12. Powstanie i upadek imperium karolińskiego

Powstanie imperium karolińskiego

Pod koniec VII wieku państwo Franków rozciągało się od Zatoki Biskajskiej po Bawarię; składało się z kilku niezależnych księstw; w centrum rządy w imieniu króla sprawowali majordomowie; ich władza nie wykraczała poza Neustrię, Austrazję i Burgundię; nad Loarą i Rodanem niezależni byli biskupi; miejscowe ośrodki władzy wykształciły się w Akwitanii, Prowansji, Szwabii i Bawarii; pomimo tego wszyscy uznawali, że należą do państwa Franków a ich królem jest przedstawiciel dynastii Merowingów;

Właśnie poczucie wspólnoty państwowej oraz zawieranie związków małżeńskich między arystokracją różnych regionów, stanowiło podstawę procesu integracji politycznej;

Proces ten zapoczątkował majordom Austrazji Pepin II, wnuk św. Arnulfa i Pepina I; po bitwie pod Tertry w 687 roku, narzucił swoją władzę Neustrii; autorytet monarchii merowińskiej podniósł się w niefrankijskich księstwach państwa Franków; Na krótki czas proces ten zahamowała śmierć Pepina II w 714 roku;

w walce o sukcesję zwyciężył Karol Młot, który odsunął od władzy pierwszą żonę Pepina, Plektrudę; natychmiast po dojściu do władzy zajął się opozycją w Neustrii; ukrócił niezależność biskupów nad Loarą i Rodanem; próbował militarnie zmusić do posłuszeństwa Akwitanię, Prowansję, Szwabię i Bawarię; zdobył Septymanię oraz Fryzję; w 732 roku pokonał Arabów w bitwie pod Poitiers; przeciwstawiał się także najazdom Sasów;

kiedy umierał w 741 roku podzielił państwo Franków między swoich dwóch synów: Karlomana i Pepina Małego; pominął Grifona, który nie mógł się z tym pogodzić i przez wiele lat spiskował przeciwko braciom; Karloman i Pepin musieli zmierzyć się z niefrankijskimi krajami królestwa, które wypowiedziały swoje posłuszeństwo; Karloman walczył głównie w Szwabii, Pepin Mały zajął się Akwitanią; w 746 roku w Canstatt Karloman wymordował przedstawicieli szwabskiej arystokracji;

w kwestiach religijnych obaj bracia chcieli przeprowadzić reformę Kościoła oraz chrystianizować kraje pogańskie po prawej stronie Renu; korzystali oni z usług mnichów anglosaskich; te działania synów Karola Młota oraz przeciwstawienie się najazdom arabskim oraz pogańskich Sasów sprawiło, że rósł prestiż dynastii; zaczęto ich przestrzegać jako obrońców chrześcijaństwa;

w 747 roku Karloman wstąpił do klasztoru na Monte Casino (jako pokuta za Canstatt); cała władza skupiła się w ręku Pepina; w 751 roku Childeryk III, ostatni z dynastii Merowingów, został pozbawiony tronu; królem wybrano wtedy Pepina; podczas koronacji został pomazany świętymi olejami, co miało oznaczać, że sprzyja mu łaska Boża;

wcześniej swojego poparcia Pepinowi udzielił papież Zachariasz; liczył on na pomoc Pepina w wojnie z Longobardami; nie mógł liczyć bowiem na wsparcie cesarza, który popierał ikonoklazm;

w 754 roku do Galii przybył papież Stefan III; na królów namaścił Pepina oraz jego synów, Karola i Karlomana; nadał im także tytuł patrycjuszy rzymskich; zastrzegł on Frankom, iż mogą wybierać króla jedynie z przedstawicieli tej rodziny; zapewniono wtedy papieża, że otrzyma pomoc w wojnie z Longobardami;

w latach 755 i 756 wojska Franków pobiły króla Longobardów Aistulfa; odebrano mu ziemie bizantyńskie, które

zajął w egzarchacie Rawenny i Pentapolis; nie otrzymał ich jednak cesarz, lecz papież; tak powstało państwo kościelne;

w 768 roku zmarł Pepin Mały; królestwo Franków zostało podzielone między Karola i Karlomana, który jednak szybki zmarł (771); Karol przepędził jego synów i zajął całą spuściznę;

po objęciu samodzielnych rządów Karol przystąpił do wojen przeciwko Saksonii; trwały one do 804 roku; początkowo chodziło tylko o odwet za łupieżcze najazdy na tereny Franków, później jednak król zdecydował się podbić Saksonię i schrystianizować ją; bronili się bardzo dzielnie; do kapitulacji zmuszono ich siłą i dopiero wtedy przyjęli warunki podyktowane przez Karola; przy najbliższej okazji podnosili jednak bunty, za które spotykały ich bardzo surowe kary (deportacje, egzekucje, ogromne podatki);

na wschodzie państwa znajdowała się Bawaria, którą rządziła dynastia Agilolfingów; książę Tassilo III złożył Pepinowi hołd, ale nie wypełniał swoich obowiązków; Karol uznał, że prowadzona przez niego polityka jest nieprzyjazna; został zmuszony by złożyć hołd, później zesłano go do klasztoru; w 788 roku Bawaria została włączona do królestwa Franków;

niedługo po tym rozbite zostało państwo Awarów;

w 773 roku Karol interweniował we Włoszech, gdzie na pomoc wezwał go papież Hadrian I; król Longobardów Dezyderiusz powrócił do agresywnej polityki poprzedników i zagroził państwu kościelnemu i Rzymowi; Karol zdobył Pawię, zdetronizował Dezyderiusza i ogłosił się królem Longobardów;

zdobycie nowych posiadłości w Italii spowodowało konflikt z Bizancjum, które bało się o swoje posiadłości;

w 778 roku król Franków chciał podbić tereny, które zajmowali muzułmanie na południe od Pirenejów; kampanie ta zakończyła się niepowodzeniem; dopiero na początku IX wieku udało mu się zdobyć pas terytorium na północ od Ebro;

w 799 roku papież Leon III został oskarżony przez opozycję rzymską, która uwięziła go i zdetronizowała; dzięki pomocy Karola Wielkiego papież odzyskał tron piotrowy;

zrodził się wtedy problem kto ma orzec, że oskarżenia były bezzasadne; w Rzymie najwyższą władzę sądowniczą miał imperator; należało zatem podnieść Karola do godności cesarza; w Rzymie uznano, że tron cesarski wakuje, bo w Konstantynopolu panowała cesarzowa Irena, a zgodnie z prawem rzymskim kobieta nie może być cesarzem; ponadto Karol rządził już całą Europą Zachodnią; na Boże Narodzenie 800 roku papież koronował Karola na cesarza rzymskiego;

koronacja cesarska wzbudziła wrogość Konstantynopola; Bizantyńczycy uważali, że tylko ich władca jest cesarzem; konflikt ten zażegnano dopiero w 812 roku, kiedy to cesarz Michał I uznał władzę cesarską Karola Wielkiego;

w 806 roku Karol zarządził, że po jego śmierci każdy z jego synów (Karol, Pepin, Ludwik) ma otrzymać swoje królestwo w granicach imperium; regulacja ta jednak nie weszła w życie, bo niedługo po tym Karol i Pepin zmarli; w 813 roku Karol koronował w Akwizgranie na cesarza swojego syna Ludwika;

Ustrój państwowy

za Karolingów tron również pozostał dziedziczny; wynikało to z patrymonialnej koncepcji państwa oraz z przekonania, że król wzięty z rodu panującego zapewni królestwu pomyślność;

w państwie panowała zasada, że królestwo dzieli się między synów monarchy; na ogół prowadziło to do osłabienia państwa, bo bracia rzadko ze sobą współpracowali; Karol Wielki już za swojego życia mianował swoich synów władcami w prowincjach; tron longobardzki powierzył Pepinowi, w Akwitanii rządził Ludwik Pobożny;

większość swojego panowania spędzał Karol w podróżach; zatrzymywał się w jednym ze swoich pałaców lub w dobrach biskupich i klasztornych; w latach dziewięćdziesiątych wybudował pałac w Akwizgranie, który miał być odpowiednikiem Konstantynopola; w siedzibie tej mieściła się kolekcja relikwii, dlatego też miasto te stało miejscem pielgrzymkowym dla całej Europy;

król władzę sprawował w otoczeniu dostojników kościelnych i świeckich; najważniejszym z nich był najwyższy kapelan, główny doradca w sprawach kościelnych;

dworem zarządzali urzędnicy dworscy, cześnik, marszałek, skarbnik, stolnik; najważniejszym z nich był komes palatyn, sprawujące rządy w imieniu króla;

Karolingowie nie byli władcami absolutnymi, więc musieli zasięgać zdania możnych świeckich i kościelnych; miejscem do zasięgania opinii i ogłaszania decyzji królewskich był doroczny wiec generalny; przybywali na nie hrabiowie, margrabowie, biskupi, opaci i wasale królewscy;

Decyzje króla były zapisywane w tzw. kapitularzach; ich kopie rozsyłano do poszczególnych prowincji;

Głównym szczeblem administracji królestwa były hrabstwa; pokrywały się one zawsze z jednostkami administracyjnymi poprzednich tradycji, np. rzymskiej; na czele hrabstwa stał mianowany przez króla hrabia; skupiał on całość władzy administracyjnej, skarbowej, policyjnej, wojskowej i sądowniczej; sądy sprawował na specjalnych zgromadzeniach w obecności wszystkich wolnych mężczyzn w okolicy; później Karol Wielki ustanawiał dożywotnich ławników, którzy byli obeznani z prawem zwyczajowym; pozwoliło to ukrócić samowolę hrabiów; temu celowi miały także służyć immunitety, które nadawano aby wyłączyć np. klasztor spod władzy hrabiego;

Hrabiowie musieli liczyć się z kontrolami i inspekcjami; w 802 roku cesarz ustanowił stałe okręgi inspekcyjne, w których stali wizytatorzy mieli pilnować przestrzegania prawa;

Na terenach podbitych władzę sprawował albo miejscowy król albo mianowany przez króla prefekt;

Istniały także marchie, czyli jednostki administracyjne przy granicach państwa; dysponowały one specjalnym oddziałem wojskowym, który miał strzec granic imperium; podlegały one władzy prefekta, później zwanego margrabią;

Podstawą gospodarczą królestwa Karolingów były włości królewskie; nie znano podatków bezpośrednich; dużo dochodów przynosiły różne dary od możnych i dostojników kościelnych; wpływów dostarczały także cła, myta, grzywny sądowe; skarb państwa uzupełniały również łupy wojenne;

Wojsko opierało się na służbie wojskowej wolnych Franków; jednak ten system zaczął tracić na znaczeniu, bo malała liczba Franków oraz zakłócało to prace na roli; poza tym od kiedy do szerszego użytku weszły strzemiona, na znaczeniu zyskała konnica; koszt wyposażenia konnego wojownika przekraczał możliwości zwykłego posiadacza alodium; w 807 roku Karol Wielki kazał powoływać do służby jedynie tych, którzy posiadali co najmniej 3 łany;

Znaczenie politycznego i militarnego zaczęły zyskiwać instytucje lenne; człowiek składający hołd wkładał swoje ręce d ręce pana i przyrzekał mu wierność; z biegiem czasu wasalom zaczęto nadawać lenna;

Kryzys i rozpad imperium karolińskiego

Kiedy na tron wstąpił Ludwik Pobożny (814-840) nic nie zapowiadało kryzysu monarchii; rozpoczął swe rządy od wyrzucenia wszystkich współpracowników swojego ojca, zarzucił im swobodę obyczajów; dwór opuściły także córki Karola Wielkiego; osoba nowego władcy i jego otoczenie sądzili, że cesarstwo i Kościół są tożsamymi rzeczywistościami; godność monarchy zaczęto postrzegać jako służbę, podobnie jak w przypadku urzędników; władca był zatem najwyższym urzędnikiem;

W 817 roku Ludwik podzielił państwo między swoich synów: Lotara, Pepina i Ludwika; najwięcej terytorium i zwierzchność nad imperium miał posiadać Lotar; Pepin musiał zadowolić się Akwitanią a Ludwik Niemiecki Bawarię; niedługo po tym Lotar został wyniesiony do godności współcesarza; na rzecz jedności imperium zaczęli przekonywać intelektualiści i wielcy dostojnicy kościelni; Kościół nie jest podzielny, zatem cesarstwo też nie może być podzielne;

Po podziale imperium zbuntował się bratanek Ludwika, Bernard; cesarz oślepił go, za co w 822 roku musiał odbyć publiczną pokutę; uprawomocniło się wtedy przekonanie, że monarchę wolno publicznie oskarżać;

W 819 roku Ludwik Pobożny ożenił się ponownie; Judyta urodziła mu Karola Łysego; ojciec starał się mu wydzielić dzielnicę; to spowodowało głęboki kryzys polityczny, bo cesarz naruszał postanowienia z roku 817; starsi synowie i zwolennicy jedności cesarstwa poczuli się zagrożeni; lata 830-833 to czas bardzo ostrych konfliktów; w 833 roku Ludwik oddał się na łaskę synów; osadzono go w klasztorze i oskarżono o ciężkie grzechy, został zmuszony do podjęcia dożywotniej pokuty; w ten sposób hierarchia kościelna doprowadziła do abdykacji;

Ludwik Pobożny zdołał odzyskać władzę; zyskał sobie poparcie wielu możnych; wykorzystał skłócenie braci i oparł się na Ludwiku Niemieckim;

Po detronizacji Ludwika Lotar starał się wprowadzić w życie rozporządzenie ojca z 817 roku; młodsi bracia nie mogli się z tym pogodzić;

Po śmierci Ludwika Pobożnego w 840 roku, Lotar ponownie starał się zawładnąć całym imperium; najpierw pokonał go Karol Łysy w bitwie pod Fontenoy; później nie potrafił przeciwstawić się koalicji Karola Łysego i Ludwika Niemieckiego; Lotar sprzymierzył się z pogańskimi Normanami i wspierał bunt Silingów;

możnowładztwo karolińskie poczuło się zagrożone, dlatego postanowiło doprowadzić do rozmów pokojowych; w 843 roku zawarto układ w Verdun, który pogrzebał jedność imperium; Lotar zachował tytuł cesarza, ale nie miał zwierzchności nad pozostałymi królami; zatrzymał środkową część państwa, z Rzymem i Akwizgranem; wschód otrzymał Ludwik Niemiecki, Karol Łysy dostał zachód cesarstwa;

po śmierci Lotara I w 855 roku jego dzielnica została podzielona między jego synów; Włochy otrzymał Ludwik II, ziemię między Mozą a Renem Lotar II, Prowansję i Burgundię Karol; żaden z nich nie pozostawił po sobie męskiego potomka; Ludwik II i Lotar II podzielili się dzielnicą zmarłego brata; po śmierci Lotara II, jego dzielnicą podzielili się Karol Łysy i Ludwik Niemiecki; w 875 roku linia Lotara wygasła;

rok przed Karolem Łysym zmarł Ludwik Niemiecki; ojciec już wcześniej przyznał swoim synom prowincje; Karloman dostał Bawarię, Ludwik Młodszy Fraknonię, Turyngię, Saksonię, Karol Gruby Szwabię;

w 877 roku umierający Karol Łysy przekazał królestwo zachodniofrankijskie swojemu synowi, Ludwikowi Jąkale; ten szybko zmarł i jego ziemią podzielili się synowie Ludwik III i Karloman; ci także szybko zmarli; po ich bezdzietnej śmierci tron objął Karol Gruby, który już wcześniej koronował się na cesarza i objął w posiadanie królestwo Włoch; znowu całość imperium karolińskiego znalazła się w jednych rękach;

w okresie tym równorzędnym partnerem monarchów stała arystokracja; to właśnie o jej względy walczyli synowie Ludwika Pobożnego; to ona namawiała monarchów do zawierania układów i była gwarancją dotrzymania umów; doktryna Ludwika Pobożnego sprawiła, że urzędnicy wzięli odpowiedzialność za państwo; w ten sposób ukształtowały się podstawy monarchii kontraktowej; arystokracja godziła się być posłuszna królowi jeśli ten nie będzie godził w jej interesy; ten typ monarchii narodził się w królestwie zachodniofrankijskim, na wiecu w Coulaines w 843 roku; tam Karol Łysy i możni zobowiązali się respektować swoje prawa;

panowanie Karola Grubego skończyło się bardzo szybko; był on człowiekiem schorowanym; skompromitował się nieudolną obroną państwa przed najazdem Normanów; próbował odsunąć od sukcesji Arnulfa, syna brata Karlomana; w 887 roku pozbawiono go władzy w państwie wschodniofrankijskim; rok później zmarł;

Karol Gruby był ostatnim pełnoprawnym członkiem dynastii karolińskiej; w poszczególnych królestwach, na które rozpadło się imperium, na tron powoływano przedstawicieli miejscowych dynastii; na króla zachodniofrankijskiego wybrano hrabiego Odo, syna Roberta Mocnego; był on jednym z najpotężniejszych władców w królestwie; wsławił się obroną państwa przed najazdem normańskim;

Jedynie na wschodzie przy władzy został Karoling; w 896 roku koronował się on w Rzymie na cesarza;