Współczesne migracje ludności
Ludność, Migracje, Społeczeństwo
Migracja to każde przemieszczenie się ludzi w przestrzeni, które powoduje zmianę ich miejsca zamieszkania lub pobytu. Ruch migracyjny (inaczej: wędrówkowy) jest obok ruchu naturalnego ludności głównym czynnikiem wpływającym na przyrost lub ubytek populacji określonego obszaru.
Uczestnicy migracji nazywani są migrantami. Stanowią oni ludność mobilną, w przeciwieństwie do ludności stabilnej, czyli takiej, która nie uczestniczy w migracjach. Analizując procesy migracji należy zwrócić uwagę na dwie grupy czynników, posiadających istotne dla tych procesów znaczenie. Pierwsza grupa to tzw. czynniki wypychające, czyli takie, które powodują chęć opuszczenia określonego obszaru. Mogą nimi być np.: zanieczyszczone środowisko, brak poczucia bezpieczeństwa (poczucie zagrożenia przestępczością), słaba dostępność komunikacyjna danego miejsca, brak pracy itp. Druga grupa to tzw. czynniki przyciągające – cechy obszaru docelowego, które zachęcają do przybycia do niego. Czynnikami przyciągającymi są np.: atrakcyjna pod względem turystycznym okolica, dobre połączenie komunikacyjne z centrum miasta, bliskość wielu punktów usługowych, utworzenie w danym miejscu wielu miejsc pracy itp.
Mobilność ludności, czyli skłonność do zmiany miejsca zamieszkania jest zróżnicowana w zależności od obszaru którego dotyczy. Przykładem terytorium o wysokiej mobilności ludności są Stany Zjednoczone. Niższą mobilnością charakteryzuje się Europa Zachodnia. Polska należy do obszarów o jeszcze słabszej mobilności. Znaczna mobilność ludności jest czynnikiem sprzyjającym zmniejszaniu się różnic społeczno-ekonomicznych pomiędzy różnymi obszarami.
Mobilność ludności może być ograniczana przez różne bariery, do których zalicza się najczęściej:
barierę polityczną – przykład: między różnymi państwami świata istnieją liczne ograniczenia w swobodnym przemieszczaniu się ludności np. wizy, migranci ubiegają się również o prawo stałego pobytu w danym państwie;
barierę językową – przykład: migracja do państwa, w którym używa się języka znanego osobie migrującej jest bardziej możliwa niż wyjazd do kraju, w którym się go nie używa;
barierę kulturową – decyzję o migracji utrudniają różnice kulturowe między obecnym miejscem zamieszkania a miejscem potencjalnego pobytu docelowego (o wiele łatwiej można się zdecydować na migrację między obszarami należącymi do podobnego kręgu kulturowego niż do odmiennych);
barierę infrastrukturalną – np. niski poziom rozwoju mieszkalnictwa (ważny czynnik ograniczający mobilność ludności w Polsce).
O wielkości migracji informują: saldo migracji oraz współczynnik obrotu migracyjnego. Saldem migracji nazywa się różnicę między liczbą osób przybyłych do danego miejsca, obszaru (imigranci) a liczbą osób, która dane miejsce, obszar opuściła (emigranci). Generalnie jest to więc różnica między napływem a odpływem ludności na danym obszarze. Saldo migracji mierzy się przy pomocy współczynnika salda migracji, który jest równy różnicy między liczbą imigrantów a emigrantów podzieloną przez średnią liczbę ludności danego obszaru i pomnożoną przez stałą (zwykle 1000). Saldo migracji może być dodatnie – wtedy oznacza imigrację netto lub ujemne – co dowodzi emigracji netto z danego obszaru.
Podział migracji według różnych kryteriów
Migracje można podzielić na wiele typów, w zależności od przyjętego kryterium. Poniżej przytoczono najczęściej stosowane podziały migracji:
ze względu na czas trwania: 1. migracje stałe – polegają na trwałej zmianie miejsca zamieszkania, 2. migracje okresowe – dotyczą czasowej zmiany miejsca zamieszkania, odbywanej przede wszystkim w celach zarobkowych, edukacyjnych lub wypoczynkowych, 3. migracje wahadłowe – związane z cyklicznymi (codziennymi, cotygodniowymi) przemieszczeniami między miejscem zamieszkania a miejscem pracy czy nauki;
ze względu na kierunek przebiegu: 1. emigracja, 2. imigracja. Dodatkowo wyróżnić można również tzw. migracje powrotne (reemigracja), które oznaczają powrót do dawnego miejsca pobytu (tego z którego wyemigrowano);
ze względu na odległość przemieszczeń: 1. długodystansowe – polegają na przemieszczeniach międzykontynentalnych lub między ważnymi regionami fizycznogeograficznymi, 2. średniodystansowe – odbywają się między krajami lub znaczącymi regionami, które ze sobą sąsiadują, 3. krótkodystansowe – polegają na przemieszczeniach między sąsiednimi miejscowościami lub między dzielnicami większych miast;
ze względu na zasięg terytorialny: 1. wewnętrzne – oznaczające przemieszczanie się wewnątrz danego państwa, zarówno między poszczególnymi regionami, województwami, stanami (międzyregionalne) jak i wewnątrz nich (pomiędzy miejscowościami położonymi w określonym regionie, między dzielnicami miast), 2. zewnętrzne – są związane z przekroczeniem granicy danego państwa;
w zależności od przyczyn: 1. ekonomiczne – odbywające się ze względu na chęć polepszenia swoich warunków materialnych, 2. pozaekonomiczne – polegające na przemieszczeniach o charakterze etnicznym, religijnym, rodzinnym, społecznym itp.; kolejnym z podziałów migracji ze względu na przyczyny jest ich podział na migracje: 1. swobodne – zarobkowe, religijne, matrymonialne, turystyczne, ekologiczne itp., 2. wymuszone – uchodźctwo, deportacje, wysiedlenia, repatriacje;
ze względu na sposób organizacji: w tej grupie wyróżnia się migracje żywiołowe, planowe, legalne, nielegalne, zbiorowe, indywidualne, zorganizowane oraz niezorganizowane.
Do specyficznego typu migracji zalicza się tzw. migracje pozorne, które zachodzą w przypadku zmiany przynależności administracyjnej określonego obszaru zamieszkiwanego przez daną ludność. Przykładem migracji pozornej jest włączenie wsi do miasta (ludność wsi w rzeczywistości nie podlega żadnym ruchom, jednak teoretycznie zmienia miejsce zamieszkania i zostaje zaliczona do ludności miejskiej). Innym ciekawym typem migracji są migracje łańcuchowe, które polegają na osiedlaniu się w miejscu docelowym ludności z tego samego państwa, regionu czy miasta. Powyższa sytuacja jest możliwa dzięki posiadaniu przez migrantów dostępu do informacji o obszarze docelowym (od osób wcześniej emigrujących) jak również z potrzeby poczucia bezpieczeństwa w nowym miejscu, które prościej osiągnąć żyjąc wśród ludzi pochodzących z tego samego regionu, państwa. Częstym efektem migracji łańcuchowych widocznym w wielkich miastach są dzielnice zamieszkane w większości przez przedstawicieli jednej narodowości. Przykładami są np. dzielnica Greenpoint w Nowym Jorku, zamieszkiwana w znacznej części przez Polaków czy liczne dzielnice społeczności chińskiej w wielu miastach amerykańskich, zwane potocznie „Chinatown”.
Przykłady współczesnych migracji zewnętrznych na świecie
Do najważniejszych regionów imigracyjnych na świecie należą Stany Zjednoczone oraz Europa Zachodnia. Znaczną część imigracji do USA po II wojnie światowej stanowili Chińczycy oraz inni przedstawiciele krajów azjatyckich. Znaczna część imigrantów przybywających do Europy Zachodniej pochodzi z państw będących niegdyś europejskimi koloniami w Afryce i Azji. Inna grupa imigrantów to przybysze z państw Europy Środkowej i Wschodniej oraz z Turcji. Kolejnym z obszarów atrakcyjnych dla migrantów jest Australia wraz z Nową Zelandią, liczba imigrantów jest tam jednak zdecydowanie mniejsza niż w dwóch wyżej wymienionych regionach. Poza migracjami o charakterze ekonomicznym – stanowiących większość we współczesnym świecie – znaczna część migracji to przemieszczenia wymuszone: m.in.: uchodźctwo czy wysiedlenia. Ich powodem są najczęściej liczne konflikty zbrojne, głównie w Afryce i w Azji.
Główne kierunki migracji z Polski i do Polski po II wojnie światowej
Do głównych migracji które miały miejsce w Polsce po zakończeniu II wojny światowej należały:
ucieczka ludności niemieckiej na zachód bezpośrednio po zakończeniu wojny w 1945 roku;
wysiedlenie kilku milionów Niemców z ziem zachodnich na terytorium Niemiec w latach 1945-1949;
repatriacja ponad 2 milionów Polaków z Niemiec, gdzie przebywali m.in. w obozach przymusowej pracy (lata 1945-1947);
przesiedlenia ludności oraz napływ osadników z terenów Polski środkowej, wschodniej i „Kresów Wschodnich” na tzw. „Ziemie Odzyskane” (1945-1948). Ludność osiedlała się na terenach opuszczonych przez Niemców;
repatriacja Ukraińców do ZSRR (1945-1946);
repatriacja ludności polskiej z terenów ZSRR (1945-1948);
akcja „Wisła” – przesiedlenia około 150 tys. Łemków i Ukraińców z Podkarpacia na tereny Polski północnej i północno-zachodniej w 1947 roku;
emigracja ludności żydowskiej do Izraela i USA po 1968 roku;
migracje ze wsi do miast – dominujący kierunek (aż do lat 90. XX wieku) migracji wewnętrznych w Polsce po II wojnie światowej, uwarunkowany czynnikami gospodarczo-politycznymi. Migracje ze wsi do miast związane były z rozwojem przemysłu w Polsce jaki nastąpił po II wojnie światowej (industrializacja). Większą część migrantów stanowili ludzie młodzi, poszukujący w miastach pracy i wyższego niż na wsi poziomu życia. Współcześnie polskie miasta charakteryzują się ujemnym saldem migracji. Czynnikami wpływającymi na ten stan są m.in.: odpływ mieszkańców miast do strefy podmiejskiej oraz migracje zagraniczne.
Poza wyżej wymienionymi, duże znaczenie miały migracje Polaków do USA i Europy Zachodniej w latach 80. XX wieku (spowodowane czynnikami ekonomicznymi i politycznymi) oraz migracje ekonomiczne po 1989 roku. Obecnie Polska charakteryzuje się ujemnym saldem migracyjnym (więcej osób emigruje niż imigruje) a głównymi kierunkami migracji (przede wszystkim ekonomicznych) są: Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy oraz USA. Proces emigracji nasilił się po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku.