczynki zastanowiło wojownika i postanowił złagodnieć, by jej nie przerażać. Jedno spojrzenie wystarczyło, bo jego serce i gardło złagodniało. „Trzeba zająć się tym samotnym biedactwem” – pomyślał i tak zrobił. Zaprosił dziewczynkę do wspólnej wędrówki. Na brzegu jeziora usiedli i posilili się pod pięknymi drzewami.
a) wypisz z tekstu wyrazy z „rz” i wpisz je do tabelki:

„rz” : „r” „rz” po spółgłoskach


b)wypisz wyrazy z „ż” i wyjaśnij ich pisownię.

4. Odszukaj wyrazowego intruza i wyjaśnij dlaczego nie pasuje on do pozostałych wyrazów:
a) krzyk trzeba potrzask strzemię
b) ruszajże dalejże może mówże
c) móżdżek bliżej orzeł karzeł zwierzęta
d) rzeka żubr żyrafa żurek żebro
e) talerz kołnierz nietoperz, malarz
5. Ułóż poprawnie powiedzenia i przysłowia:
a) powieki, coś, zrobić, bez, zmrużenie
b) za, trzymać, zęby, język
c) wierzyć, uszy, własne, nie
d) serce, przed, otworzyć, ktoś, swój
e) ręka, trzymać, coś, żelazny
f) kurze, ona, a, daj, siędę, wyżej
g) chwyta, brzytwy, tonący, się
h) kury, być, jajko, od, mądrzejsze, chce
i) dmucha, sparzył, się, gorącym, ten, kto, na, na, zimne
6. Dopasuj znaczenia do utworzonych powiedzeń i przysłów. Wypisz wyrazy z „rz” i „ż” i objaśnij ich pisownię.
a) Zachować tajemnicę
b) Powierzyć komuś swoje tajemnice, być szczerym
c) Silne, zdecydowane kierownictwo; surowe, bezwzględne rządy
d) Być zdziwionym tym co się usłyszało
e) Zrobić coś bez wahania, mężnie
f) Przykre doświadczenia uczą przezorności
g) By wyjść z krytycznej sytuacji, człowiek próbuje nawet bardzo ryzykownych sposobów
h) Dla osób o wygórowanych ambicjach każda pochwała, każde powodzenie są zbyt małe; domagają się następnych
i) Następne pokolenie chce prześcignąć swych poprzedników
7. Odpowiednie słowo z ramki wpisz do zdań. Uzasadnij pisownię każdego wstawionego wyrazu.
waży, warzy, wierzy, wieży, karze, każe

a) Łukasz ………. swojego psa za zniszczenie butów.
b) Ekspedientka ………. dokładnie wszystkie produkty.
c) Elżbieta ………. wciąż w poprawę swej sytuacji.
d) W gorzelni ………. się piwo.
e) Nauczyciel ………. uczniom wykonać zadanie.
f) Widok z ………. był prześliczny.
8. Wpisz słowa w odpowiednią rubrykę w tabelce:
przerażenie, niżej, potężny, drużyna, mrożonka, drżenie, wciąż, rozsrożyć się, bieżnia, uważać, wyrażenie, odważny, zbliżyć, droższy, ulżyć, trwożyć, wybrzeże, wożę, mosiężny, pieniążek, wstążeczka, krążyć, mnożenie, książka, grożę, wyżej. zjeżdżać, każę, książę, koleżanka, księża, wiąże móżdżek, miazga
ż:g ż:dz ż:ź ż:s ż:z ż:h



ZASADY ORTOGRAFICZNE
„ch”, „h”
Dwuznak ch piszemy:
gdy w wyrazach i formach pokrewnych wymienia się na sz, np.
piechota - pieszo,
sucho - suszyć,
głuchy - głuszyć,
mucha - muszka,
duch - dusza;
zawsze na końcu wyrazów, np.
strach, gmach, pech, na ulicach, na kolanach, o postaciach, o samochodach, Allach
z wyjątkiem wyrazów druh i Boh.
z reguły po literze s, np.
schizma, schyłek, schemat, schizofrenia, schlebiać, schludny, scholastyka, schudnąć, schodzić, schab, schron.


Literę h piszemy:
wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych h wymienia się na g, ż, z, dz, np.
wahać się - waga,
druh - drużyna,
błahy - błazen,
wataha - watadze;
w rozpoczynających wyraz cząstkach hiper-, hipo-, hekto-, higro-, np.
hiperbola, hiperpoprawny, hiperstatyczny, hiperwitaminoza, hiperinflacja,
hipoalergiczny, hipocentrum, hipodrom, hipokryta, hipochondryk, hipoteza,
hektolitr, hektopaskal, hektograf,
higrometr, higroskop, higromorficzny.



Przykłady ćwiczeń:

1. Uzupełnij zdania wyrazami z ramki. Pamiętaj o kropce na końcu zdania.
hangaru, hałas hamulec, huk

Na przerwie panuje wielki .........
Nagle rozległ się potężny ..........
Samolot wjechał do ........
Każdy samochód ma .......

2. W puste miejsca wpisz h lub ch. Połącz kolejno tylko te liczby, obok których stoją wyrazy uzupełnione literą h.
1. _ańba
2. _ebel
3. u_wała
4. bła_y
5. _ałas
6. su_ar
7. _ałda
8. _uk 9. _etman
10. wa_adło
11. t_órz
12. _amak
13. _otel
14. s_ody
15. _erbata
16. bo_ater 17. dru_
18. p_ła
19. _uta
20. ku_nia
21. o_ydny
22. leniu_
23. nie_lujny
24. _uragan




3. Pod każdym wyrazem napisz wyraz zdrobniały.
ch dach duch blacha okruch mucha ucho
sz daszek ............ ............ ............ ............ ............


4. Ułóż z rozsypanki literowej wyrazy zawierające „ch”, „h”.
Uhk
Ahasł
Blehc
Ctwsah
Ahla Tohel
Sahoł
Ihurcpk
Wilhac
Rhoicnć
a) podkreśl następujące po h lub ch głoskę (samogłoska, spółgłoska)
b) wpisz utworzone wyrazy do odpowiedniej tabelki
c) w każdej grupie ułóż wyrazy alfabetycznie
Pisownia zgodna z zasasami Wyjątki


5. odszukaj w diagramie słów z h i ch. Wyrazy mogą być wpisane poziomo, pionowo lub ukośnie.


6. Zastosuj odpowiedni wyraz w zdaniach. Uważaj na znaczenie!
Hart chart Chełm hełm

Pojechałem do ………. by poznać tę piękną miejscowość.
Na wyścigach psów ………. goniły zajączka.
Na głowach żołnierzy błyszczały ……….
Każdy powinien mieć ………. ducha, by pokonać przeciwności.
7. Dopisz wyrazy z h lub ch kojarzące się z ciągiem wyrazów:
znaczki, zbiór, pasja, zainteresowanie –
igła, wzór, płótno –
sutanna, zakonnik, sznur, strój –
dzieje, daty, tradycja, nauka –
lód, kij, kask, bramka –
harcerz, zastęp, zbiórka –
rura, usterka, kran –
8. Dopisz zgrubienia lub zdrobnienia.
palec -
nos -
brzuszek –
leń –
piasek –
łańcuszek –
meszek –
blaszka –
pieluszka –
poduszka –
zapaszek –
kłamczuszek –
okruszek –
9. Naucz się na pamięć wierszyka.
Kłopotliwe samo h,
Dość szczególną własność ma,
lubi hałaśliwe słowa:
hak, harmider, hałasować,
heca, hurmem, hej, hop,
hura, hola, horda, hejnał,
hulać, hasać, halo, hop,
wataha ...
W tych wypadkach się nie wahaj.


ZASADY POŁĄCZONE Z PISANIEM
WIELKĄ I MAŁĄ LITERĄ

Ze względu na znaczenie wielką literą piszemy:
imiona i nazwiska ludzi, np.
Jan Kochanowski, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak, Czesław Miłosz, Jacek Soplica, Zagłoba, Horacy, Wergiliusz, Achilles, Kozioł
imiona własne zwierząt i drzew, np.
Burek, Azor, Kicia, Łysek
imiona własne bogów oraz jednostkowych istot mitologicznych, np.
Jowisz, Mars, Zeus, Allach, Światowid, Wisznu, Hades, Artemida, Pegaz
przydomki, pseudonimy i przezwiska ludzi, np.
- jednowyrazowe:
Belfer, Krzywousty, Menzurka, Rębajło, Sabał, Sierotka, Szary
- wielowyrazowe:
Bolesław Prus, Paweł Jasienica, Dziewica Orleańska, Lwie Serce, Janko Muzykant, Pola Negri
nazwy mieszkańców części świata, np.
Afrykanin, Amerykanka, Australijczyk, Azjata, Europejczyk;
nazwy mieszkańców krajów, np.
Polka (obywatelka państwa), Szwajcar (obywatel Szwajcarii), Rosjanin, Słowak, Argentyńczyk, Greczynka
ale: polka (taniec), szwajcar (odźwierny), meksykanin (mieszkaniec miasta), rzymianin (mieszkaniec miasta);
nazwy członków narodów, ras i szczepów, np.
Żyd (członek narodu), Murzyn (człowiek rasy czarnej), Papuas, Słowianin, Masaj,
ale: żyd (wyznawca judaizmu), murzyn (ktoś bardzo opalony, ktoś wykonujący za kogoś jakąś pracę);
nazwy mieszkańców terenów geograficznych, np. regionów, krain
Kurp, Bawarczyk, Ślązaczka, Kaszub, Katalonka, Pomorzanin, Krakowianka (mieszkanka Krakowskiego), Łowiczanin (mieszkaniec Łowickiego);
nazwy dynastii, np.
Burbonowie, Piastowie, Jagiellonowie, Hohenzollernowie
przymiotniki dzierżawcze (odpowiadające na pytanie czyj?) utworzone od imion własnych za pomocą przysrostków -ów, -owy, -in, -yn, -owski, np.
\"Psałterz Dawidów\", wieczór Mickiewiczowski, styl Sienkiewiczowski, Pałac Kazimierzowski, dramat Szekspirowski, Sabałowe gadki, Zosina chusta;
nazwy świąt i dni świątecznych, np.
Nowy Rok, Boże Narodzenie, Gwiazdka, Dzień Matki, Dzień Dziecka, Dzień Nauczyciela, Wielkanoc, Wielki Tydzień, Boże Ciało, Zaduszki
tytuły czasopism i cykli wydawniczych oraz nazwy wydawnictw seryjnych (z wyjątkiem przyimków i spójników występujących wewnątrz tych nazw), np.
Gazeta Wyborcza, Życie, Tygodnik Powszechny, Polityka, Wprost, Newsweek, Pani, Zwierciadło, Twój Styl, Odra, Poradnik Językowy, Znak, Kino, Film,
Psychologia Stosowana, Język Artystyczny, Biblioteka Arcydzieł Literatury Polskiej,
Kobieta i Życie, Wiedza i Życie, Literatura na Świecie.
W tytułach czasopism, które się nie odmieniają, wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz, np.
Po prostu, Żyjmy dłużej, Mówią wieki, Dookoła świata.
pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytułach utworów literackich i naukowych (np. książek, rozpraw, artykułów, wierszy), w tytułach ich rozdziałów, w tytułach dzieł sztuki, zabytków językowych, odezw, deklaracji, ustaw:
Biblia, Koran, Żywot człowieka poczciwego, Noce i dnie, Historia języka polskiego, Psychologia kliniczna, Fizyka ciała stałego, Chemia organiczna, Powrót taty, Stepy akermańskie, Sokrates tańczący
WYJĄTKI: Stary Testament, Nowy Testament, Magna Charta Libertatum, Pismo Święte
nazwy gwiazd, planet i konstelacji, np.
Mars, Wenus, Jowisz, Merkury, Uran, Neptun, Pluton, Saturn, Gwiazda Polarna, Wielki Wóz, Wielka Niedźwiedzica, Droga Mleczna, Ziemia
Księżyc, Ziemia, Słońce piszemy małą literą, gdy chodzi o tę, w której żyjemy. Wielka litera występuje w znaczeniu terminów astronomicznych
jednowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Warszawa, Kraków, Poznań, Tatry, Sudety, Alpy, Opole, Wiedeń, Budapeszt, Powiśle, Gubałówka, Kampinos, Bałtyk, Atlantyk;
wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe, np.
Ocean Indyjski, Morze Czarne, Jezioro Rożnowskie, Wyspy Owcze, Półwysep Pirenejski, Zatoka Gdańska, Kanał Bydgoski, Zalew Szczeciński, Mierzeja Wiślana, Cieśnina Gibraltarska, Pustynia Libijska
WYJĄTKOWO w nazwach dwuczłonowych małą literą pisze się wyraz pospolity, taki jak: morze, jezioro, wyspa, kanał, półwysep, pustynia, góra - użyty w mianowniku w połączeniu z rzeczownikową nazwą również w mianowniku, np.
morze Marmara, jezioro Wigry, wyspa Rodos, wyspa Wolin, półwysep Korea, półwysep Hel, kanał La Manche, pustynia Gobi, pustynia Namib, góry Atlas, góry Sudety.
jednowyrazowe nazwy ulic, placów, rynków, bulwarów, parków, budowli, zabytków, np.
Marszałkowska, Rynek, Planty, Bracka, Łazienki, Barbakan, Wawel, Wilanów, Żoliborz, Powązki, Spodek
i wszystkie wyrazy w nazwach wielowyrazowych - jeśli wchodzą ściśle w skład nazwy własnej, np.
Rynek Starego Miasta, Brama Floriańska, Wybrzeże Kościuszkowskie, Zamek Królewski, Ogród Saski,
ale jeśli nie wchodzą w skład nazwy własnej, pisze się je małą literą (dotyczy to również skrótów), np.
ulica 1 Maja, ulica Dwóch Mieczy, ulica Pana Tadeusza, ulica Księdza Jerzego Popiełuszki, ulica Królowej Jadwigi, plac Trzech Krzyży, plac Na Rozdrożu, park Ujazdowski, most Poniatowskiego, pomnik Bohaterów Warszawy, pałac Pod Blachą, pałac Krasińskich, cmentarz Rakowicki
UWAGA: Wielką literą piszemy wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleje (l. mn.), np.
Aleje Ujazdowskie, Aleje Jerozolimskie,
ale małą literą nie wchodzący w skład nazwy własnej wyraz aleja (l. poj.), np.
aleja Róż, aleja Reymonta.
jedno- i wielowyrazowe nazwy własne przedsiębiorstw i lokali, np.
Orbis, Lot, Delikatesy, Jubiler, Leclerc, Jama Michalika, Kawiarnia Literacka, Księgarnia Naukowa,
kawiarnia Kryształowa, zajazd U Kmicica, hotel Pod Różą, sklep Orient, księgarnia U Trzech Panów, apteka Pod Filarami
nazwy urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw, np.
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, Urząd Rady Ministrów, Izba Lordów, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Sąd Rejonowy w Krakowie, Szkoła Podstawowa im. Adama Mickiewicza, Uniwersytet Warszawski
nazwy orderów i odznaczeń, np.
Virtuti Militari, Order Orła Białego, Order Legii Honorowej, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta), Krzyż Zasługi, Wzorowy Uczeń;
jednowyrazowe nazwy nagród, np.
Oscar, Felix, Nobel;
UWAGA: Jeśli nazwa nagrody jest wielowyrazowa, w zasadzie wielką literą piszemy wszystkie wyrazy wchodzące w jej skład, np.
Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej, Nagroda Nobla, Nagroda Kioto.
Wyrazy wchodzące w skład nazwy nagrody piszemy wielką literą, natomiast jeśli stojący przed nazwą wyraz nagroda jest wyrazem pospolitym, a jego nazwa występuje w mianowniku, wtedy piszemy go małą literą:
nagroda Złote Lwy Gdańskie, nagroda Złota Palma.
nazwy firm, marek i typów wyrobów przemysłowych, np.
samochód marki Fiat, zegarek marki Casio, motocykl marki Jawa
ale użyte w znaczeniu pospolitym, np. naprawa fiatów, jaw, palacz cameli.
wszystkie litery skrótowców z wyjątkiem wewnętrznych spójników i przyimków, np.
PKO, PCK, GOPR, SGH, PAN, MEN, LOT, UW, WSiP, SPATiF.
Skrótowce sylabowe piszemy tak jak inne nazwy własne, np.
Cepelia, Gaspol, Polfa, Investbank.

Małą literą piszemy:
nazwy pospolite, np.
brzoza, marcinki (kwiaty), węgierki (śliwki), renety (jabłka), amerykany (ziemniaki), nimfa, skrzat, anioł (istoty mitologiczne), ziemia, księżyc
 nazwy okresów, epok, prądów kulturalno-artystycznych i społeczno-politycznych, np.
antyk, straożytność, średniowiecze, odrodzenie, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm, neoromantyzm, dwudziestolecie międzywojenne,
towianizm, żeromszczyzna, marksizm, heglizm, dostojewszczyzna;
Te same nazwy w zależności od intencji piszącego lub kontekstu można też pisać wielkimi literami, np.
Średniowiecze, Odrodzenie, Pozytywizm.
WYJĄTEK: Młoda Polska, Młode Czechy.
nazwy wydarzeń historycznych, np.
wojna trojańska, powstanie styczniowe, bitwa pod Grunwaldem, pokój toruński, traktat wersalski, kongres wiedeński, druga wojna światowa, hołd pruski, powstanie warszawskie, unia lubelska, konferencja genewska;
Nazwy wydarzeń historycznych mających szczególne znaczenie w dziejach całej ludzkości lub w dziejach danego narodu można pisać wielkimi literami, np.
Wiosna Ludów, Powstanie Listopadowe, Powstanie Warszawskie.
nazwy zwyczajów, obrzędów, nabożeństw, okresów kalendarzowych, np.
andrzejki, mikołajki, walentynki, sobótka, dożynki, mikołajki, ślub, msza, nieszpory, rok, tydzień, poniedziałek, grudzień;
WYJĄTKI: Wielki Tydzień i dni Wielkiego Tygodnia: Wielki Czwartek, Wielki Piątek, Wielka Sobota, Anioł Pański.
przymiotniki utworzone od nazw kontynentów, krajów, regionów, miejscowości, miast, wsi, np.
europejski, polski, szwedzki, południowoamerykański, mazowiecki, śląski, krakowski, babiloński, poznański, warszawski, sądecki;
nazwy mieszkańców miast, osiedli, wsi, np.
paryżanka, moskwianin, poznanianka, opolanin, warszawianin, sądeczanin, żoliborzanin, lipczanka;
nazwy członków organizacji politycznych, społecznych, godności współczesnych i historycznych, tytułów naukowych i zawodowych, stopni wojskowych, np.
peeselowiec, premier, prezydent, minister, cesarz, książę, dyrektor, burmistrz, papież, profesor, doktor, pułkownik, porucznik.


Przykłady ćwiczeń:

1. Przeczytaj głośno wiersz, a następnie przeczytaj tytuły gazet i czasopism zawarte w wierszu. Wypisz te tytuły. Zwróć uwagę na pisownię wielką literą.
Brawo dla Mamy!
Pewien redaktor, miły i wesół,
taką notatkę dał do „Expresu”
„W tym roku Dzień Matki witamy
pod hasłem:
Brawo dla Mamy!”
A za „Expresem” prasa cała
ową notatkę przedrukowała.
Dziesięć milionów czytelników
czyta w „Płomyku”
i w „Świerszczyku”,
w „Głosie”, w „Kurierze”,
w „Życiu”, w „Świecie”...
A co czytają?
Przecież wiecie!
2. Napisz swoje imię, nazwisko oraz dokładny adres.

3. W miejsce kropek wpisz odpowiednie litery:
Nasza stolica ...arszawa leży nad ...isłą. Jej herbem jest ...yrenka. W ...arszawie jest wiele zabytków. Zaliczamy do nich ...tare ...iasto, ...olumnę ...ygmunta, ...amek ...rólewski. To miasto jest dumą każdego ...olaka.

4. Odpowiedz pełnymi zdaniami na pytania. Zapisując odpowiedzi, pamiętaj o wielkich i małych literach.
Jakie kraje sąsiadują z Polską od Wschodu?
Jakie zwierzę buduje żeremia?
Jak nazywa się grecki bóg wojny?
Jak nazywa się piąty miesiąc roku?
Co opisuje „Iliada” Homera?
Co odbyło się 15 lipca 1410 r.?
Co obchodzimy 6 grudnia?
Jak nazywa się nabożeństwo w kościele?

5. Od nazw kontynentów utwórz przymiotniki i nazwy mieszkańców. Ułóż przymiotniki alfabetycznie.

Kontynent Przymiotnik Nazwa mieszkańca
Europa
Azja
Afryka
Ameryka
Australia

6. Miasto krasnoludków powiększyło się i przybyło nowych ulic i placów. Nazwy ulic pochodzą od nazw roślin a place od nazw zwierząt. Utwórz je i wpisz do odpowiedniej rubryki.

Akacja, żuczek, żółw, koza, stokrotka, malina, świerk, buk, porzeczka, ryba, kasztan, skowronek, sęp, szczygieł, borsuk.

Ulice Place


7. Użyj, w zależności od znaczenia, wielkiej lub małej litery.
a) Adam lubi jeść……....
………. mieszka w Bostonie.
(amerykanka, Amerykanka)
b) Te powidła babcia zrobiła z ……….
………. to piękne kobiety.
(węgierka, Węgierka)
c) ………. to taniec pełen dynamiki.
„Matka - ……….” to pojęcie stworzone przez Mickiewicza.
(polka, Polka)
d) Znów udajesz ……….
………. Zorba był pełen optymizmu.
(grek, Grek)
e) Wstanę rano, by zobaczyć ………. słońca.
Daleki ……….. jest dla nas tajemnicą.
(wschód, Wschód)


f) Dziś ………. Europy będzie chłodna.
Dopiero o ………. syn wrócił do domu.
(północ, Północ)
g) Stryjem Tadeusza był ……….
Wyrok ogłosił ……….
(sędzia, Sędzia)
h) Do rządu tymczasowego należał ………. Czartoryski.
Okazało się, że ………. to krewny Horeszków.
(hrabia, Hrabia)

8. Wymyśl imiona zwierząt w zależności od upodobań i częstych zachowań.
a) Głośno szczeka –
b) Ładnie mruczy do ucha –
c) Lubi podgryzać wszystko, co jest na jego drodze –
d) Zawsze chętnie i dużo je –
e) Ma dużo łatek na grzbiecie –
f) Lubi dużo spać –
g) Ma klapnięte uszko –
h) Lubi się przytulać –
i) Lubi zwijać się w kulkę –
j) Lubi czystość –

9. Dopisz przymiotniki utworzone od imion własnych (odpowiadające na pytanie: czyj?): np. nowele Sienkiewicza – nowele Sienkiewiczowskie
wiersze Norwida –
obrazy Matejki –
filmy Wajdy –
wieczór z utworami Mickiewicza –
styl Prusa –
10. Napisz jakie święta, zwyczaje lub obrzędy przypadają na dni określone datami:
8 marca –
29 listopada –
1 czerwca –
11 listopada –
1 stycznia –
14 października –
23 czerwca –
26 maja –
6 grudnia –

11. Napisz, wykorzystując znajomość zasad pisowni, podaną z przymiotnikiem nawę geograficzną w formie rzeczownikowej według wzoru:
np. Cieśnina Gibraltarska – cieśnina Gibraltar.
Morze Bałtyckie –
Ocean Atlantycki –
Półwysep Helski –
Morze Adriatyckie –
Półwysep Kalifornijski –


ĆWICZENIA SYNTEZY
I ANALIZY

Ćwiczenia syntezy i analizy wyrazów są niezwykle istotne w etapie przygotowawczym do nauki czytania i pisania. Mają na celu wypracowanie zarówno umiejętności wyróżniania poszczególnych wyrazów w wypowiadanych zdaniach, składania słów z mniejszych cząstek – sylab , morfemów, logatomów, głosek (synteza) oraz samodzielnego dzielenia słów na określone cząstki (analiza). Etap ten jest często niepotrzebnie przyspieszany lub skracany, co prowadzi do nieprawidłowej techniki czytania oraz do błędów w pisaniu.
Ćwiczenia syntezy i analizy wyrazów powinno się planować w formie zabawy. Należy rozpocząć od syntezy sylabowej a dążyć do syntezy głoskowej. Dziecko w tych ćwiczeniach będzie słyszało podziały wyrazu, prowokujące je do rozpoznania i wypowiedzenia wyrazu w całości, np.:
do – mek (synteza sylabowa)
dom – ek (synteza morfemowa)
dome – k (synteza logotomowo – głoskowa)
d – omek (synteza głoskowo – logotomowa)
d – o – m – e – k ( synteza głoskowa)
Po opanowaniu przez dziecko umiejętności syntezy należy przejść do analizy. W trakcie ćwiczeń prosi się dziecko o dzielenie wyrazów na sylaby i głoski.


SYNTEZA WYRAZÓW

Przykłady ćwiczeń

1. Posłuchaj wiersza i odgadnij „zaszyfrowane” słowa. Wypowiedz je na głos.

Rozśpiewane sylaby
Raz sylaba się wybrała na spacerek:
„sa” – sa mo chód,
„sa” – Sa bi na,
„sa” – sa ła ta,
„sa” – sylaba ta!
„sa” – sylaba ta!
Uśmiechniętą minę ma!
I sylaba „su” dołączyła tu:
„su” – su rów ka
„su” – su kien ka
„su” – su wa ki
„su” – i jestem tu!
„su” – i jestem tu!
Uśmiecham się do nas dwóch!
„Bo ja jestem cząstka mała,
co w wyrazie się schowała”.
Tak sylaba jedna drugiej po wie dzia ła.
(Nauczyciel czytając wiersz, wypowiada wyróżnione wyrazy sylabami. Dzieci powinny wypowiedzieć wyraz w całości)

2. Zaczarowany ołówek. Narysuj szybko to, co usłyszysz.
(Dzieci mają kartki i ołówki. Nauczyciel wypowiada pojedyncze wyrazy, dzieląc je na różne cząstki, np. kwiate – k, k – otek, drze – wo, ko – mi – n)

3. Zacznij bić brawo, jeśli wypowiadane zdanie jest prawdziwe. Jeśli natomiast jest to fałsz – zrób smutną minę.
Zdania wypowiadane sylabami:
Nocą świeci słońce.
Ptaki potrafią latać.
Koła są kwadratowe.
Szkło jest mięciutkie.
Mleko jest zdrowe.
Woda jest mokra.
Pies miauczy a kot szczeka.
Zęby czesze się grzebieniem.

ANALIZA WYRAZÓW

Przykładowe ćwiczenia

1. Weź tubę zrobioną z papieru, stań w najodleglejszym miejscu sali i wykrzycz do koleżanki/kolegi następujące wyrazy i zdania (dzieląc je na sylaby):
kot, mysz, nos, włos, sala, szafa, szkoła, szkoda, krzesełko, aromat, szuflada, zasłona, kaloryfer, samochody, mandolina, telewizor.
Dzisiaj jest środa.
Lubię jeść jarzyny.
Potrafię ładnie rysować.
Na łące rosną kwiaty i trawa.
2. Podziel na głoski następujące wyrazy:
mama, tata, kura, kot, okno, buty, lampa, fotel, podłoga, karuzela.
Policz, ile głosek jest w poszczególnych wyrazach. przy wymawianiu głosek staraj się mówić dokładnie je artykułując, nie dodając do nich niepotrzebnych dźwięków. Jeśli potrafisz, to zapisz te wyrazy, zaznaczając innym kolorem wszystkie litery odpowiadające samogłoskom.

3. Podziel na głoski następujące wyrazy, następnie zapisz je i powiedz, jakimi literami zapisane są poszczególne głoski:
klucz, śrubka, gwóźdź, trójkąt, chrząszcz, żółw, wszyscy, wycieczka, kąpiel, mróz.

WYRÓŻNIANIE WYRAZÓW W ZDANIU

Przykładowe ćwiczenia

1. Posłuchaj uważnie zdania, wyróżnij w nim poszczególne wyrazy i wskaż odpowiedni wzór. Pamiętaj, że ilość figur we wzorze musi być taka sama, jak ilość wyrazów w zdaniu.

a)
b)
c)

Zdania:
Mama śpi. Samochód trąbi. Pies wącha. Pada śnieg. Ptak leci wysoko. mam czerwone buty. Stół jest drewniany. Tata zaraz przyjdzie. Moja mama jest nauczycielką. Stary niedźwiedź mocno śpi. Obiad był smaczny. Dzisiaj rano świeciło słońce.

2. Posłuchaj wiersza. następnie posłuchaj go jeszcze raz i zrób za każdym razem tyle kroków do przodu, ile jest wyrazów w czytanym fragmencie wiersza.
Historia pewnego skrzypka
Znam pewnego skrzypka,
który grał przepięknie,
ale bardzo smutno
ciągle grał i grał.
Miał też smutną minę –
- uśmiech tylko chwilę
gościł w jego oczach
i na ustach drgał.
Miał on czarne skrzypce
no i czarny smyczek,
ten nasz smutny skrzypek
wciąż ze sobą miał.
Lecz pewnego razu
znalazł żółte skrzypce
i różowy smyczek –
- no i zagrał tak,
że się śmiało słońce,
śmiały się też drzewa…
a nasz skrzypek śpiewa
i gra – a z nim świat!
3. Dokończ następujące zdania. Zdanie wypowiedz na głos, a po każdym wypowiadanym wyrazie zrób krok.
Dzisiaj na śniadanie jadłem….
Moja mama ma na imię….
Pod choinkę dostałem….
Wróbel i sroka to….
Klucze służą do….
Na plaży jest dużo….