Kapitalizm

Kapitalizm to system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość. Zrodził się na przełomie XV i XVI w. w Europie Zachodniej, jeszcze w łonie feudalizmu. Jego rozwój umożliwiło zwycięstwo rewolucji burżuazyjnych kolejno w Niderlandach, Anglii, Francji, a później w innych krajach Europy i świata.

• Przyspieszenie rozwoju kapitalizmu nastąpiło w wyniku rozwoju techniki i technologii. Współcześnie jest dominującym systemem ekonomicznym w świecie.

• Rozróżnia się kapitalizm rynkowy i mieszany (państwowy). Pierwszy, występujący m.in. w krajach zachodniej Europy i Ameryki w XIX w., charakteryzował się tym, że o alokacji pozostających w prywatnym posiadaniu zasobów czynników wytwórczych decydował wyłącznie mechanizm rynkowy.

• W kapitalizmie mieszanym własność prywatna i rynkowa alokacja zasobów są modyfikowane przez przepisy wydawane przez państwo (rząd) i fakt posiadania przezeń części majątku produkcyjnego kraju (interwencjonizm państwowy).

Socjalizm

Socjalizm to ideologia społeczna powstała na gruncie krytyki kapitalizmu, głosząca pierwotnie zniesienie stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji oraz budowę struktur socjalnych w duchu kolektywizmu.

• Twórcami socjalizmu, który pojawił się w myśli europejskiej w końcu XVIII w., byli: F. Babeuf, C.H. de Saint-Simon. Ich koncepcje, nazwane później mianem socjalizmu utopijnego, krytykowały stosunki kapitalistyczne z punktu widzenia praw natury i zasad sprawiedliwości.

• Głównymi teoretykami socjalizmu połowy XIX w. stali się: K. Marks, F. Engels i P. Proudhon, twórcy marksizmu i anarchosyndykalizmu. Przyczynili się oni do utworzenia we wrześniu 1864 Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotniczego, tzw. I Międzynarodówki, na której forum toczyła się walka między zwolennikami marksizmu, proudhonizmu i anarchizmu M.A. Bakunina.

• Znaczną popularność zdobyły również koncepcje reformistyczne F. Lasalle'a, postulujące przeprowadzenie reform przy pomocy państwa.

• W końcu XIX w. dominującą rolę zdobył marksizm związany z ruchem robotniczym i działalnością II Międzynarodówki. W jej łonie doszło następnie do rozłamu związanego z krytyką marksistowskiej teorii walki klasowej, rewolucji socjalistycznej i dyktatury proletariatu. Czołowym przedstawicielem tego nurtu, określanego jako rewizjonizm, był E. Bernstein, głoszący teorię pokojowej transformacji kapitalizmu w socjalizm.

• Różnorodne koncepcje socjalistyczne spowodowały powstanie kierunków antagonistycznych, z których najsilniejszymi stały się: socjaldemokracja i komunizm, a znaczącą rolę odegrały również syndykalizm i anarchizm. W marcu 1919 z inicjatywy W.I. Lenina powstała III Międzynarodówka wzywająca do rozprzestrzeniania, wzorem Rosji Radzieckiej, rewolucji we wszystkich krajach. W latach 20. zmierzała ona do całkowitego ograniczenia samodzielności partii wchodzących w jej skład.

• Obecnie cechą doktryn socjalistycznych jest wyłącznie modyfikowanie ustroju kapitalistycznego - dążenie do sprawiedliwości społecznej poprzez m.in.: systemy podatkowe, ubezpieczenia społeczne, interwencjonizm państwowy. Najsilniejszy nurt socjalizmu reprezentują partie socjaldemokratyczne działające w Europie Zachodniej i Północnej, np. w Szwecji. W latach 1917-1991 w europejskich krajach komunistycznych, a także w niektórych afrykańskich i azjatyckich, wielokrotnie nadużywano terminu socjalizm, określając nim panujące w nich wówczas autorytarne ustroje polityczno-społeczne.

Feudalizm

Feudalizm (z łaciny feudum - prawo do rzeczy cudzej), ustrój społeczno-polityczny, ukształtowany w średniowieczu, w klasycznej postaci występujący w Europie Zachodniej, szczególnie we Francji w X-XIII w. Wykształcił się jako system hierarchicznej zależności jednostek pomiędzy sobą na bazie ewolucji zależności dobrowolnej, spotykanej często już u schyłku starożytności. Feudalizacja przybrała na sile w VII-IX w. w związku z umocnieniem pozycji możnowładców, którzy dzięki uzyskanym immunitetom uwolnili się spod zwierzchności monarszej.

• Różne były drogi powstawania zależności feudalnej i stąd różne kategorie ludności zależnej:
  1) zakupy, zakupieńcy, rataje - osiedleni w posiadłości pańskiej dłużnicy, którzy w zamian za udzieloną im przez feudała pożyczkę w inwentarzu, ziarnie czy pieniądzu, zmuszeni byli do pracy na roli w gospodarstwie pańskim i pozbawieni prawa opuszczania włości feudalnej, aż do spłaty długu (w istocie spłata długów była wręcz niemożliwa).
  2) przypisańcy - ludność chłopska pozbawiona prawa opuszczania swych gospodarstw, która powstała na skutek nadawania przez księcia ziemi (najliczniej i najwcześniej występuje w dobrach kościelnych).
  3) ludność niewolna (służba dworska i czeladź) - jeńcy wojenni, których podstawę utrzymania stanowiła własna gospodarka, ale zobowiązani byli do posługi na rzecz pana (z biegiem czasu liczebność i znaczenie tej ludności coraz bardziej malały).
  4) dziedzice - ludność wolna, która z różnych przyczyn nie mogła się utrzymać na własnej ziemi (zubożenie, klęski żywiołowe, najazdy nieprzyjacielskie, grabież itp.). Ludność ta miała prawo opuścić włości feudała, a wysokość i charakter jej zobowiązań regulowała umowa (w praktyce grupa ta stale się zmniejszała). Wraz z zawarciem dobrowolnej umowy, tzw. komendacji pomiędzy możnowładcą (seniorem) a podopiecznym (wasalem, lennikiem), zobowiązywano feudała do zapewnienia wasalowi opieki i pomocy materialnej w formie beneficjum, wasali natomiast zobowiązywano do służenia seniorowi w sposób "nie uwłaczający godności człowieka wolnego". Była to specyficzna transakcja własnościowa: wolny oddawał swoją ziemię panu, by uzyskać od niego już tylko prawo jej użytkowania.

• Możnowładcy stali się pośrednikami pomiędzy zależnymi od siebie lennikami a królem ("wasal mego wasala nie jest moim wasalem"), co powodowało osłabienie pozycji królewskiej i rozbicie jedności państwowej. Ówczesne państwa stanowiły federacje drobniejszych organizmów, formalnie podległych królowi jako najwyższemu seniorowi (suwerenowi).

• Typowa forma rządów w okresie feudalizmu to monarchia, kolejno wczesnofeudalna, stanowa i absolutna.

• Po okresie rozkwitu, w XIV-XV w., nastąpił rozkład feudalizmu, ale jego przeżytki utrzymały się w różnych krajach jeszcze przez wiele stuleci. We Francji, kolebce klasycznego feudalizmu, położyła im kres dopiero rewolucja 1789.

• Społeczeństwo we wczesnym okresie feudalnym dzieliło się na dwie klasy: uprzywilejowaną (właściciele gruntów) i pozbawioną praw (ludność poddańcza). Klasy te nie stanowiły zamkniętych stanów, więc przynależność do klasy uprzywilejowanej warunkowało nie pochodzenie, ale posiadanie ziemi (jej utrata równała się często przejściu do klasy pozbawionej praw).

• Stopniowo spośród ludności poddańczej wyodrębniła się grupa mieszkańców miast, walcząca o wolność osobistą, prawa gospodarcze i polityczne, a większość ludności chłopskiej wyzwoliła się z poddaństwa osobistego. Obie klasy nabrały charakteru stanów, a o przynależności do nich zaczęło decydować urodzenie. Oba stany nie były jednolite wewnętrznie. Wśród szlachty obok arystokracji wyróżniano średnie i drobne rycerstwo, klasa nieuprzywilejowana rozpadła się na mieszczan i chłopów. Obok dwóch wymienionych stanów dziedzicznych stan uprzywilejowany, lecz nie dziedziczny, stanowiło duchowieństwo. Ten układ społeczny pierwszym gwałtownym wstrząsom uległ dopiero w wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Rewolucja francuska 1789-1799, Wielka Rewolucja Francuska

To okres rozruchów, powstań i zamachów stanu, które doprowadziły do upadku monarchii i ustroju stanowego we Francji. Bezpośrednią przyczyną był kryzys finansowy państwa, pośrednią rozwój racjonalistycznej filozofii oświecenia i związane z nią aspiracje polityczne stanu trzeciego (głównie burżuazji i mieszczaństwa).

• Zwołanie Stanów Generalnych

• Zwołanie przez Ludwika XVI Stanów Generalnych, które 17 czerwca uznały się za Zgromadzenie Narodowe, a 9 lipca ogłosiły się Konstytuantą, doprowadziło do ostrego kryzysu politycznego.

• 14 VII 1789 ludność Paryża zdobył Bastylię. Data ta stała się symbolem rewolucji. 26 VIII 1789 ogłoszono Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, a we wrześniu 1791 przekształcono Francję w monarchię konstytucyjną, likwidując również powinności feudalne i przywileje kościelne. Wprowadzono ordynację wyborczą opartą na zasadzie cenzusu majątkowego i przeprowadzono nowy podział administracyjny państwa.

• Znaczny wpływ na bieg wydarzeń zaczęły wywierać kluby polityczne. Nastąpiła radykalizacja postulatów rewolucjonistów. Od października 1791 władzę sprawowali żyrondyści, którzy doprowadzili w kwietniu 1792 do wojny z Austrią, w sierpniu uwięzili króla.

• Ogłoszenie republiki i stracenie króla

• Po przekształceniu zgromadzenia prawodawczego w Konwent Narodowy, 22 IX 1792 proklamowano republikę, a 21 I 1793 stracono króla, w następstwie czego powstała koalicja państw europejskich przeciw Francji, a w kraju wybuchły powstania monarchistyczne.

• Powstanie Komitetu Ocalenia Publicznego

• Po dojściu do władzy jakobinów31 V 1793 nastąpił okres dyktatury i terroru. Powołany 6 IV 1793 Komitet Ocalenia Publicznegostał się faktycznym rządem. 24 VI 1793 uchwalono nową demokratyczną konstytucję, która nie weszła w życie.

• Eliminacja całej opozycji (żyrondystów, heberttystów, grupy Dantona i in.), kryzys ekonomiczny (próba wprowadzenia maksymalnych cen i minimalnych płac) i pogłębienie terroru doprowadziły 27 VII 1794 do zamachu termidoriańskiego i upadku dyktatury jakobinów. Przywrócono pełną swobodę w gospodarce i handlu, spacyfikowano próby powstań ze strony sankiulotów i rojalistów.

• Dyrektoriat i zamach 18 brumaire'a

• W sierpniu 1795 uchwalono nową konstytucję, w wyniku której władzę sprawował dyrektoriat (5 dyrektorów). Wzrost znaczenia wojska, nieudolne rządy dyrektoriatu i próby spisków rojalistów oraz grupy F.N. Babeufa, doprowadziły do zamachu 18 brumaire'a (9 XI 1799), w wyniku którego rządy objął generał Napoleon Bonaparte, jako pierwszy konsul.

• Rewolucja zniosła porządek feudalny, wprowadziła równość wobec prawa, wolność słowa i wyznania, doprowadziła burżuazję do władzy. Jej idee wywarły ogromny wpływ na całą Europę, przyspieszając proces tworzenia się nowoczesnych państw narodowych. Jednocześnie doprowadziła do ogromnych strat ludzkich i znacznego zniszczenia dziedzictwa kulturalnego.

Wiosna Ludów

To symboliczne określenie ruchów rewolucyjnych w Europie z lat 1848-1849, skierowanych przeciwko autorytarnej władzy, które spowodowane zostały m.in.: dążeniem do zjednoczenia kraju (Niemcy, Włochy), walką o ustrój republikański (Francja), chęcią wyzwolenia się narodów spod obcego panowania (północne Włochy, kraje wchodzące w skład monarchii habsburskiej, Wielkie Księstwo Poznańskie), konfliktem nowej burżuazji ze starą, nie rozwiązaną sprawą uwłaszczenia chłopów (Niemcy, monarchia habsburska, ziemie polskie) lub dążeniem do nadania nowej konstytucji (Niemcy, Prusy, monarchia habsburska). Na problemy te nałożył się kryzys gospodarczy lat 1846-1848 oraz kilka lat nieurodzaju.

• Pierwsze wystąpienia

• Do pierwszych masowych wystąpień doszło na Sycylii (12 stycznia 1848), większość monarchów włoskich zapowiedziała wówczas nadanie konstytucji. 22 lutego 1848 wybuchła rewolucja lutowa w Paryżu, obalono króla Ludwika Filipa I i proklamowano II Republikę. Podobne rewolty miały miejsce w Wiedniu 13 marca (usunięto K.L. Metternicha, ogłoszono wolność prasy, zapowiedziano zwołanie Konstytuanty) oraz w Berlinie 18 marca (król pruski obiecał nadanie konstytucji, ogłoszono amnestię, w wyniku której zwolniono z więzienia w Moabicie więźniów polskich) i Mediolanie.

• Siły postępowe osiągnęły pewne sukcesy, ale wśród rewolucjonistów doszło do podziałów (etnicznych, narodowościowych, klasowych), znacznie osłabiających siłę ruchów. Już od kwietnia 1848 rozpoczęło się tłumienie poszczególnych wystąpień. Wojska austriackie rozbiły ośrodki powstańcze w Pradze (12-17 czerwca) i Krakowie (26 czerwca). Podobnie stłumiono powstanie robotników i studentów w Paryżu (22 czerwca). W Wielkim Księstwie Poznańskim w maju 1848 oddziały L. Mierosławskiego, po stoczeniu krwawych walk z wojskami pruskimi, skapitulowały (powstanie wielkopolskie 1848). 25 lipca feldmarszałek J. Radetzky zwyciężył armię piemoncką pod Custozzą (rewolucja we Włoszech 1848-1849).

• Zdobycze rewolucji

• Rewolucja wywalczyła jednak częściowe ustępstwa ze strony rządów: w Wiedniu i Berlinie ogłoszono uwłaszczenie chłopów, uchwalono konstytucje w Paryżu i Frankfurcie nad Menem, gdzie usiłowało także powołać władzę ogólnoniemiecką. Jednak już jesienią 1848 rozwiązano parlamenty w Prusach i w Austrii (parlament wiedeński przeniósł się do Kromieryża, gdzie został rozwiązany w marcu 1849).

• Upadek Wiosny Ludów

• O niepodległość walczyli jeszcze Węgrzy (rewolucja węgierska 1848-1849), których Austria pokonała przy pomocy wojsk rosyjskich dopiero w sierpniu 1849. W listopadzie 1848 Rzymianie obalili władzę świecką papieża Piusa IX, a w lutym 1849 G. Mazzini stanął na czele republiki rzymskiej. Siły kontrrewolucyjne uzyskały jednak przewagę. W bitwie pod Novarą 23 marca 1849 Radetzky rozbił armię piemoncką, wojska pruskie uśmierzyły rewolucję w Badenii, przywrócono władzę papieża w Rzymie, oddziały węgierskie skapitulowały pod Világos 13 sierpnia 1849.

• Udział Polaków

• Swój udział w Wiośnie Ludów mieli także Polacy: A. Mickiewicz założył w Rzymie Legion Polski, który walczył w Lombardii i w obronie republiki rzymskiej. Pod Novarą armią piemoncką dowodził W. Chrzanowski. L. Mierosławski stał na czele powstania na Sycylii i w Badenii. Wielu Polaków brało udział w rewolucji węgierskiej 1848-1849 (wśród nich generałowie J. Bem i H. Dembiński).

Rewolucja lutowa

Przyczyny:

• Klęski militarne ponoszone przez wojska rosyjskie

• Braki w zaopatrzeniu ludności cywilnej i wzrastające ceny żywności

• Nieprzygotowanie Rosji do wojny pod względem organizacyjnym i technicznym

• Głód powodował liczne bunty wśród żołnierzy i cywili

• Afery dworskie

Przebieg:

• 23.II.1917 r. (według kalendarza zachodniego - 8.III.1917 r.) - W zakładach w Piotrogrodzie rozpoczęły się strajki i demonstracje. Policja była wobec nich bezsilna. Manifestanci oddali władzę na ręce IV Dumy. Posiadała ona duży autorytet wśród społeczeństwa.

• 12.III.1917 r. - Przywódcy Dumy powołali Tymczasowy Komitet. Jednocześnie utworzona została Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich; jej przewodniczącym został Mikołaj Czcheidze.

• 15.III.1917 r. - Tymczasowy Komitet i Rada Delegatów w Piotrogrodzie porozumiały się w sprawie powołania nowego rządu. W wyniku tego porozumienia powstał Rząd Tymczasowy, a jego premierem został książę Jurij Lwow. W tym samym dniu abdykował car Mikołaj II, a Rosja została ogłoszona republiką. Faktycznie jednak w Rosji ukształtowała się dwuwładza; istniały bowiem dwa ośrodki władzy - Rząd Tymczasowy oraz powstające nadal rady delegatów żołnierskich i robotniczych.

• 17.IV.1917 r. - Lenin ogłosił tzw. "Tezy kwietniowe", w których zaprezentował program przejścia od "rewolucji burżuazyjnej" (czyli według niego lutowej) do rewolucji socjalistycznej. Przewagę w Piotrogrodzkiej Radzie oraz w innych radach zdobyli bolszewicy. Przewodniczącym Rady w Piotrogrodzie był Lew Trocki. Równocześnie kierował on Komitetem Wojskowo-Rewolucyjnym.

• IX.1917 r. - Rada Piotrogrodzka oraz Rząd Tymczasowy zlikwidowały bunt Korniłowa; buntownicy ruszyli w kierunku stolicy; ich zamiarem było przywrócenie porządku; zostali wysłani przez Kierenskiego.

Skutki rewolucji lutowej (marcowej) 1917 roku

• Powstały w wyniku rewolucji lutowej rząd tymczasowy ogłosił powołanie republiki demokratycznej, gwarancje swobód obywatelskich, amnestię polityczną i zniesienie przywilejów stanowych i narodowościowych. Ponadto, zapowiedziano zwołanie Konstytuanty mającej zadecydować o przyszłym ustroju Rosji. W zakresie polityki zagranicznej Rząd Tymczasowy zapowiedział kontynuowanie walki z Niemcami i Austro-Węgrami aż "do zwycięskiego końca".

• 15 (28) marca Rada Delegatów wydała odezwę uznającą prawo Polaków do niepodległości. Rząd Tymczasowy wydał 17 (30) marca manifest o zbliżonej treści, w którym jednak zastrzegł, że granice przyszłego państwa polskiego wyznaczy Konstytuanta. Manifest Rządu Tymczasowego miał istotne znaczenie dla sprawy polskiej. Umożliwiał on uznanie polskich dążeń niepodległościowych przez Wielką Brytanię i Francję, które dotychczas, związane z Rosją sojuszem, traktowały tę kwestię jako wewnętrzną sprawę Rosji.

• Pomimo obalenia carskiego samowładztwa sytuacja w Rosji nie uległa stabilizacji po rewolucji lutowej. Nasilały się spory polityczne, kryzys gospodarczy, inflacja i przestępczość. Bolszewicy, którzy odegrali niewielką rolę w rewolucji lutowej, prowadzili intensywną propagandę pacyfistyczną powodującą rozkład armii rosyjskiej. Głównym jednak celem bolszewików było przejęcie władzy drogą zbrojną. Cel ten został zrealizowany gdy 8 miesięcy później wybuchła rewolucja październikowa.

Rewolucja październikowa

Przyczyny:

• Powrót z emigracji w Szwajcarii Włodzimierza Lenina

• wojna domowa

• Trwająca od trzech lat I wojna światowa

• porażki armii rosyjskiej

• pogarszająca się sytuacja gospodarcza
  upadek caratu

• przyłączenie się grupki niezależnych socjalistów

Przebieg:

6/7 listopada 1917 r. wybucha rewolucja, bolszewicy zdobywają Pałac Zimowy (siedzibę rządu)

• powstaje nowy rząd – Rada Komisarzy Ludowych z Leninem na czele
  nowy rząd wydaje dwa pierwsze dekrety:
  * o pokoju – pokój winien być zawarty bez „aneksji i kontrybucji” – powinien nastąpić powrót do granic z końca lipca 1914 r.,
  * o ziemi – znosi prywatną własność ziemi i wprowadza zakaz pracy najemnej na roli, można posiadać tylko tyle ziemi, ile jest się w stanie uprawiać pracą własną i własnej rodziny;

• 3 marca 1918 r. władza radziecka zawiera pokój z państwami centralnymi.

Skutki:

• idee rewolucyjne przenoszone były z zachodniej Europy przez żołnierzy niemieckich, których przerzucano na zachód z frontu wschodniego. Ulegali oni nastrojom rewolucyjnym, nie chcieli już walczyć, a co więcej uprawiali rewolucyjną agitację.

• Rewolucja rosyjska była dotkliwym ciosem dla państw Ententy, które straciły przez nią swego sprzymierzeńca - "białą Rosję".

• wycofanie się Rosji z dalszej walki

1. Zimna wojna

• po zakończeniu wojny zaczęło dochodzić do zatargów pomiędzy ZSRR a pozostałymi aliantami

• coraz większe wpływy zyskiwały partie komunistyczne, wprowadzały one rządy totalitarne

• żelazna kurtyna wyraźny podział Europy na wolny Zachód i zniewolony przez Sowietów Wschód ( 5 III 1946 r., Winston Churchill podczas przemówienia w Fulton w USA)

• zimna wojna konflikt między państwami, podczas którego nie dochodzi do walk zbrojnych

2. Powstanie Kominformu

• Sowieci dążyli do podporządkowania sobie europejskich partii

• z wolą Stalina powołano instytucję mającą kierować działaniami partii komunistycznych

• instytucja ta przyjęła nazwę: Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych (Kominform)

• za sprawą tej organizacji rozpoczął się okres ścisłego podporządkowania Moskwie

3. Doktryna Trumana

• 1947 r., prezydent USA Harry Truman ogłosił nowy program mający powstrzymać radziecką ekspansję

• USA obiecały pomoc militarną i gospodarczą rządom demokratycznym, które były zmuszone walczyć z komunizmem

• z pomocy USA jako pierwsza skorzystała Grecja

4. Plan Marshalla

• czerwiec 1947 r. plan Marshalla udzielanie krajom Europy pożyczek na odbudowę ze zniszczeń wojennych

• Polska i Czechosłowacja zrezygnowały z amerykańskiej pomocy

• 1949 r. została utworzona Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej obejmująca kraje bloku socjalistycznego

• dzięki RWPG ZSRR mógł prowadzić korzystną dla siebie politykę

5. Powstanie NATO

• Europa Zachodnia bała się agresji ze strony Sowietów

• 4 kwietnia 1949r. EZ zawarła z USA i Kanadą pakt północnoatlantycki zwany NATO

• układ ten zapewniał każdemu z uczestników pomoc wojskową w razie agresji

6. Radziecka broń atomowa i maccartyzm

• od 1945 r. Amerykanie mieli mieli przewagę nad Sowietami dzięki broni atomowej

• parasol atomowy groźba jej użycia była argumentem dla Stalina przed próbami dalszej ekspansji w Europie

• 1949 r. wyprodukowanie bomby atomowej przez Sowietów

• tajne informacje dostarczało ZSRR małżeństwo Rosenbergów

• po odkryciu tego stanęli przed sądem i zostali skazani na śmierć

• maccartyzm okres powszechnej podejrzliwości i prześladowania partii lewicowych

7. Utworzenie Układu Warszawskiego

• w odpowiedzi na przystąpienie Republiki Federalnej Niemiec do NATO ZSRR powołał własny pakt wojskowy

• 14 maja 1955 r. zawarto Układ Warszawski skierowany przeciwko NATO

• Układ Warszawski przetrwał 36 lat i został ostatecznie rozwiązany po upadku ZSRR w 1991 r.