KSIĘGA PRZYSŁÓW

Wstęp do Księgi Przysłów.

Prz 1. Tytuł i cel księgi. OGÓLNE NAPOMNIENIA MĄDROŚCI. Unikać złego towarzystwa. Wezwanie mądrości.

Prz 2. Zyski płynące z szukania mądrości.

Prz 3. Trzymaj się Boga!. Pouczenia społeczne.

Prz 4. Zachęta do nabycia mądrości.

Prz 5. Cudzołóstwo a wierność.

Prz 6. Cztery przestrogi.

Prz 7. Przeciw uwodzicielce.

Prz 8. Mądrość zaleca samą siebie.

Prz 9. Biesiada Mądrości.

Prz 10. PIERWSZY ZBIÓR NAUK MĄDROŚCI.

Prz 11.

Prz 12.

Prz 13.

Prz 14.

Prz 15.

Prz 16.

Prz 17.

Prz 18.

Prz 19.

Prz 20.

Prz 21.

Prz 22. SZCZEGÓLNE POUCZENIA MĘDRCÓW. Wstęp. Różne przestrogi.

Prz 23.

Prz 24. Nowe przepisy. DRUGI ZBIÓR NAUK MĘDRCÓW. Sprawiedliwość w sądzie. Różne wskazówki. Lenistwo.

Prz 25. DRUGI ZBIÓR PRZYSŁÓW SALOMONA.

Prz 26.

Prz 27.

Prz 28.

Prz 29.

Prz 30. NAUKI AGURA.. Świadomość niewiedzy. Wielkość Boga. Złoty środek. Rodzaj niewierny. ZBIÓR BEZIMIENNY. Różne nauki.

Prz 31. NAUKI LEMUELA. Czystość. Umiarkowanie. Sprawiedliwość. POEMAT O DZIELNEJ NIEWIEŚCIE.

Wstęp do Księgi Przysłów

Księga Przysłów zwana jest też Księgą Przypowieści (za LXX: Paroimiai, choć Wlg ma Proverbia, co bliższe jest oryginału: Meszalim). Nazwa hebrajska ma szersze znaczenie, określając pouczenia religijne lub moralne, wyrażone językiem sugestywnym, obrazowym, który wymaga od czytelnika pewnego wmyślenia się w treść. Nauki podane są w formie poetyckiej, gdzie wiersz składa się z dwu albo trzech stychów, posiadających swoistą rytmikę słów akcentowanych, zbliżoną do naszego wiersza tonicznego. Liczba akcentów w poszczególnych stychach jest mniej więcej stała. Ważną cechą przysłów jest odpowiedniość myśli, czyli paralelizm poszczególnych stychów. W zbiorach przysłów znajdujemy paralelizm przeciwstawny, synonimiczny i ciągły. Niektóre zbiory, jak część wstępna (rozdz. 1-9 [->Prz 1,1]) lub poemat o dzielnej niewieście, dzielą się na strofy, zaczynające się od tych samych słów. Ścisły podział na strofy może być oparty jednak wyłącznie na analizie treści.

Księga nie jest jednolitym dziełem tego samego autora, lecz pracą zbiorową, złożoną z tekstów poszczególnych autorów, pochodzących z różnych epok. Nieznany autor z V w. przed Chr. zebrał poszczególne zbiory w jedną całość i sam prawdopodobnie napisał część wstępną (rozdz. 1-9).

Prócz tej wstępnej części na księgę składają się jeszcze następujące zbiory:

Dwa zbiory Salomona: Prz 10,1-22,16 oraz Prz 25,1-29,27.

Dwa zbiory Nauk Mędrców: Prz 22,17-24,22 oraz Prz 24,23-34.

Nauki Agura: Prz 30,1-14.

Zbiór bezimienny: Prz 30,15-33.

Nauki Lemuela: Prz 31,1-9.

Poemat o dzielnej niewieście: Prz 31,10-31.

Literatura mądrościowa tworzyła specjalny rodzaj literacki znany na całym Bliskim Wschodzie, stąd jej szczególny charakter i styl. Można się było tego nauczyć u stóp swego mistrza razem ze skomplikowaną sztuką pisania i redagowania dokumentów państwowych. Ten rodzaj literacki dzielił się na różne gatunki: gnoma, satyra, przypowieść, bajka, alegoria, zagadka, liryka pouczająca oraz poemat roztrząsający trudne zagadnienia życiowe. Zwraca się obecnie uwagę na ich religijny charakter, choć wśród autorów nie brakło tam i wolnomyślicieli.

W ST ten rodzaj literacki pojawia się od początku monarchii razem z urzędnikami dworskimi, którzy musieli istnieć i przedtem. Najbardziej otaczał się nimi Salomon, chcąc podnieść znaczenie swojej stolicy. Uchodził też w opinii i tradycji późniejszej za klasycznego opiekuna i znawcę mądrości.

Od początku mądrość w Izraelu nosi swój odrębny charakter, przystosowany do religii jahwizmu, choć podany odrębnym stylem, zgodnie z prądem międzynarodowym.

Przewijają się tu dwa nurty. Według jednego mądrość jest dostępna i konieczna dla każdego człowieka, stąd równoznaczna z postępowaniem moralnym. Przeciwieństwem jej jest głupota - upadek moralny, niewierność względem Boga. Drugi nurt upatruje w mądrości właściwość samego tylko Boga, niedostępną dla człowieka. Obydwa nurty istnieją i rozwijają się równocześnie w społeczeństwie.

Najczęściej zwraca się uwagę na następujące nakazy i cnoty: sprawiedliwość, roztropność, umiarkowanie, pracowitość, pokorę, czystość, miłość bliźniego, dobre wychowanie dzieci i rozumny sposób rządzenia poddanymi. Podstawą cnót i ich koroną zarazem jest bogobojność. Ten religijny ton wyciska swe znamię na całej moralności Księgi Przysłów, choć bardzo często autorzy szukają uzasadnień tylko w doświadczeniu, w użyteczności cnoty dla życia codziennego. Mędrcy ci chcą pouczyć prostego, niedoświadczonego człowieka o użyteczności cnoty przynoszącej szczęście, bogactwo, chwałę i wzięcie u ludzi, a nade wszystko Boże upodobanie. Humanizm tych autorów jest humanizmem religijnym.

Przy tłumaczeniu uwzględniono nową filologię porównawczą języków północno-zachodniej grupy semickiej, co pozwoliło na lepsze zrozumienie tekstu bez konieczności częstego uciekania się do jego zmiany.

Prz 1

Tytuł i cel księgi

1 Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla w Izraelu.

1,1. Mędrcy. Tradycja opowiadająca o mędrcach, którzy zgłębili tajemnicę mądrości, ma długie dzieje w starożytnych kulturach Bliskiego Wschodu. Sposób wykorzystywania takich utworów mądrościowych jak Nauki Ptah-Hotepa i Pouczenia Amenemope wskazują, że w Egipcie i Mezopotamii istniały szkoły mądrościowe. „Mędrzec” był dla swoich uczniów niczym „ojciec”, przekazując im skarby mądrości starożytnej kultury oraz dostarczając osobistego wzoru do naśladowania. Źródła mezopotamskie wskazują, że owi mędrcy zajmowali jakieś stanowiska w pałacowej biurokracji królewskiej, być może jako członkowie klasy pisarzy. „Słowa” mędrców obejmowały eseje poświęcone osobistemu rozwojowi człowieka oraz zasadom etykiety obowiązującym w różnych sytuacjach życiowych. Wypowiedzi mędrców dostarczały też krótkich rad w sprawach politycznych i dyplomatycznych. W ten sposób stanowili mędrcy swoistą pamięć kulturową, przechowującą i przekazującą następnym pokoleniom podstawowe wartości społeczne.

1,1. Salomon jako mędrzec. W 1 Krl 3,7-12 Salomon poprosił o „serce pełne rozsądku do sądzenia i rozróżniania dobra od zła”, by dobrze panować nad swoim ludem, i otrzymał je od Boga. Tradycja opowiadająca o Salomonie jako mądrym królu pojawia się ponownie we wprowadzeniu do Księgi Przysłów. Wiele przejawów jego mądrości opisano szczegółowo w 1 Krl 4,30-33 (zob. komentarz do tych wersetów).

PARALELE MOTYWÓW Z KSIĘGI PRZYSŁÓW W UTWORACH ZE STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU. Kilka utworów z egipskiej i mezopotamskiej literatury mądrościowej zawiera paralele (językowe, stylistyczne i treściowe) do Księgi Przysłów. Wśród kompozycji ze starożytnego Egiptu wymienić tutaj można (w kolejności chronologicznej): Nauki Ptah-Hotepa (ok. 2500 przed Chr.), Opowieść o wymownym wieśniaku (ok. 2000 przed Chr.), Pouczenia Amenemope (ok. 1200 przed Chr.) i Pouczenia Ankszeszonki (ok. 200 przed Chr.). Wspólne elementy odnaleźć można również w Memfijskiej teologii stworzenia (ok. 2200 przed Chr.) i Rozważaniach o samobójstwie(ok. 2000 przed Chr.). Podobne wypowiedzi mądrościowe pojawiają się też w asyryjskim utworze Słowa Ahikara (ok. 700 przed Chr.), a także w ugaryckim eposie o Baalu i Anat oraz o Akchat (ok. 1400 przed Chr.). Większość podobieństw w utworach z literatury mądrościowej przypisać można uniwersalnemu charakterowi wypowiedzi mądrościowych oraz bardzo rozpowszechnionej praktyce zapożyczania zwrotów, obrazów, przysłów, a nawet całych przypowieści lub opowieści. Oto kilka przykładów:

- Księga Przysłów 1,12 opisuje grób za pomocą obrazu ust pożerających swoje ofiary. Ta sama obrazowość powraca w eposie o Baalu i Anat, gdzie bóg śmierci, Mot, „pożera swoją zdobycz”, zgarniając ją „obiema rękami”.

- Księga Przysłów 6,23-29 i 7,24-27 przestrzega mądrego syna, by opanował swoje pożądanie kobiety, które może go doprowadzić do katastrofy. Podobnie Ptah-Hotep doradza, by „trzymać się z dala od kobiety w domu” i „myśleć o interesach”.

- Księga Przysłów 16,8 i 21,9 stanowi przykład wypowiedzi mądrościowej opartej na schemacie „lepiej... niż...”. Schemat ten można odnaleźć również w Pouczeniach Ankszeszonki („Lepiej mieszkać we własnym domu niż w pałacu innego”) i Pouczeniach Amenemope („Lepszy bochenek chleba i pogodne serce niż wszystkie bogactwa świata i zmartwienie”).

- Motyw progresji pojawiający się w Prz 6,16-19 („Tych sześć rzeczy w nienawiści ma Pan, a siedem budzi u Niego odrazę”) został wykorzystany również przez Ahikara: „Dwa rodzaje ludzi są rozkoszą, w trzecim Szamasz ma upodobanie”.

- Idealna żona opisana w Prz 31,27-31 jest też wysławiana przez Ptah-Hotepa, podobnie jak syn gotowy uważnie słuchać ojca (zob. Prz 2,1-5).

- „Słowa mędrca” zapisane w Prz 21,17 - 24,22 pod względem budowy wzorują się na egipskim utworze Pouczenia Amenemope. Obydwa rozpoczyna ogólne wprowadzenie, po którym następuje trzydzieści wypowiedzi zawierających bardzo podobne rady na różne tematy. Na przykład w Pouczeniach Amenemope i Prz 22,22 zakazuje się wykorzystywania ubogich i słabych. Egipski mędrzec i tekst Prz 23,10 radzą też zgodnie nie przesuwać prastarej miedzy, aby „nie zniszczyły cię wyrzuty sumienia”.

2 Aby poznać mądrość i karność, aby zrozumieć słowa rozsądku, 3 aby zdobyć karny rozsądek, sprawiedliwość, rzetelność i prawość, 4 aby prostaczkom udzielić rozwagi, a młodym – wiedzy i roztropności. 

5 Mądry, słuchając, pomnoży wiedzę, rozumny biegłości nabędzie, Prz 22,17; Koh 9,17 Ps 111,10; Prz 9,10; Prz 15,33;

6 aby pojąć przysłowie i trudne zdanie, słowa mędrców i ich zagadki.

1,6. Rodzaje wypowiedzi mądrościowych. W wersecie tym wymieniono trzy z wielu rodzajów wypowiedzi mądrościowych. Przysłowie lub maszal to aforyzm - krótka wypowiedź składająca się często z przeciwstawnych strof paralelnych. Zwykle posiada morał i zawsze odznacza się charakterem dydaktycznym. Przypowieści to szersze utwory oparte na zasadzie przeciwieństwa, które w formie narracyjnej opowiadają jakąś historię i skłaniają słuchaczy do odkrycia drugiego lub ukrytego znaczenia (zob. dwie pierwsze wypowiedzi w 2 Sm 12,1-10). Chociaż w Księdze Przysłów nie ma zagadek, były one najwyraźniej rozpowszechnioną formą zabawy umysłowej (zob. komentarz na temat zagadki Samsona w Sdz 14,12-14). Hebrajski termin oznaczający zagadkę, pochodzący od rdzenia zwykle tłumaczonego jako „szyderczy” lub „cyniczny”, pojawia się tylko w Prz 1,6. Może to być odczytane jako próba zakwestionowania zagadek jako prawdziwych wypowiedzi mądrościowych. Dłuższe kompozycje zaliczane do gatunku literatury mądrościowej znaleźć można w Księdze Koheleta zawierającej całe grupy wypowiedzi oraz refleksji na temat absurdalności życia. Najobszerniejszą kategorię mądrościową w całej Biblii hebrajskiej stanowią rozważania filozoficzne z Księgi Hioba. Posługując się powszechnie znanym tematem cierpienia, Hiob i jego przyjaciele badają, a nawet osobiście testują przyczyny, dla których ból i cierpienie nawiedzają sprawiedliwego.

7 Podstawą wiedzy jest bojaźń Pańska; lecz głupcy odrzucają mądrość i karność. Hi 28,28; Syr 1,14

1,7 „Bojaźń Jahwe” w Biblii (por. Wj 20,20+; Pwt 6,2+) odpowiada mniej więcej temu, co my nazywamy religijnością albo pobożnością. Jest zarazem początkiem (9,10; 15,33; Hi 28,28; Ps 111,10; Syr 1,14.20) i ukoronowaniem (Syr 1,18; 19,20; 25,10-11; 40,25-27) mądrości głęboko religijnej, w której się rozwija taka osobista relacja z Bogiem przymierza, że się łączą bojaźń i miłość, uległość i zaufanie (por. Ps 25,12-14; 112,1; 128,1; Koh 12,13; Syr 1,27-28; 2,7-9.15-18; itd.).

OGÓLNE NAPOMNIENIA MĄDROŚCI

Unikać złego towarzystwa

8 Synu mój, słuchaj karcenia swego ojca, nie odrzucaj pouczenia swej matki, Prz 6,20

1,8. Napomnienia skierowane do syna. Wezwanie do słuchania pouczeń rodziców stanowi dopełnienie prawa nakazującego dzieciom czcić ojca i matkę (Wj 20,12). Tak więc mądrość matek, które były zwykle pierwszym nauczycielem dziecka, zrównana została z mądrością ojców. Wypowiedzi te stanowią pewien kontrast w stosunku do pouczeń z Nauki Ptah-Hotepa i Stów Ahikara, gdzie wspomina się jedynie o tym, by syn zważał na naukę „ojca”. Słowo „syn” oznacza tego, do kogo kierowane są nauki mądrości, i nie musi zakładać istnienia więzów krwi. Uczniowie uczyli się na pamięć przysłów i analogii używanych przez nauczycieli, przy czym mądrzy stosowali w praktyce to, czego się nauczyli (zob. Oz 14,9). Pominięcie córek odzwierciedla sytuację historyczną, w której kształcono zwykle królewskich synów, nie przywiązując wagi do kształcenia królewskich córek.

9 gdyż są wieńcem powabnym dla głowy i naszyjnikiem cennym dla twej szyi. Prz 4,9 Prz 3,22; Syr 6,24; Syr 6,29

1,9. Wieniec i naszyjnik. Słowa ojca i matki, stanowiące ucieleśnienie mądrości całej wspólnoty, mogą stać się wieńcem zdobiącym skroń syna lub łańcuchem/naszyjnikiem urzędnika. Podobnie jak zwycięzca zawodów ozdabiany był wieńcem, zaś nowo mianowany urzędnik łańcuchem i szatą będącą symbolem urzędu, zważający na pouczenia rodziców syn miał mieć zapewnione pomyślne i ustabilizowane życie (zob. Prz 4,1-6). Ptah-Hotep powiada: „Mądry idzie za radą nauczyciela [i] doznaje powodzenia we wszystkich zamierzeniach”. W literaturze egipskiej Maat, bogini związana z mądrością, prawdą i sprawiedliwością, dostarczała wieńca zwycięstwa bogom i była ukazywana w postaci łańcucha umieszczonego na szyi różnych urzędników.

10 Kiedy cię, synu, zwodzą występni, nie gódź się, Ps 1,1

11 choćby rzekli: Pójdź z nami, czyhajmy na krew, zaczajmy się bez powodu na niewinnych. Ps 9,8; Syr 11,32

12 Wchłoniemy ich żywych jak Szeol, zdrowych – jak schodzących do grobu. Lb 16,33+

13 Znajdziemy wszelkie kosztowności, napełnimy domy swe łupem. 14 Dziel swój los razem z nami: jedna sakwa dla nas wszystkich. 15 Synu mój, nie chodź ich drogą, powstrzymaj swą stopę od ich ścieżki, 

16 gdyż nogi ich pędzą do zbrodni, śpieszno im, bo krew chcą wytoczyć. Iz 59,7; Prz 6,18

1,16 Ten wiersz, nieobecny w najlepszych rkpsach grec, uważa się na ogół za glosę pochodzącą z Iz 59,7.

17 Lecz próżno ich sieć zarzucona, na oczach wszelkiego ptactwa.

1,17 Idea — jak się wydaje — jest taka, że ptaki unikają sieci, jeśli spostrzegły zastawiającego ją myśliwego. Tak też młodzieniec, ostrzeżony przed nadchodzącym niebezpieczeństwem, będzie mógł go uniknąć.

18 Na własną krew oni czyhają, czatują na własne dusze. 

19 Bo taki los chciwych zysku: zabiera im własne ich życie. Prz 15,27

Wezwanie mądrości

20 Mądrość woła na ulicach, na placach głos swój podnosi; Prz 8,1-3; Prz 9,3; J 7,37

1,20 na ulicach. Według grec. Tekst hebr.: „na zewnątrz”.

— Podobnie jak prorocy (por. Jr 5,1; 7,2), tak też uosobiona Mądrość (por. 8,22+) przebiega ulicami i ściga mieszkańców, by im przedstawić swoją naukę, ganiąc beztroskę i fałszywe poczucie bezpieczeństwa (por. Am 6,1; 9,10; Jr 5,12-13; So 1,12).

21 nawołuje na drogach zgiełkliwych, w bramach miejskich przemawia:

1,21 na drogach zgiełkliwych. BJ: „na skrzyżowaniach ulic”, dosł.: „u wylotu (ulic) hałaśliwych”, ale tekst jest niepewny. Grec: „na szczycie szańców”.

22 Dokąd naiwni mają kochać naiwność? szydercy pragnąć szyderstwa? a niemądrzy – pogardzać poznaniem? Ps 94,8

23 Powróćcie do moich upomnień, udzielę wam ducha mojego, nauczę was moich zaleceń. 

24 Ponieważ wołałam, a wy nie dbaliście, podałam rękę, a nikt nie zważał, Iz 65,2; Iz 65,12; Iz 66,4; Jr 7,13; Ps 107,11

25 gardziliście każdą mą radą, nie chcieliście moich upomnień –

26 i ja waszą klęskę wyszydzę, zadrwię, gdy nadejdzie wasz przestrach; Pwt 28,63

27 gdy strach nadciągnie jak burza, a wasze nieszczęście jak wicher, gdy spotka was ucisk i boleść. Jr 23,19

28 Wtedy będą mnie prosić, a nie odpowiem; będą mnie szukać, ale mnie nie znajdą. Jr 11,11+ Oz 5,6+; J 7,34

29 Za to, że wiedzą wzgardzili i znienawidzili bojaźń Pańską, 

30 nie poszli za moimi radami, wzgardzili całym moim napomnieniem – Jr 6,19 

31 spożyją owoce swej drogi, nasycą się swymi planami. 

32 Bo odstępstwo prostaków ich uśmierci, bezmyślność niemądrych ich zgubi. Prz 8,36 Am 6,1; Jr 5,12-13

33 A kto mnie słucha – spokój osiągnie, bezpieczny, bez obawy nieszczęścia.

Prz 2

Zyski płynące z szukania mądrości

1 Synu, jeżeli słowa me przyjmiesz, zachowasz u siebie nakazy,

2,1 Cała mądrość pochodzi od Boga (w. 6), ale człowiek otwiera się na nią dzięki zawsze czujnej ciekawości (w. 3-4) oraz uległości wobec pouczeń starszych (w. 1-2; itd.).

2 ku mądrości nachylisz swe ucho, ku roztropności skłonisz swe serce; 3 tak, jeśli wezwiesz rozsądek, donośnie przywołasz roztropność; 

4 jeśli [szukać] jej poczniesz jak srebra i pragnąć jej będziesz jak skarbów – Prz 3,14; Prz 8,19; Prz 16,16; Mt 13,44-46

5 to bojaźń Pańską zrozumiesz, osiągniesz poznanie Boga. 

6 Bo Pan udziela mądrości, z ust Jego – wiedza, roztropność. Hi 32,8; Mdr 9,10; Syr 1,1

7 On chowa powodzenie dla prawych, opiekę – dla żyjących nienagannie. 8 On osłania ścieżki prawych, ochrania drogę pobożnych. 9 Wtedy sprawiedliwość pojmiesz i prawo, i rzetelność – każdą dobrą ścieżkę; 10 wtedy mądrość zagości w twym sercu, wiedza duszę twą rozraduje; 11 [wtedy] rozwaga będzie cię pilnować, roztropność na straży twej stanie:

12 Aby cię ustrzec przed drogą występku, przed kimś mówiącym przewrotnie. Prz 10,23

13 Opuścili ścieżki prawości, by chodzić mrocznymi drogami. 

14 Radością ich czynić zło, ze złych pomysłów się cieszą. Prz 5,2-20; Prz 6,24-7,27; Syr 9,9

15 Ich ścieżki są kręte: błąkają się po manowcach. Wj 20,14

16 Aby cię ustrzec przed cudzą żoną, przed obcą, co mowę ma gładką.

2,16 cudzą żoną. Dosł.: „kobietą obcą”. Ta pierwsza część Prz, zredagowana najpóźniej, często przestrzega przed cudzołóstwem (2,16-19; 5,2-23; 6,24-7,27), przyrównanym tu (2,17) do zerwania przymierza z Bogiem (por. jeszcze 5,15+) — cudzołóstwo wiedzie do Szeolu (2,18; 5,5.6; 7,26-27). Jest w tych tekstach tylko jedna aluzja do prostytucji (6,26), którą w starszych przysłowiach uważa się za podobną do cudzołóstwa (por. 23,27; 31,3; por. 29,3) — stawia się im wspólny zarzut psucia królów i osłabiania wojowników.

17 Powiernika młodości porzuca, Bożego przymierza niepomna. 18 Już dom jej do Śmierci się chyli, ku cieniom [Szeolu] jej drogi:

2,18. Ku cieniom Szeolu jej droga. W literaturze Bliskiego Wschodu istnieje kilka przykładów pojawiających się tutaj postaci. W Eposie o Gilgameszu bogini Isztar, pod wrażeniem męstwa Gilgamesza gdy ten pokonał budzącego grozę Huwawę, proponuje, że uczyni go swoim mężem. Mimo wielu korzyści, Gilgamesz odmawia ze względu na życie w podziemnym świecie, będące nieuniknionym rezultatem jej pokusy. W ugaryckiej Opowieści Akchat bogini Anat ofiarowuje Akchatowi złoto, srebro i życie wieczne w zamian za jego wspaniały łuk. Podobnie jak Gilgamesz, Akchat odkrywa kłamstwo i wskazuje na nieuchronność śmierci. Motyw romansu z cudzołożnicą pojawia się w kilku utworach mądrościowych jako jeden z najpewniejszych sposobów wiodących do przedwczesnej śmierci (Ankszeszonki powiada: „Mężczyzna, który zbliży się do zamężnej kobiety, zostanie stracony na progu jej domu”; zob. też Prz 6,25-26). Niebezpieczeństwa, które się z tym łączą, przywołują również los małżonka sumeryjskiej bogini Isztar, Tammuza, który przez pół roku musiał mieszkać w podziemnym świecie, by ją wykupić z rejonów śmierci. Świat cieni, w którym zamieszkiwały duchy, był miejscem budzącym skrajną odrazę. W Eposie o Gilgameszu „Dom prochu” jest pozbawiony światła, zaś zmarli „przyodziani są niczym ptaki” i „proch [jest] ich strawą a glina pokarmem”. Mimo to wydaje się, że żywi mogli się radzić duchów (zob. 1 Sm 28,11-15).

19 Każdy, kto do niej idzie, nie wraca, na ścieżki życia nie wstąpi. 20 Abyś szedł drogą [ludzi] dobrych, trzymał się ścieżek prawych. 

21 Albowiem prawi posiądą ziemię, nienaganni będą na niej zachowani. Ps 37,9; Ps 37,29; Mt 5,4

22 Bezbożnych wygładzą z ziemi, z korzeniami wyrwą wiarołomnych. Prz 10,30

Prz 3

Trzymaj się Boga!

1 Synu mój, nie zapomnij mego pouczenia, twe serce niech strzeże nakazów. Pwt 8,1; Pwt 30,16

2 Bo wiele dni i lat życia i pełnię ci szczęścia przyniosą. Prz 4,10; Prz 9,11; Pwt 4,40; Pwt 8,3; Ne 9,29; Syr 1,18

3 Niech miłość i wierność cię nie opuszczą, przymocuj je sobie do szyi, na tablicy serca je wypisz, Prz 6,21; Prz 7,3; Pwt 6,6-9

3,3. Przymocuj je sobie do szyi. Zob. komentarz do Pwt 6,8, gdzie opisano używanie amuletów jako przypomnienie Prawa oraz formę ochrony przed złem. Użycie w tym wersecie na oznaczenie „miłości” związanego z przymierzem hebrajskiego słowa hesed może zostać porównane do znaczenia z Jr 31,3, gdzie Bóg „przyciąga” do siebie naród, okazując mu „umiłowanie” [BT: „Pan się mu ukaże z daleka: Ukochałem cię odwieczną miłością, dlatego też zachowałem dla ciebie łaskawość”].

3,3. Na tablicy serca je zapisz. Możliwe, że autor nawiązuje do zwyczaju noszenia na szyi małej glinianej tabliczki jako amuletu (por. sznur i pieczęć Judy w Rdz 38,18). Jednak paralelny charakter tego tekstu do fragmentu z Jr 31,33 czyni bardziej prawdopodobnym, że chodzi o wewnętrzne przyswojenie sobie Bożego Prawa, zgodnie z Bożym zamiarem: „Umieszczę swe prawo w głębi ich jestestwa i wypiszę na ich sercu”.

4 a znajdziesz uznanie i łaskę w oczach Boga i ludzi. Rz 12,17; Łk 2,52; Ps 37,5

5 Z całego serca Panu zaufaj, nie polegaj na swoim rozsądku. 

6 Poznawaj Go na każdej swej drodze, a On twe ścieżki wyrówna. Prz 16,3; Syr 2,6

3,6. On twe ścieżki wyrówna. W jednym z tekstów traktatowych Assarhaddon nakazuje, że gdy na tronie zastąpi go jego syn, władca wasalny będzie musiał okazać mu poddanie i „wygładzić pod każdym względem jego drogę”. W hymnie na cześć bogini Gula bóstwo powiada, że czyni prostą ścieżkę każdego, kto jej szuka.

7 Nie bądź mądry we własnych oczach, Pana się bój, zła unikaj. Rz 12,16; Ps 34,10; Ps 34,15

8 To ciału zapewni zdrowie, a odświeżenie twym kościom.

3,8 ciału. BJ: „twemu ciału”, według przekładów starożytnych (por. 4,22). Tekst hebr.: „twemu brzuchowi”.

9 Czcij Pana [darami] twego mienia i pierwocinami całego dochodu, Ml 3,10-12 Pwt 26,1+

10 a twoje spichlerze napełnią się zbożem i z tłoczni moszcz się przeleje. Ps 4,8; Pwt 28,8

3,10 zbożem. Według grec. Tekst hebr.: „obficie”.

— Ofiara pierwocin (Pwt 16,1+) to jedyny akt kultu wyraźnie zalecany w Prz, ale częsta będzie sprawa modlitwy.

11 Karceniem Pana nie gardź, synu, nie odrzucaj ze wstrętem strofowań. Hbr 12,5-6; Hi 5,17

12 Pan bowiem karci, kogo miłuje, jak ojciec syna, którego lubi. Ap 3,19; Pwt 8,5

13 Szczęśliwy, kto mądrość osiągnął, mąż, który nabył roztropności. 

14 Bo lepiej ją posiąść niż srebro, ją raczej nabyć niż złoto. Prz 2,4+

15 Cenniejsza ona niż perły, nie równe jej żadne klejnoty. Prz 8,11

3,15. Rubiny jako najcenniejsze kamienie szlachetne [BT: „perły/klejnoty”]. Chociaż rubiny i szafiry są odmianą korundu, minerału składającego się głównie z tlenku glinu, rubiny są znacznie rzadsze, a więc cenniejsze. Egipski mędrzec Ptah-Hotep również porównuje prawdziwą mądrość do rzadkich kamieni (szmaragdów), co przydaje znaczenia takim analogiom. W świecie starożytnym nie znano diamentów.

16 Dni długie są w jej prawicy, w lewicy – bogactwo, pomyślność. Syr 4,12 Ps 8

17 Jej drogi drogami miłymi, wszystkie jej ścieżki to pokój. 

18 To drzewo życia dla tych, co jej strzegą, kto się jej trzyma – szczęśliwy. Prz 11,30; Rdz 2,9; Rdz 3,22; Ap 2,7

3,18. Drzewo życia. Motyw drzewa życia występuje powszechnie w starożytnej epice. W Eposie o Gilgameszu jest to roślina o nazwie „starzec stał się młodzieńcem”, rosnąca nad brzegiem kosmicznej rzeki. Stylizowane drzewa zajmują poczesne miejsce w sztuce Bliskiego Wschodu, często występują też na pieczęciach z Mezopotamii i Kanaanu. Zwykle interpretuje się ten motyw jako przedstawienie drzewa życia, jednak hipoteza taka wymaga wyraźniejszego potwierdzenia ze strony źródeł literackich. Drzewo przekształcone zostało w Księdze Przysłów w obraz mądrości. Podobnie jak w tekście Prz 11,30, mądrość, której ucieleśnieniem jest metafora „drzewa życia”, dostarcza człowiekowi klucza od pełniejszego i bogatszego istnienia. Idea „trzymania się” mądrości posiada pewne konotacje o charakterze seksualnym w kilku fragmentach (Prz 8,17; 18,22), może być więc porównana do godnej niewiasty (Prz 31,10) i przeciwstawiona „Niewieście Głupocie” lub „obcej kobiecie” (odpowiednio, w Prz 9,13-18 i 5,3-14). Element płodności obecny w dobrym małżeństwie i pokrytym kwieciem drzewie ukazany został jako cel godny pożądania.

19 Pan umocnił ziemię mądrością, niebiosa roztropnością utwierdził. Prz 8,22-31

20 Dzięki Jego wiedzy wytrysły odmęty, a rosę spuszczają obłoki.

3,19-20. Język dawnej kosmologii świata. Analogicznie do Ps 104,2-9, Księga Przysłów ukazuje Jahwe jako Pana stworzenia, swego rodzaju „boskiego architekta”, który nadaje kształt kosmosowi, czyniąc go podobnym do dobrze obmyślonej budowli (por. Hi 38,4-7). Dodatkowy wymiar pojawia się w tych wersetach, gdzie Bóg ukazany został pod postacią uosobienia „Mądrości” (zob. Ps 104,24 i Jr 10,12). Jeśli „pragnienie” bóstwa można utożsamić z mądrością, wówczas podobne wyobrażenie występuje w egipskim Hymnie do Atona, w którym czytamy: „Stworzyłeś świat wedle własnego pragnienia, gdy tylko ty istniałeś!”. Według mędrców, aby stwórczy akt mógł w pełni zamanifestować Boską obecność i troskę, musi zostać uzupełniony stałym podtrzymywaniem gmachów nieba i ziemi. Za pomocą słowa „odmęty” oddano hebrajskie słowo tehom oznaczające pramorze, przedwieczny kosmiczny ocean. W babilońskim eposie o stworzeniu, Enuma Elisz, bogini symbolizująca ten kosmiczny odmęt, Tiamat, rozpłatana została na dwoje przez Marduka. Z jednej połowy jej ciała Marduk uczynił wody powyżej, zaś z drugiej wody poniżej ziemi.

W JAKI SPOSÓB POSŁUGIWANO SIĘ PRZYSŁOWIAMI. Podobnie jak w rozmowach ludzi współczesnych, starożytne przysłowia stanowiły powszechny sposób wyrażania myśli. Tak jak współczesna, starożytna mądrość przyjmowana była z powagą (zob. 1 Sm 24,13). Kiedy słyszymy przysłowie: „Do grosza grosz, a napełni się trzos”, wiemy, że mówca zachęca do oszczędzania jako przejawu mądrości. Tak samo gdy prorok Ezechiel cytuje przysłowie: „Jaka matka, taka córka” (Ez 16,44), potępia Jerozolimę za kroczenie śladami jej złej „matki”, Samarii (por. Jr 3,6-11, tam jednak słowa „siostra” używa się dla podkreślenia naturalnego pokrewieństwa). Prorok Ezechiel posługuje się również przysłowiami w celu zaznaczenia zmiany w polityce lub w kolejach losu. Na przykład, w Ez 18,2-3, prorok cytuje porzekadło, które w warstwie zewnętrznej opisuje powszechnie znany fakt, że człowiek widzący jak drugi je coś kwaśnego, sam doświadcza podobnego wrażenia. W Izraelu jednak przysłowie to było używane do wyrażenia koncepcji zbiorowej odpowiedzialności, zgodnie z którą syn odpowiedzialny był za grzechy ojca (zob. Wj 20,5). Teraz jednak Ezechiel powiada, że żaden człowiek nie zostanie ukarany za cudze grzechy i będzie odpowiadał wyłącznie za własne. „Nie będziecie więcej powtarzali tej przypowieści w Izraelu” (Ez 18,3).

Naturalnie, użyteczność przysłowia zależy od kontekstu, w którym się pojawia. Dlatego autor Księgi Przysłów powiada: „Jak chwieją się nogi chromego, tak w ustach głupiego przysłowie” (Prz 26,7). Wypowiedź ta często występuje w utworach z literatury mądrościowej. Na przykład w Pouczeniach Ankszeszonki pojawia się ostrzeżenie: „głupcy nie potrafią wyciągnąć nauki ze szkody”; w Pouczeniach Amenemope czytamy, że „nie należy zasięgać rady głupców”, bowiem ich słowa „huczą niczym burza”, lecz pozbawione są głębszej treści. Jasne więc, że przysłowia to nie zwyczajne sentencje do wyuczenia na pamięć, które każdy może pojąć. Nauka w nich zawarta musi zostać wydobyta i rozwinięta przez mądrego nauczyciela. Podobnie jak plan zajęć dydaktycznych wymagają obecności nauczyciela, by osiągnęły swój cel.

21 Rozwagi i przezorności strzeż, mój synu, niech ci one z oczu nie schodzą, Prz 4,21

22 a życiem twej duszy się staną, wdzięczną ozdobą dla twej szyi. Prz 1,9

23 Drogą swą pójdziesz bezpiecznie, bo twoja noga się nie potknie. Prz 4,12; Prz 6,22; Ps 91,12; Ps 3,6

24 Gdy spoczniesz, nie zaznasz trwogi, zaśniesz, a sen twój będzie przyjemny. 

25 Nie bój się nagłego zagrożenia ni klęski, jaką szykują występni. Ps 91,5

26 Bo Pan będzie u twego boku, uchroni twą nogę od sidła. Hi 5,19-27

Pouczenia społeczne

27 Nie odmawiaj dobra uprawnionemu, gdy masz możliwość działania. Syr 4,3; Mt 7,12

28 Nie mów bliźniemu: Idź i wróć, dam jutro, gdy możesz dać zaraz. Łk 10,25-37; Mt 5,43-48

3,28 „Bliźni” to pierwotnie towarzysz, przyjaciel, współbiesiadnik, jednym słowem — człowiek, z którym się ma konkretne relacje. W Prz słowo to nabiera jednak szerszego znaczenia: „drugi”, „inny” (por. 6,1.3.29; 25,9; 27,17). Jest to pierwszy krok ku rozszerzeniu przykazania miłości (Kpł 19,18), co się zakończy ewangelicznym przykazaniem miłości nieprzyjaciół (Mt 5,43n).

29 Nie spiskuj przeciw bliźniemu, jeśli mieszka obok ciebie beztrosko. 

30 Nie sprzeczaj się z nikim niesłusznie, jeśli ci zła nie wyrządził. 

31 Nie zazdrość gwałtownikowi, nie skłaniaj się ku jego drogom. Syr 11,21; Prz 23,17; Ps 37,1

3,31 Pozorna pomyślność bezbożnych („gwałtownicy”, „przewrotni”, „występni”, „szydercy”, „głupi” — wszystkie te słowa oznaczają tę samą kategorię nieprzyjaciół Jahwe) zawsze była dla Izraelitów pokusą (por. 24,1.19; Ps 73) aż do stania się zgorszeniem (Jr 12,1; Hi 21,7; itd.).

32 Bo Pan się brzydzi przewrotnym, a z wiernymi obcuje przyjaźnie. 33 Przekleństwo Pana na domu bezbożnych, On błogosławi mieszkanie prawych. 

34 On się naśmiewa z szyderców, a pokornym udziela swej łaski. Jk 4,6; 1P 5,5; Syr 3,18; Syr 3,20

35 Mądrzy dostąpią chwały, udziałem głupich jest hańba.

3,35 udziałem... jest. BJ: „dziedziczą”, moriszîm, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: merîm (1. poj.), „wznoszący”.

Prz 4

Zachęta do nabycia mądrości

1 Słuchajcie, synowie, karcenia ojca, słuchajcie pilnie, by poznać rozsądek. 2 Udzielam wam cennej nauki, nie gardźcie moim pouczeniem. 3 Bo i ja byłem synem mego ojca, kochanym jedynakiem matki; 

4 a tymi słowami mnie pouczał: Niech przyjmie twe serce me słowa, strzeż mych nakazów, a będziesz żył. Prz 7,2; Prz 8,35

5 Nabywaj mądrości, nabywaj rozsądku, nie zapominaj, nie zbaczaj od słów ust moich. 6 Nie gardź nią, a ciebie ocali, ukochaj ją, a będzie cię strzegła. 

7 Podstawą jest mądrość: zdobądź ją, za wszystko, co masz, nabądź rozsądku. Mt 13,44-46

4,7 „Zdobywanie mądrości” oznacza, iż pierwszy krok w jej praktykowaniu to być przekonanym, że jej nabycie jest rzeczywiście niezbędne i wymaga ofiar.

8 Ceń ją, a czcią cię otoczy, okryje cię sławą, gdy się do niej przytulisz.

4,8 Ceń ją. BJ: „Obejmij ją”. Sens niepewny, można też rozumieć: „wywyższaj ją”. Grec: „otocz ją palisadą” (by ją chronić).

9 Włoży ci wieniec wdzięczny na głowę, obdarzy cię zaszczytną koroną. Prz 1,9; Mdr 5,16

4,9. Wieniec/zaszczytna korona. Obraz uczty weselnej staje się wyraźny wraz z pojawieniem się tradycyjnych symbolów zjednoczenia oblubienicy (mądrości) z jej protegowanym (oblubieńcem). W tym przypadku symbolem małżeństwa jest zaszczytna korona (zob. Iz 61,10), którą można porównać do wonnych szat oblubienicy w Pnp 4,11. W sensie metaforycznym może to być również paralela do Iz 28,5, gdzie Bóg staje się „koroną chwały i ozdobnym diademem dla Reszty swego ludu”.

10 Posłuchaj, synu, przyjmij moje słowa, a dni się twoje pomnożą. Prz 3,1-2

11 Ukazałem ci drogę mądrości, naprowadziłem na ścieżki prawości. Ps 23,3

12 Gdy pójdziesz, twój krok nie dozna przeszkody, i choćbyś biegł, nie potkniesz się. Prz 3,23+

13 Karności się trzymaj, nie gardź nią; strzeż jej, gdyż ona jest twym życiem. 14 Nie wstępuj na ścieżkę grzeszników, nie wchodź na drogę złych ludzi. 15 Unikaj jej, nie wkraczaj na nią, omiń ją, odwróć się od niej. 16 Bo nie zasną, gdy nie zaszkodzą, sen ich odleci, gdy źle nie zrobią. 17 Bo jedzą chleb bezbożności i piją wino przemocy. 

18 Ścieżka prawych jest światłem porannym, wschodzi i wzrasta aż do południa. 

J 8,12+; Ps 1,1+

19 Droga bezbożnych jak gęsty mrok, nie wiedzą, o co się potkną. 

20 Zważaj, synu, pilnie na me słowa, do uwag mych nakłoń swe ucho. Prz 3,21

21 Niech one nie schodzą ci z oczu, przechowuj je pilnie w swym sercu. 22 Bo życiem są dla znajdujących je, całego ich ciała lekarstwem. 23 Z całą pilnością strzeż swego serca, bo życie tam ma swoje źródło.

4,23. Strzeż swego serca, bo życie ma tam swoje źródło. Zgodnie z powszechną tradycją serce było postrzegane jako ośrodek intelektu (zob. Prz 14,33) i źródło stabilności dla każdego, kto będzie się trzymać prawego i mądrego życia (zob. poszukiwania Salomona w 1 Krl 3,5-9). W religijnej myśli egipskiej serce (ib) odróżniano od duszy (ba) i uważano za najgłębszą istotę ludzkiego jestestwa. To serce właśnie ważono na szali wagi prawdy, gdy zmarły badany był przez bogów Anubisa i Tota. W „Księdze zmarłych” podano zaklęcia mające chronić i wzmacniać serce, by przygotować je na tę próbę.

24 Przewrotności ust się wystrzegaj, od fałszu warg bądź z daleka. 25 Oczy twe niech patrzą wprost, powieki swe kieruj przed siebie. 26 Uważaj, gdzie krok masz postawić, wszystkie swe drogi uważaj za pewne. 

27 Nie zbaczaj na lewo ni w prawo, odwróć swą nogę od złego. Pwt 5,32; Pwt 28,14

Prz 5

Cudzołóstwo a wierność

1 Synu mój, zwróć się ku mojej mądrości, do mej roztropności nakłoń swe ucho; 

2 trzymając się [wskazań] rozwagi, twe wargi strzec będą wiedzy. Prz 2,16+

5,2 W BJ na końcu dodany stych: „Nie zwracaj uwagi na kobietę przewrotną”, za grec. i Wulgatą. W tekście hebr. pominięty. To właśnie jego dotyczy podana na marginesie sygnatura biblijna.

3 Bo miód wypływa z ust obcej, podniebienie jej gładsze niż olej,

5,3. Cudzołóstwo. Współżycie seksualne z cudzą żoną było karane śmiercią w kodeksie biblijnym i innych kodeksach prawnych Bliskiego Wschodu. W egipskim utworze Opowieść o dwóch braciach nazywa się ten czyn „wielkim przestępstwem”, które nie przychodzi nawet na myśl uczciwemu mężczyźnie ani niewieście. Akt ten uważano za napaść na dom męża, pozbawienie go prawa do prokreacji i zagrożenie przekazania majątku jego dziedzicom (zob. komentarz do Wj 20,14). Cudzołóstwo prowadziło do skalania obojga (Kpł 18,20). Ponieważ był to atak nie tylko na świętość domu, lecz również źródło ogólnego skalania, cudzołóstwo podawane jest za powód, dla którego Bóg wygnał lud z jego ziemi (Kpł 18,24-25). W egipskim utworze Pouczenia Any (połowa II tysiąclecia przed Chr.) jest paragraf, w którym ostrzega się przed obcą kobietą, która stara się usidlić mężczyznę, gdy nie ma jej męża.

4 lecz w końcu jest gorzka jak piołun, ostra jak miecz obosieczny. Koh 7,26

5 Jej nogi zstępują ku śmierci, do Szeolu zstępują jej kroki. Prz 7,27 Lb 16,33+

6 Nie zważa na ścieżkę swego życia, jej drogi są błędne, choć ona o tym nie wie. 7 Więc teraz, synu, posłuchaj, nie odstępuj od słów moich ust. 8 Idź drogą swą od niej daleko, pod drzwi jej domu nie podchodź, 9 byś obcym nie oddał swej sławy, a lat swoich okrutnikowi, 

10 by inni z twej pracy nie tyli, by mienie twe nie szło w obcy dom. Prz 29,3

11 Na końcu przyjdzie ci wzdychać, gdy ciało swoje wyczerpiesz. 

12 Powiesz: Jakże nie cierpiałem karcenia, nie nadstawiałem ucha uczącym. 13 Nie zważałem na głos wychowawców, nie dałem posłuchu uczącym. 

14 O włos, a popadłbym w wielkie nieszczęście, pośród zgromadzenia i społeczności. Syr 1,28

15 Pij wodę z własnej cysterny, tę, która płynie z twej studni. Prz 31,10n

5,15 Obrazy te oznaczają prawowitą małżonkę. Potępieniu cudzołóstwa (2,16+) jest tu przeciwstawiona pochwała wierności małżeńskiej i prawowitej żony (5,15-18a i 5,18b-19). Tę pochwałę można uzupełnić kilkoma przysłowiami ku czci żony doskonałej, będącej darem Boga i pociechą męża (18,22; 19,14; dla kontrastu por. 11,22; 19,13; 21,9; 25,24; 27,15; 31,3), a zwłaszcza kończącą księgę pochwałą „niewiasty dzielnej” (31,10-31). — Być może należy tu, jak w 31,10n, widzieć także w rysach prawowitej małżonki symboliczny opis uosobionej Mądrości. W kontekście rozdz. 1-9 cudzołóstwo i wierność małżeńska oznaczałyby wówczas odpowiednio — zgodnie z tradycją prorocką (por. Oz 1,2+) — odstępstwo religijne i wierność Bogu oraz Jego Prawu, źródłu mądrości.

16 Na zewnątrz mają bić twoje źródła? Tworzyć strumienie na placach? 17 Niech służą tobie samemu, a nie również innym wraz z tobą. 

18 Niech źródło twe będzie błogosławione, znajduj radość w żonie swej młodości. Koh 9,9

19 Przemiła to łania i wdzięczna kozica, jej piersią rozkoszuj się zawsze, jej miłością upajaj się stale. 20 Po cóż, mój synu, zachwycać się obcą? Obejmować pierś cudzej? 21 Bo drogi ludzi przed oczyma Pana, On zważa na wszystkie ich ścieżki. 22 Gdy bezbożnym owładną występki, trzymają go więzy grzechu, 23 umrze z braku karności, pobłądzi z ogromu głupoty.

5,23 Cztery następujące teraz przestrogi (6,1-5.6-11.12-15.16-19) stanowią dodatek, a przemowa mędrca powraca w 6,20.

Prz 6

Cztery przestrogi Prz 11,15; Prz 17,18; Prz 20,16; Prz 27,13; Prz 22,26-27; Syr 29,14-20

1 Gdy za bliźniego ręczyłeś, gdy za obcego ręką świadczyłeś –

6,1-5 Poręczenie było w Izraelu dawnym zwyczajem. Najstarsze przysłowia zawierają przestrogę przed jego nadużywaniem. Później Ben Syrach będzie zalecał coś przeciwnego: poręczenie stanie się dziełem miłosierdzia.

6,1. Poręczenia i zabezpieczenia. Użyte tutaj hebrajskie wyrażenie, posiadające paralele z Prz 11,15 i 17,18, wskazuje na odrazę do pewnych praktyk powszechnie stosowanych w interesach, m.in. pobierania odsetek od udzielonego kredytu oraz poręczeń od zaciągniętych zobowiązań. Prawa Esznunna i Kodeks Hammurabiego zawierają bardzo szczegółowe opisy zasad odnoszących się do tych procedur handlowych oraz konsekwencji ich zaniedbania. Brzemię długu obciążające człowieka zostało wymownie oddane w słowach asyryjskiego mędrca Ahikara: „Woziłem piasek i sól, lecz nic nie jest cięższe od długu”. Księga Przysłów napomina czytelników, by spłacali zaciągnięte długi, nie obciążali bliźnich odsetkami i nie byli wierzycielami, którzy mogą stracić cały majątek z powodu złych długów (zob. Prz 22,26-27).

2 słowami z ust się związałeś, przytrzymany mową ust własnych. 3 Uwolnij się, uczyń to, mój synu, bo dostałeś się w rękę bliźniego, idź, biegnij, na bliźnich nalegaj. 4 Oczom swym nie daj się zamknąć, powiekom spoczynku nie dawaj; 5 jak gazela wyrwij się z ręki, jak wróbel z ręki ptasznika.

6,5 z ręki. Tak tekst hebr. W BJ: „z sieci”, za grec.

6 Do mrówki się udaj, leniwcze, patrz na jej drogi, bądź mądry. Prz 20,4; Prz 20,13; Prz 22,13; Prz 24,30-34; Prz 30,24-25

6,6 Znajomość przyrody stanowi część wiedzy mędrca (por. 1 Krl 5,13; Prz 30,24-31; itd.).

6,6. Zwyczaje mrówek. Analiza zwyczajów zwierząt dostarcza przykładów dobrego i złego postępowania. Mrówki uważane były za ucieleśnienie ciężkiej pracy i zapobiegliwości (por. Prz 30,25), ponieważ gromadziły żywność na przyszłość. Inną ich cechę opisano w liście ze starożytnego archiwum w Amarna. Powiada się tam, że mrówka, mimo małych rozmiarów, gotowa stanąć do walki we własnej obronie, gdy zostanie sprowokowana.

7 Nie znajdziesz u niej zwierzchnika, ni stróża żadnego, ni pana – 8 a w lecie gromadzi swą żywność i zbiera swój pokarm we żniwa.

6,8 W grec. dodane: „Albo idź do pszczoły i zobacz, jak jest pracowita i jak wspaniałe jest dzieło, którego dokonuje. Królowie i zwykli ludzie dla zdrowia używają tego, co ona wytwarza; jest poszukiwana i znana wszystkim; chociaż niepozorna pod względem siły, to jednak wyróżnia się tym, że okazała szacunek mądrości”.

9 Jak długo, leniwcze, chcesz leżeć? I kiedyż ze snu powstaniesz? 

10 Trochę snu, trochę drzemki, trochę złożenia rąk, aby zasnąć – Prz 24,33-34

11 a przyjdzie na ciebie nędza jak rozbójnik i niedostatek jak ktoś bezczelny.

6,11 ktoś bezczelny. BJ: „żebrak. Dosł.: „człowiek odpłaty”, ’isz maggan, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ’isz magen, „mąż zbrojny”.

12 Człowiek nikczemny i szkodnik chodzi z przewrotnością na ustach, Ps 36,1-5

13 mruży oczy, szurga nogami, palcami swymi daje znaki – Prz 10,10; Syr 27,22

14 a w sercu swym knuje przewrotność, stale wznieca kłótnie. 15 Dlatego nagle zagłada nań przyjdzie, nie ma na to lekarstwa. 16 Sześciu rzeczy Pan nienawidzi, a siedem w Nim budzi odrazę:

6,16-19 Przysłowie liczbowe (por. 30,15+).

17 wyniosłe oczy, kłótliwy język, ręce, co krew niewinną przelewają, 

18 serce knujące złe plany, nogi, co biegną do zbrodni, Prz 1,16

19 świadek fałszywy, co kłamstwa wypowiada, i ten, kto kłótnie wznieca wśród braci. 

20 Strzeż, synu mój, nakazu ojca, nie gardź pouczeniem matki, Prz 1,8

21 do serca je przywiąż na zawsze, zawieś je sobie na szyi. Prz 3,3

6,21. W sercu je wyryj, zawieś sobie na szyi. Jest to stwierdzenie wprowadzające, podobne do tego, które znajduje się w Prz 3,1-3 i 7,1-3. Łączy ono znaczenie słów mądrości z materialnym przedmiotem jako wiecznym przypomnieniem. Również tekst „szema” z Pwt 6,6-9 miał zostać przywiązany „do ręki jako znak”, stać się „ozdobą przed oczami”. Zob. komentarz do Pwt 6,8 na temat użycia ochronnego amuletu, noszonego na szyi, w pobliżu serca, by chronił człowieka przed złem.

22 Gdy idziesz, niech ono cię wiedzie, niech czuwa nad tobą, gdy zaśniesz; gdy się ockniesz, niech z tobą rozmawia. Prz 3,23-24

23 Bo lampą jest nakaz, światłem pouczenie, drogą do życia – upomnienie karcące. Ps 119,105 Prz 10,17; Prz 2,16-19; Prz 5,2-20

24 By cię ustrzegło przed złą kobietą, przed obcą, co język ma gładki. 25 Niech nie pożąda twe serce jej wdzięków, powiekami jej nie daj się złowić. 26 Bo ceną nierządnicy kęs chleba, zamężna zaś czyha na cenną duszę.

6,26 Kobieta cudzołożna jest bardziej niebezpieczna niż nierządnica, ta bowiem zadowala się zapłatą, gdy tej pierwszej trzeba poświęcić całe życie.

27 Czy schowa kto ogień w zanadrzu, tak by jego szaty się nie zajęły? 28 Czy ktoś pójdzie po węglach ognistych, tak by swoich stóp nie sparzyć? 29 Tak ten, kto idzie do żony bliźniego, kto jej dotknie, nie ujdzie karania. 30 Nie ma hańby dla tego, kto kradnie, by napełnić swe wnętrze, gdy głodny; 

31 a siedmiokrotnie zwróci złapany, wszystko, co w domu ma, odda. Wj 22,1-8

6,31 Złodziej, nawet usprawiedliwiony głodem, winien oddać z nawiązką. W Wj 22,1-8 jest przewidziany zwrot w podwójnej wysokości. Tu użyto mnożnika siedem — liczby dowolnej, lecz wskazującej na ważność zwrotu.

32 Lecz kto cudzołoży, jest nierozumny, na własną zgubę to czyni. 33 Chłostę i wstyd tutaj znajdzie, jego hańba nie będzie zmazana. 

34 Bo zazdrość pobudza gniew męża, nie okaże litości w dniu pomsty. Prz 27,4

35 Na okup za winę nie spojrzy, daru, choćbyś mnożył, nie przyjmie.

Prz 7

Przeciw uwodzicielce

1 Synu mój, przestrzegaj słów moich, moje nakazy przechowuj u siebie. 

2 Nakazów mych strzeż, abyś żył, mych uwag – jak źrenicy oka. Prz 4,4; Prz 8,35

3 Przymocuj je sobie do palca, na tablicy serca je wypisz. Pwt 6,8 Prz 3,3

7,3. Do palca je swego przymocuj. Zob. komentarz do Prz 3,3 i 6,21.

4 Mów do Mądrości: Ma siostro, przyjacielem nazywaj rozsądek. Prz 6,20

5 Abyś się ustrzegł przed cudzą żoną, przed obcą, co mowę ma gładką. Prz 2,16+

6 Przez okno bowiem swojego domu, spoza kraty się przyglądałem. 

7 Ujrzałem wśród niedoświadczonych, rozpoznałem między chłopcami młodzieńca nierozumnego. 8 Przechodził ulicą obok narożnika, na drogę do domu jej wstąpił, 9 o zmroku, o późnej godzinie, pod osłoną nocnych ciemności. 

10 Oto kobieta wychodzi naprzeciw – strój nierządnicy, a zamiar ukryty –Rdz 38,19 

11 podniecona, nieopanowana, nie ustoi w domu jej noga: Prz 5,6

12 to na ulicy, to na placu, na każdym rogu stoi na czatach. Prz 23,27-28

7,8-12. Narożnik. W dokumentach asyryjskich czytamy o małych, ustawionych pod gołym niebem kapliczkach lub wnękach w narożnikach ulic/placów. W jednym z tekstów odnotowano, że w mieście Babilon znajdowało się 180 takich kapliczek poświęconych bogini Isztar. Kapliczki te były konstrukcją pionową, z ołtarzem umieszczonym na szczycie. Wydaje się, że odwiedzały je głównie kobiety. W tym znaczeniu „narożnik” może się odnosić do wnęki kultowej.

13 Chwyciła go i obejmuje, z bezczelną miną doń mówi: Prz 5,3

7,13. Bezczelna mina. Porównaj wygląd i postawę „bezwstydnej nierządnicy” w Ez 16,30. Hebrajski termin przetłumaczony tutaj jako „bezczelna” częściej oddawany jest jako „surowy” lub „gwałtowny” (zob. Pwt 8,23), może też jednak przyjmować znaczenie „zuchwały”, np. w Koh 8,1. Ostatnie ze znaczeń pasuje do obrazu cudzołożnicy, która spoczywa na łożu, wyczekując na swoje ofiary, i sekretnie zaprasza je do wypełnionych wonnościami komnat. Można ją też porównać z żoną z Kodeksu Hammurabiego, która „nie jest ostrożna” i „lekceważąco traktuje męża”.

14 Miałam złożyć ofiarę biesiadną, dziś dopełniałam swych ślubów. 

15 Wyszłam tobie naprzeciw, zaczęłam cię szukać, znalazłam. Pnp 3,2n

16 Kilimem swe łoże usłałam, kobiercem wzorzystym z Egiptu;

7,16. Kobierzec wzorzysty z Egiptu. Jednym z głównych towarów eksportowych Egiptu był ozdobny bisior (zob. Ez 27,7). Starożytne teksty królewskie i korespondencja prywatna zawierają informację, że bisior wytwarzano z nici lnu i używano jako środka wymiany handlowej lub w transakcjach barterowych. Jeden z tekstów egipskich pochodzących z okresu XI dynastii (tzw. pierwszy okres pośredni) opisuje, w jaki sposób rolnik wytwarzał tkaniny z lnu zebranego na polu, by spłacić czynsz dzierżawny. Barwione tkaniny, ponieważ wymagały dodatkowego procesu obróbki, miały większą wartość. W tym przypadku cudzołożnica wykorzystuje je do pokazania swojej zamożności i do zwabienia mężczyzny do wejścia do jej komnaty.

17 łoże swe mirrą skropiłam, aloesem i cynamonem.

7,17. Łoże skropione wonnościami. Podobnie jak cudzoziemską pościelą, kobieta posługuje się zagranicznymi wonnościami, by przekształcić swoją sypialnię w egzotyczną i budzącą pożądanie pułapkę. Wonności (takie jak mirra, kadzidło i aloes - zob. Pnp 3,6; 4,14) docierały do Palestyny w karawanach wędrujących z Indii i Pustyni Arabskiej do wybrzeża Morza Czerwonego. Słoje z wonnościami odnaleziono w wielu stanowiskach archeologicznych na całym Bliskim Wschodzie. Wytwarzanie wonności przedstawiono na egipskich malowidłach grobowych, wiele jednak szczegółów dotyczących metod produkcji stosowanych w starożytności uległo zapomnieniu.

18 Chodź, pijmy rozkosz do rana, wzajemną miłością się cieszmy. 19 Bo męża w domu nie ma, udał się w drogę daleką. 20 Wór pieniędzy zabrał ze sobą, ma wrócić o pełni księżyca. 21 Omamiła go długą namową, pochlebstwem swych ust go uwiodła. 22 Podążył za nią niezwłocznie, jak wół, co idzie na rzeź, jak spętany głupiec do chłosty.

7,22 Trzeci stych w BJ: „jak głupiec idący na karę pęt”, niepewny. Grec. dosł.: „(22c)jak pies schwytany w pęta,(23a) jak jeleń ugodzony strzałą w wątrobę”.

23 Aż mu strzała przeszyje wątrobę, jak wróbel, co wpada w sidło, nieświadomy, że idzie o życie. Koh 7,26; Koh 9,12

7,23. Strzała przeszywająca wątrobę. Na egipskich malowidłach nagrobnych często pojawiają się sceny z polowań arystokracji na mokradłach. Gdy nagonka wypłoszyła ptactwo z kryjówki, zasypywał je nieoczekiwanie deszcz strzał posłanych przez myśliwych. Brak podejrzeń u ofiary nierządnicy wskazuje na podobną postawę zaabsorbowania lub nieświadomości realnego charakteru niebezpieczeństwa. Wątroba uważana była przez starożytnych za jeden z najważniejszych organów, dlatego też wymieniono ją tutaj jako cel.

24 Więc teraz, synowie, słuchajcie, zważajcie na słowa ust moich. 25 Niech serce twe ku jej drogom nie zbacza, nie błąkaj się po jej ścieżkach. 26 Bo wielu zranionych strąciła, a wszystkich możnych zabiła. 27 Jej dom to drogi do Szeolu, co w podwoje śmierci prowadzą.

Prz 8

Mądrość zaleca samą siebie Prz 1,20-32

1 Czy Mądrość nie nawołuje? nie wysila głosu Roztropność?

8,1-9,18 Te rozdziały zawierają szczyt nauczania Prz, dotyczącego mądrości (por. 8,22+). Ten sam temat został rozwinięty w późniejszych księgach: Syr 1,1-20; 24; Mdr 6-9; por. też Hi 28.

2 Na najwyższym szczycie, przy drodze, na rozstaju dróg usiadła, 

3 przy bramach, u wejścia do miasta, przy wejściu do portyków głos podnosi:

J 7,37

8,3 Mądrość krzyczy być może całkiem po prostu jak wędrowny handlarz, który przyciąga kupujących zachwalając swój towar.

4 Odzywam się do was, mężowie, was wzywam, synowie ludzcy; 5 naiwni, nabierzcie rozwagi, niemądrzy, nabierzcie rozumu.

8,5 nabierzcie rozumu. Dosł.: „nabierzcie serca”, por. też w 6,32 (BJ): „pozbawiony rozsądku”, dosł.: „pozbawiony serca”.

6 Słuchajcie, mówię rzeczy wzniosłe, z warg moich wychodzi rzetelność. 7 Podniebienie me prawdę podaje, wstrętna mym wargom nieprawość. 8 Mowy ust moich są prawe, obcy mi fałsz i krętactwo. 9 Wszystkie są jasne dla rozsądnych, rzetelne dla posiadających wiedzę. 

10 Karcenie moje nabądźcie, nie srebro, raczej wiedzę niż złoto najczystsze. Prz 3,14; Prz 16,16

11 Bo Mądrość cenniejsza od pereł, żaden klejnot nie jest jej równy. Hi 28,15-19; Prz 3,15

8,11. Rubiny jako najcenniejsze kamienie szlachetne [BT: „perły/klejnoty”]. Zob. komentarz do Prz 3,15.

12 Jam Mądrość, rozwaga mi bliska, posiadam wiedzę, roztropność. Syr 24

13 Bojaźń Pańska to zła nienawidzić. Pychy, wyniosłości, złych dróg, przewrotnych ust nienawidzę. Hi 28,28 Syr 15,8

14 Moja jest rada i powodzenie, jam rozsądek, moja jest potęga. 

15 Dzięki mnie królowie panują, słusznie wyrokują książęta. Iz 11,2-5; Jr 23,5; 1Krl 3,4-15; Syr 10,4

16 Dzięki mnie rządzą władcy, wielmożni, wszyscy rządcy sprawiedliwi.

8,16 Niekiedy w. 17 jest umieszczany przed 15, by uwypuklić rozwijanie się jego myśli.

17 Ja kocham tych, co mnie kochają, znajdzie mnie, kto mnie szuka. Mdr 6,12; Mt 7,7-11; J 14,21; J 3,16

18 Bogactwo jest ze mną i cześć, znaczna fortuna i pomyślność. 

19 Mój owoc cenniejszy niż złoto, a plony – niż wyborne srebro. Syr 1,16n

20 Kroczę drogą prawości, ścieżkami sprawiedliwości, 21 by przyjaciół obsypać bogactwem i napełnić ich skarbce. 

22 Pan mnie zrodził jako początek swej mocy, przed dziełami swymi, od pradawna. J 1,1-3+ Syr 1,4; Syr 1,9; Syr 24,8; Syr 24,9

8,22-31 Idea uosobionej Mądrości, w 14,1 zwykły chwyt literacki, rozwijała się w Izraelu poczynając od Wygnania, kiedy politeizm nie był już zagrożeniem dla prawdziwej religii. Jeśli w Hi 28 i Ba 3,9 — 4,4 mądrość ukazuje się jako rzecz, jako pewne dobro godne pożądania, zewnętrzne względem Boga i człowieka, to w Prz 1,20-33; 3,16-19 i w rozdz. 8-9 jest przedstawiona jako osoba. Tu ona sama wyjawia swoje pochodzenie (stworzona przed wszelkim stworzeniem, w. 22-26) a także swój aktywny udział w dziele stworzenia (w. 27-30) oraz rolę, jaką spełnia wobec ludzi, by ich prowadzić do Boga (w. 31.35-36). Ben Syrach rozwinie tę doktrynę: jeśli Syr 1,1-10 przypomina Hi 28, to Syr 4,11-19; 14,20 — 15,10, a zwłaszcza 24,1-29 (por. Syr 24,1+) kontynuują linię Prz 8. Niemniej jednak we wszystkich tekstach, gdzie Mądrość jest uosobiona, jak w innych miejscach Słowo lub Duch, trudno odróżnić, czy jest to sztuka poetycka, wyraz dawnych koncepcji religijnych czy przeczucie nowych objawień. Wreszcie Mdr 7,22-8,1 sprawia wrażenie, że Mądrość, „promieniowanie chwały Bożej”, uczestniczy w naturze Boga, ale opisujące ją abstrakcyjne terminy odpowiadają zarówno jakiemuś atrybutowi Bożemu, jak i wyraźnej hipostazie. — Doktryna o Mądrości, tak zarysowana w ST, zostanie podjęta w NT, gdzie się dokona nowego i decydującego postępu przez odniesienie jej do Chrystusa. Jezus jest określony jako Mądrość i jako Mądrość Boga (Mt 11,19p; Łk 11,49; por. Mt 23,34-36; 1 Kor 1,24-30), tak jak Mądrość, również Chrystus uczestniczy w stworzeniu i zachowaniu świata (Kol 1,16-17), strzeże Izraela (1 Kor 10,4; por. Mdr 10,17n). Wreszcie w prologu J Słowu są przypisane cechy Mądrości stwórczej, a cała Ewangelia Janowa przedstawia Chrystusa jako Mądrość Bożą (por. J 6,35+). To wyjaśnia, dlaczego tradycja chrześcijańska od św. Justyna w Mądrości ST rozpoznała Chrystusa. Poprzez przystosowanie liturgia odniosła Prz 8,22n do Dziewicy Maryi, takiej współpracowniczki Odkupiciela, jaką dla Stwórcy jest Mądrość.

8,22 Pierwszy stych w BJ: „stworzył mnie, pierwociny swego dzieła”. Hebr. czasownik (qananî) oddano jako „stworzył mnie” w grec, w przekładzie syr. i w Targumach (por. Syr 1,4.9; 24,8-9). Tłumaczenie „nabył mnie” lub „posiadł mnie” (Akwila, Symmach, Teodocjon) przyjął św. Hieronim (Wulgata) prawdopodobnie w celu zwalczenia błędu Ariusza, który Słowo (utożsamiane z Mądrością) uważał za stworzenie. Sformułowanie „pierwociny swego dzieła” (dosł.: „pierwociny swej drogi” lub „swych dróg”, jeśli iść za przekładami starożytnymi) należy zestawić z tytułem „Pierworodny wszelkiego stworzenia”, nadanym Chrystusowi przez św. Pawła (Kol 1,15), oraz z tytułem „Początek stworzenia Bożego” (Ap 3,14).

23 Od wieków zostałam ustanowiona, od początku, przed pradziejami ziemi. J 1,1

8,23 zostałam ustanowiona. Według znaczenia czasownika nasak, poświadczonego w Ps 2,6. Niektórzy wolą zwykły sens „lać”, „odlewać” (przedmiot z metalu). Inni poprawiają, by wyprowadzić to słowo od rdzenia sakak, i tłumaczą: „zostałam ukryta” lub „zachowana”.

24 Przed oceanem zostałam zrodzona, przed źródłami pełnymi wód;

8,24 Chodzi o wodną otchłań, na której spoczywają zarazem krąg ziemi i sklepienie nieba (por. Rdz 1; Ps 104; Hi 38).

25 zanim góry zostały założone, przed pagórkami zostałam zrodzona. 

26 Nim glebę i pola uczynił przed pierwszymi skibami roli. 

27 Gdy niebo umacniał, z Nim byłam, gdy kreślił sklepienie nad bezmiarem wód; Rdz 1,6; Hi 28,23-27; Syr 24,5; Mdr 9,9

28 gdy w górze utwierdzał obłoki, gdy źródła wielkiej Otchłani umacniał, 

29 gdy morzu ustawiał granice, by wody z brzegów nie wystąpiły; gdy ustalił fundamenty ziemi. Hi 38,8-11; Ps 104,7-9

8,22-29. Mądrość poprzedzająca powstanie kosmosu. Podobnie jak Ewangelia św. Jana, która rozpoczyna się słowami „Na początku było Słowo”, autor Księgi Przysłów powiada, że mądrość była pierwszym z Bożych stworzeń, istniejącym wraz z Bogiem u zarania czasu. Mądrość była obecna podczas stwarzania wszystkich innych bytów we wszechświecie. Podobnie jak egipska Maat, która ukazana została jako towarzyszka boga słońca, stwórczego Re, mądrość wydaje się posłańcem Jahwe, najstarszym z bytów stworzonych. Możliwe, że można by się tutaj również dopatrzyć jakichś związków z babilońskim mitem o stworzeniu oraz ugaryckim opisem Ela, nie jest to jednak pewne.

30 I byłam przy Nim mistrzynią, rozkoszą Jego dzień po dniu, cały czas igrając przed Nim.

8,30 mistrzynią. BJ: „jak kierownik robót”. Słowo rzadkie w hebr. Sens „rzemieślnik”, „artysta” (stąd „mistrz murarski”) został poświadczony w Jr 52,15; Pnp 7,2 i potwierdzony w grec. Mądrość jest współpracowniczką Stwórcy (por. Mdr 7,22). W innym przekładzie, opartym na nieznacznej zmianie tekstu, czyni się z niej Jego „ukochane dziecko”, „wierną uczennicę”.

8,30. Mądrość jako zręczny rzemieślnik [BT: „mistrzyni”]. R. Murphy słusznie połączył ten werset z użyciem „Ja jestem” w Rdz 3,14, odczytując go jako aluzję do Boga-Stwórcy. Jeśli mądrość jest „mistrzowskim rzemieślnikiem” Boga lub duchem stwórczym, byłaby to trafna paralela do obrazu pojawiającego się w Prz 3,19. Jeśli, z drugiej strony, mądrość jest „małym dzieckiem” (niektóre przekłady preferują takie znaczenie) bawiącym się u stóp Boga, nadal przecież obecny jest element „radości” z powodu przebywania w obecności Bożej i doświadczania dreszczyku emocji, towarzyszącego wyłanianiu się stworzenia w okresie, gdy nie było innych trosk. W tekstach egipskich Maat nazywana jest również „dziecięciem bogów”, które raduje się igraniem z nimi. Istnieją także liczne przykłady motywu dzieł mistrzowskiego rzemieślnika, np. ukształtowanie ludzi przez Marduka w babilońskim eposie Enuma Elisz oraz rywalizacja pomiędzy Nintu-Mami a Ea-Enki o stworzenie ludzi z gliny w babilońskim eposie Atrachasis. W egipskich tekstach o stworzeniu pochodzących z Memfis, Ptah przedstawiony jest jako mistrzowski rzemieślnik zajęty dziełem tworzenia. Oprócz tego literatura akadyjska mówi o siedmiu wielkich „rzemieślnikach”, starożytnych mędrcach, który żyli po potopie i przekazali mądrość pierwszym królom.

31 Igrając na okręgu ziemi, radowałam się przy synach ludzkich. Mdr 1,6

32 Więc teraz, synowie, słuchajcie mnie, błogosławieni ci, co dróg moich strzegą. Syr 14,20-27

33 Słuchajcie przestrogi i bądźcie mądrzy, a jej nie odrzucajcie. 

34 Błogosławiony jest człowiek, który mnie słucha, który co dzień u drzwi moich czeka, czuwając u progu mej bramy. Ap 3,20; Mdr 6,14

35 Bo kto mnie znajdzie, znajdzie życie i osiągnie upodobanie Pana. Prz 3,1-2; 1J 5,12

36 Kto przeciw mnie grzeszy, duszę swą rani, wszyscy, co mnie nienawidzą, śmierć kochają. Mdr 1,12-16

Prz 9

Biesiada Mądrości Mt 22,1-14p

1 Mądrość zbudowała sobie dom, wyciosała siedem kolumn,

9,1 Kolumnami charakteryzuje się bogaty dom, taki z dziedzińcem wewnętrznym. Liczba siedem symbolizuje tu doskonałość.

9,1. Siedem kolumn w domu mądrości. Istnieje wiele teorii na temat domu mądrości o siedmiu filarach. Wskazywano, że oznaczają one sklepienie nieba, planety, dni stworzenia, księgi prawa oraz siedmiu starożytnych mędrców z Mezopotamii. Oprócz tego w ugaryckim eposie o Baalu i Anat pojawia się wzmianka o pałacu najwyższego bóstwa Ela. Miał on zamieszkiwać w „siedmiu komnatach mądrości, w ośmiu salach sądu”. Interesująca jest również hipoteza Murphy’ego, który sugeruje, że w Księdze Przysłów przedstawiono dom „Niewiasty Mądrości”. W sumeryjskiej lamentacji nad Eridu, świątynia Enki (boga mądrości), Eanna, posiada siedem nisz/zakamarków i siedem ognisk.

2 nabiła swych zwierząt, namieszała wina i zastawiła stół. 3 Służące odesłała i woła na wyżynnych miejscach miasta:

9,3. Znaczenie najwyższego punktu w mieście. W Prz 8,3 Mądrość nawołuje w bramach miasta, dokonując publicznego obwieszczenia. Jednak „wyżynnym miejscem miasta” była zwykle świątynia lub pałac znajdujący się na akropolu. Wezwanie do uczenia się oraz nabywania mądrości i prawości pojawia się również w Iz 2,2, gdzie świątynia Pana w Jerozolimie służy za najwyższy punkt, do którego ciągną „wszystkie narody” (zob. też Mi 4,1). Dobre wieści dla powracających wygnańców (Iz 40,9) również miały zostać ogłoszone z „wysokiej góry”.

4 Prostaczek niech tutaj przyjdzie! Do tego, komu brak rozumu, mówiła: 

5 Chodźcie, nasyćcie się moim chlebem, pijcie wino, które zmieszałam. Iz 55,1-3; Syr 24,19-21; J 6,35+

6 Odrzućcie naiwność, a żyć będziecie, chodźcie prosto drogą rozsądku. 

7 Kto poucza szydercę, ściąga na siebie wzgardę, kto strofuje bezbożnego, [czyni to] na własną szkodę.

9,7-12 Maksymy dodane później jako komentarz do w. 6.

8 Nie strofuj szydercy, by cię nie znienawidził, strofuj mądrego, a będzie cię kochał. Prz 15,12 Prz 19,25

9 Ucz mądrego, a będzie mądrzejszy, oświecaj prawego, a zwiększy swą umiejętność. 

10 Początkiem mądrości jest bojaźń Pańska, rozsądkiem – poznanie Świętego. Prz 1,7+

11 Bo dzięki mnie twe dni się pomnożą, lata życia będą ci dodane. Prz 3,1-2

12 Gdy jesteś rozumny, pomagasz sobie, jako szyderca, sam [kark] podstawiasz. 

13 Kobieta Głupota jest podniecona, Lekkomyślność nie posiada wiedzy. Prz 9,1-6

9,13-18 Z kolei została uosobiona Głupota, a jej działania są przeciwstawione działaniom Mądrości (9,1-6). Sens słowa jest wyraźny — tak jak istnieją dwie drogi: droga dobra i droga zła („dobra” i „zła” należy tu traktować jako rzeczowniki; 4,18-19; Pwt 30,15-20; Ps 1; temat ten powraca w Didache i u Pseudo-Barnaby oraz w rkpsach z Qumran), tak też są dwa wezwania skierowane do człowieka, dwie uczty, na które jest zaproszony. Wyboru musi dokonać on sam (por. Rz 12,21; 2 Kor 6,14n; Tt 1,15).

14 Przy bramie swego domu usiadła, na tronie, na wyżynach w mieście, 15 by wołać na przechodzących drogą, na tych, co idą prostymi ścieżkami: 

16 Niech zboczy tu niedoświadczony. Odzywa się do nierozważnego: 17 Przyjemna jest woda kradziona, chleb skrycie jedzony jest smaczny. 

18 Nie wie, że są tam cienie zmarłych, jej zaproszeni w głębinach Szeolu. Lb 16,33+

Prz 10

PIERWSZY ZBIÓR NAUK MĄDROŚCI

1 Przysłowia Salomona. Mądry syn jest radością ojca, zmartwieniem dla matki – syn niemądry. Prz 15,20; Prz 17,25; Prz 19,13

10,1-22,16 To prawdopodobnie najstarsza część księgi. W zbiorze tym nie widać uporządkowania, jeśli nie liczyć pewnych zestawień, niekiedy całkiem powierzchownych.

2 Bez pożytku złem nabyte bogactwa, a prawość ocala od śmierci. Syr 5,8; Prz 11,4; Prz 12,28
3 Prawego Pan nie zagłodzi, lecz odrzuci żądze występnych. Ps 34,10
4 Ubogi pracuje ręką niedbałą, a ręka pilnych sprowadza bogactwo. Prz 15,19; Prz 19,15
5 We żniwa plon zbiera syn rozsądny, syn hańbą okryty prześpi czas koszenia. Prz 20,4 Prz 6,9-11
6 Błogosławieństwa na głowie prawego, usta bezbożnych gwałt kryją. Prz 10,16-24; Prz 11,18

10,6 Drugi stych identyczny z 11b. Grec: „przedwczesna żałoba zamyka usta bezbożnym”.

10,6. Zasada odpłaty. Porównanie człowieka mądrego i głupca to częsty temat literatury mądrościowej Bliskiego Wschodu. Jednym z zadań mądrości jest zapewnienie, by złe lub głupie postępowanie nie spotkało się z nagrodą. I tak, w pouczeniach egipskiego mędrca Ptah-Hotepa (około XXV w. przed Chr.) opisano właściwą postawę wobec pracy: „Mądry wstaje wcześnie, aby przystąpić do pracy, głupiec, by się martwić, jak wiele jest do zrobienia”. Zdolność do życia w społeczności bez powodowania niepotrzebnej szkody lub cierpienia opisana została w wypowiedzi egipskiego mędrca Amenemope (około XI w. przed Chr.): „Bardziej niebezpieczne są słowa głupców od sztormowych wiatrów na otwartych wodach”. Inny nauczyciel z Egiptu, Ankszeszonka (około VIII w. przed Chr.), powiada: „Człowiek mądry zabiega o przyjaciół, zaś głupiec o wrogów”. Na temat ogólnego omówienia zasady odpłaty zob. wstawkę obok komentarza do Hi 4, wstawkę poświęconą powszechnym wyobrażeniom z Księgi Psalmów, a także wprowadzenie do literatury poetyckiej i mądrościowej ze Starego Testamentu.

7 Pamięć o prawym jest błogosławiona, imię grzeszników ulega zagładzie. Prz 10,27; Prz 12,7; Prz 14,11; Ps 112,6

8 Kto mądry, sercem przyjmie nakazy, upadnie, kto wargi ma nierozsądne. Mt 7,24
9 Kto postępuje nieskazitelnie – bezpieczny, zdradzi się, kto przewrotnych dróg szuka. Prz 28,18
10 Kto mruga oczyma, sprawia cierpienie, upadnie, kto wargi ma nierozsądne. Prz 6,13; Syr 27,22

10,10 Drugi stych za tekstem hebr., gdzie: „głupi gaduła zmierza ku swej zgubie” (por. w. 8b). BJ: „kto upomina prosto w oczy, zapewnia sobie uspokojenie”, za grec.

10,10. Kto okiem mruga [złośliwie]. Dodane w niektórych przekładach słowo „złośliwie” ma charakter wyłącznie interpretacyjny - w innych kontekstach, w których użyto tego zwrotu, jest mowa o obu oczach, więc mruganie uznać należy za mało prawdopodobne. Alternatywnego wyjaśnienia dostarczają akadyjskie wypowiedzi mądrościowe o omenach, zawierające cały szereg stwierdzeń mających związek z oczami. W jednym z takich tekstów czytamy, że człowiek, który przymyka oczy, mówi kłamstwa. Nie jest pewne, czy chodzi tu o częste przymykanie, czy mrużenie oczu podczas mówienia. Tę samą myśl wyrażono w Prz 16,30.

PRZYSŁOWIA JAKO PRAWDY OGÓLNE. Chociaż mądrość ukazana w Księdze Przysłów ma charakter uniwersalny, wiele zawartych w tej księdze wypowiedzi stanowi ucieleśnienie zbiorowego zdrowego rozsądku mieszkańców Bliskiego Wschodu oraz całej ówczesnej kultury. Jednakże należy pamiętać, że stwierdzenia w rodzaju „Strzeż mych nakazów, byś żył, jak źrenicy oka - mych uwag” (Prz 7,2) oraz „Prawego Pan nie zagłodzi, lecz odtrąci żądze nieprawych” (Prz 10,3) nie są obietnicami lub uniwersalnymi prawdami. Wartości funkcjonujące w świecie biblijnym nie zawsze przekładają się idealnie na współczesną rzeczywistość naszego życia. Istnieje wciąż przecież fizyczna rzeczywistość nędzy, potrzeb i niedostatku, która nie jest oznaką braku sprawiedliwości, lecz jedynie przejawem problemów ekonomicznych, psychicznych i społecznych.

Istotne elementy współczesnych przysłów należy dostrzegać również w ich starożytnych odpowiednikach (biblijnych i innych). Przysłowia nie są przejawem prawdy absolutnej, ukazują tylko poprawny sposób podejścia do okoliczności życia. „Barbara po wodzie, święta po lodzie” to nie jest obietnica ani rzecz pewna. Zbrodnia czasami popłaca. Tę charakterystyczną cechę przysłów dostrzec można w tym, że czasami doradza się przeciwne rozwiązania identycznego problemu. W Prz 26,4 mędrzec radzi, by nie odpowiadać głupiemu wedle jego głupoty, zaś w następnym wersecie, by to właśnie czynić. Faktem jest, że w pewnych sytuacjach wskazane jest postępowanie za radą z wersetu 4, zaś w innych, z wersetu 5. To, za którą radą iść należy, jest często uzależnione od sytuacji i człowiek mądry będzie wiedział, jakie postępowanie obrać. Również współczesne przysłowia zdradzają podobną skłonność do „przeciwieństw” (na przykład, „Kto się zawaha, będzie zgubiony” i „Spójrz, zanim skoczysz”; „Ciągnie swój do swego” i „Przeciwieństwa przyciągają się wzajemnie”).

11 Usta sprawiedliwego są źródłem życia, usta bezbożnych gwałt kryją.

10,11. Źródło życia. Jak mawiał egipski mędrzec Amenemope, kluczem do obfitego życia jest mądre postępowanie i mądra mowa, jednak „głupcy, którzy publicznie głos zabierają w świątyni, są jak drzewo zasadzone w domu”, które usycha i obumiera z powodu braku światła, a następnie zostaje spalone lub wyrzucone na śmietnik. Z drugiej strony, „człowiek mądry jest nieskory do mówienia i przypomina drzewo zasadzone w ogrodzie”, które wydaje słodkie owoce, dostarcza cienia i kwitnie „w ogrodzie na wieki”.

12 Nienawiść prowadzi do kłótni, wszelką przewinę zakrywa miłość. Prz 17,9 1Kor 13,7; 1P 4,8
13 Na wargach rozumnego jest mądrość, kij na grzbiecie nierozsądnego. Prz 19,29; Prz 26,3
14 Mądrzy skrzętnie zachowują wiedzę, usta głupiego to bliska zguba. Mt 12,34-35; Prz 18,7
15 Majętność bogacza jest jego warownią, ruiną nędzarzy – ich własne ubóstwo. Prz 18,11; Syr 8,2; Ps 49,7
16 Dorobek prawego prowadzi do życia, a zysk bezbożnego do grzechu. Rz 6,21-22; Prz 12,28
17 Na drodze do życia, kto strzeże karności, kto gardzi naganą, błądzi na bezdrożach. Prz 6,23; Prz 15,32

10,17 na drodze. Według tekstu hebr., gdzie ’orach, ścieżka. BJ: „idzie”, lekcja ’oreach, na zasadzie domysłu.

18 Kto tai nienawiść, ma usta kłamliwe, głupi niesławę rozgłasza.
19 W gadulstwie nie uniknie się grzechu, kto powściąga swe wargi – rozsądny. Koh 5,2; Prz 13,3; Prz 17,27; Jk 3,8
20 Srebrem wybornym jest język prawego, a serce bezbożnych jest jak rzecz znikoma.
21 Wargi sprawiedliwego żywią wielu, a głupcy umrą z braku rozsądku.
22 Błogosławieństwo Pana jest bogactwem, [własny] trud niczego tu nie doda. Ps 127,1
23 Radością dla głupiego są czyny haniebne, a mądrość – dla męża roztropnego. Prz 2,14
24 To, czego się boi grzesznik, nań spadnie, a [Pan] spełni pragnienie sprawiedliwych. Hi 3,25 Ps 37,4
25 Gdy wicher zawieje, nie ma grzesznika, a podstawy sprawiedliwego są wieczne. Mt 7,24-27; Prz 12,3; 1J 2,16-17
26 Czym ocet dla zębów, a dym dla oczu, tym leniwy dla tych, którzy go posłali. Prz 13,17; Prz 25,13; Prz 26,6 Prz 4,10

10,26 W drugim stychu mowa o leniwym posłańcu.

27 Bojaźń Pańska dni pomnaża, skrócone są lata bezbożnych.
28 Oczekiwanie prawych – to radość, a nadzieja bezbożnych zaginie. Hi 8,13; Ps 112,10
29 Pan jest umocnieniem postępujących nienagannie, a zgubą dla popełniających nieprawość.
30 Sprawiedliwy nie zachwieje się nigdy, występni nie będą mieszkać na ziemi. Prz 2,21-22
31 Owocem prawych ust jest mądrość, język zaś przewrotnych będzie usunięty. Ps 37,30
32 Wargi sprawiedliwego uznają to, co miłe [Bogu], a usta bezbożnych – przewrotność. Koh 10,12

Prz 11

1 Obrzydła Panu waga fałszywa, upodobanie ma w ciężarku uczciwym. Prz 20,10; Prz 20,23; Prz 16,11; Pwt 25,13-16; Am 8,5-6; Oz 12,8; Mi 6,10-11 Prz 13,10

11,1. Oszukiwanie na targowisku. Praktyka polegająca na używaniu „fałszywych odważników” stanowiła silną pokusę dla handlarzy i bankierów. Babiloński Kodeks Hammurabiego starał się ukrócić ten nielegalny proceder, grożąc nieuczciwemu bankierowi przepadkiem całej inwestycji. W sferze pouczeń mądrościowych zachęca się jednak ludzi do właściwego postępowania. I tak „wymowny wieśniak”, postać z egipskiej literatury mądrościowej, przestrzega króla i jego dostojników przed niebezpieczną sytuacją, w której „mający udzielać pełnej miary, oszukują lud”. Zakłada się, iż król uzna wyeliminowanie takich szkodliwych praktyk za rzecz mądrą. Zob. komentarz do Am 8,5-6, gdzie omówiono nieuczciwe praktyki stosowane w interesach w Izraelu z VIII w. przed Chr.

2 Nadeszła wyniosłość, nadejdzie i hańba, u ludzi skromnych jest mądrość.
3 Nieskazitelność prowadzi prawych, a przewrotność gubi wiarołomnych.
4 W dzień gniewu bogactwo jest bez pożytku, prawość ocala od śmierci. Ps 49,7-9; Hi 21,30 Prz 10,2
5 Prawość nienagannego równa mu drogę, występny upada przez występek.
6 Prawych ocala ich sprawiedliwość, pułapką wiarołomnych ich żądza. Prz 11,3
7 Nadzieja bezbożnych znika przy śmierci, ufność złożona w bogactwie przepada. Prz 10,28; Ps 112,10
8 Sprawiedliwy jest ocalony z udręki, a jego miejsce zajmie bezbożny.
9 Obłudnik ustami chce zniszczyć bliźniego, lecz sprawiedliwych ocala ich wiedza. Prz 29,5
10 Cieszy się miasto ze szczęścia prawych, a głośno się raduje z upadku bezbożnych. Prz 28,12
11 Błogosławieństwem uczciwych wznosi się miasto, usta bezbożnych prowadzą do ruiny. Prz 14,1
12 Nierozumny, kto bliźnim pogardza, roztropny umie o nim milczeć. Prz 14,21
13 Włóczy się plotkarz, wyjawiając sekrety, duch rzetelny milczy o sprawie. Prz 10,19; Prz 17,27n
14 Bez kunsztu [rządzenia] naród upada, wybawienie – przy wielu doradcach. Prz 24,6; Prz 15,22; Mdr 6,24
15 Kto ręczy za obcego, w zło wpada, kto poręczeń nie lubi – bezpieczny. Prz 6,1+

11,15. Gwarancje i poręczenia. Zob. komentarz do Prz 6,1.

16 Sławę uzyskuje powabna kobieta, majątek uzyskuje władczy mężczyzna. Prz 31,10n; Prz 5,15+

11,16 Grec: „Kobieta urocza przynosi zaszczyt swemu mężowi, a ta, która gardzi prawością, jest tronem niesławy. Gnuśnym brakuje zasobów, a gwałtownicy zyskują bogactwa”.

17 Miłosierny dobrze czyni swej duszy, okrutnik niszczy własne ciało. Syr 14,6
18 Bezbożny ma zysk zwodniczy, pewna zapłata dla siewcy prawości. 2Kor 9,6; Ga 6,8
19 Stały w prawości zmierza do życia, kto goni za złem – do śmierci.

11,19 Stały w prawości. BJ: „Kto ustanawia sprawiedliwość”. „Kto ustanawia”, kan, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ken, „w ten sposób”.

20 Obrzydłe Panu serce przewrotne, upodobaniem Jego ci, których droga jest nienaganna. Prz 12,22; Prz 15,9
21 Z pewnością zły nie pozostanie bezkarny, ale potomstwo prawych ujdzie cało. Prz 16,5; Prz 12,21

11,21 Z pewnością. BJ: „pewne uderzenie”, dosł.: „ręka w rękę”. Możliwa aluzja do zwyczaju uderzania ręką o rękę na znak zgody.

22 [Czym] w ryju świni złota obrączka, tym piękna kobieta bez rozsądku.
23 Pragnieniem prawych tylko dobro, oczekiwaniem bezbożnych jest [tylko] gniew.
24 Bywa, że hojny ciągle zyskuje, a skąpy nad miarę zmierza do nędzy.
25 Dusza życzliwa będzie obfitować, kto napoi drugich, dozna orzeźwienia. Iz 58,7-11; Mt 7,2; Mt 10,42
26 Naród przeklina kryjących swe zboże, błogosławi tych, co je sprzedają.
27 Kto szuka dobra, pragnie życzliwości, kto dąży do zła – ono go dosięgnie. Prz 12,2 Prz 5,22

11,27 W pierwszym stychu mowa o łasce Jahwe, który wynagradza sprawiedliwych (por. 12,2).

28 Kto ufa bogactwu, upadnie, jak liście zazielenią się prawi. Ps 52,9-10; Mk 10,23; Ps 1,3
29 Kto niszczy swój dom, wiatr odziedziczy, a głupiec – sługą bystrego umysłem.
30 Owocem prawości drzewo życia, a człowiek mądry zdobywa dusze. Ps 1

11,30 Drugi stych w BJ: „mędrzec zniewala dusze”. W grec, być może na skutek zakłopotania tym tekstem, który można rozumieć: „mędrzec zabiera życie”, lekcja: „przed czasem występni będą zabrani”.

11,30. Drzewo życia. Zob. komentarz do Prz 3,18.

31 Jeśli zapłata sprawiedliwego jest na ziemi, to tym bardziej złoczyńcy i grzesznika.

Prz 12

1 Kto karność kocha, kocha i wiedzę, kto nagany nie znosi, jest tępy. Prz 13,18; Prz 15,5; Syr 21,6
2 Dobry zjednywa upodobanie u Pana, męża podstępnego uzna On za bezbożnego. Prz 11,27
3 Bezbożnością nikt się nie umocni, a korzeń prawych trwa nieporuszony. Prz 10,25
4 Koroną męża jest dzielna kobieta, próchnicą kości postępująca haniebnie. Prz 31,10n
5 Sprawiedliwych zamiary to prawość, zamysły występnych oszustwem.
6 Słowa grzeszników krwiożerczą zasadzką, usta uczciwych wybawią ich. Prz 14,3
7 Powaleni bezbożni i nie ma ich, a dom sprawiedliwych stoi. Mt 7,24-27
8 Doznaje pochwał człowiek za rozsądek, przewrotne serce spotyka pogarda.
9 Lepiej być mało znaczącym, a mieć pomocnika, aniżeli pyszałkiem, nie mając chleba. Syr 10,27
10 Prawy uznaje potrzebę swych zwierząt, a serce występnych okrutne. Prz 27,23
11 Kto ziemię uprawia, nasyci się chlebem, kto ściga ułudy, z rozumu obrany. Prz 28,19
12 Bezbożny pożąda twierdzy grzeszników, lecz sprawiedliwych korzeń owocuje.
13 W przewinie ust jest fatalna pułapka, mąż sprawiedliwy wyjdzie z ucisku. Prz 10,19; Prz 18,7 Prz 24,16
14 Owoc ust człowieka dobrem nasyca, dzieło rąk męża do niego wraca. Prz 13,2; Prz 18,20 Łk 6,37-38
15 Głupiec uważa swą drogę za słuszną, kto rady usłucha, jest mądry.
16 Głupi swój gniew ujawnia od razu, przemyślny odpowiedź powstrzyma. 2Sm 13,20n;
17 Kto przedkłada rzecz pewną, mówi, co słuszne, a świadek fałszywy – oszustwo. 2Sm 13,32 Prz 14,25
18 Plotka bywa jak pchnięcie mieczem, a język mądrych staje się lekarstwem. Prz 15,4
19 Mówienie prawdy przetrwa, mgnienie oka trwa język kłamliwy.
20 W sercu knujących zło jest podstęp, a radość u doradzających pokój. Mt 5,9
21 Nie spotka zło sprawiedliwego, u grzeszników jest pełno nieszczęść. Prz 11,21; Ps 91,10
22 Wstrętne Panu są wargi kłamliwe, w postępujących wiernie ma On upodobanie. Prz 11,20
23 Człowiek przemyślny o wiedzy swej milczy, serce nierozumnych głosi głupotę. Prz 10,19; Prz 13,16
24 Ręka pilnych zdobywa zwierzchnictwo, a niedbalstwo sprowadzi pracę pod przymusem.
25 Troska przygnębia serce człowieka, rozwesela je dobre słowo. Prz 15,13
26 Sprawiedliwy wypatruje dla siebie pożywienia, droga bezbożnych ich mami.

12,26 Pierwszy stych w BJ: „Sprawiedliwy ukazuje drogę swemu towarzyszowi”, „ukazuje drogę”, sens niepewny, a użyta tu forma czasownikowa — jedyna, niemniej jednak ogólnie jest przyjęte wyprowadzenie jej od czasownika „badać, dokonywać zwiadu”.

27 Lenistwo zwierzyny nie upiecze, ludzka pilność jest cennym bogactwem.

12,27 nie upiecze. Tak, bo niczego nie upolowało.

28 Na drodze prawości jest życie, kroczenie po niej jest nieśmiertelnością. Prz 10,16 Rz 6,21-23

12,28 Drugi stych w BJ: „droga nieprawych wiedzie ku śmierci”, „droga nieprawych”, za grec. Tekst hebr.: „i droga, ścieżka(?)”.

Prz 13

1 Syn mądry [słucha] karcenia ojca, szyderca nie słucha nagany.

13,1 [słucha]. Dodane według następnego stychu.

2 Z owocu ust człowiek spożywa dobro, a gwałt pragnieniem niewiernych. Prz 12,14; Prz 18,20

3 Kto czuwa nad ustami, strzeże życia, kto usta rozwiera, gubi sam siebie. Prz 21,23 Syr 28,25-26; Jk 3,2-12; Prz 6,6-11

13,3 życia. Być może jest to gra słów — termin ten może też znaczyć: „gardło” i „dusza”.

4 Leniwy pragnie i czeka na próżno, pragnienie pilnego jest zaspokojone.
5 Prawy się brzydzi słowem przewrotnym, bezbożny postępuje niecnie i haniebnie.
6 Prawość strzeże nienaganności, a bezbożność strąca w przepaść grzechu.

13,6 Drugi stych w BJ: — grzech powoduje upadek złego”, „złego”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „złość”.

7 Bywa taki, co udaje bogacza, nie mając niczego, a z pozoru ubogi opływa w bogactwo. Ap 3,17 Łk 12,21; Łk 12,33
8 Bogactwo okupem za życie człowieka, lecz ubogi jest głuchy na groźby. Prz 15,16

13,8 Drugi stych w BJ: „lecz ubogi nie słucha zarzutów”. Jest to idea bajki o szewcu i bogaczu.

9 Wesoło błyska światło prawych, lecz gaśnie lampa występnych. Ps 97,11
10 Wyniosłość wznieca tylko kłótnie, u zasięgających rady jest mądrość. Prz 11,2
11 Przepadnie bogactwo pędem wiatru zdobyte, kto gromadzi powoli – pomnaża. Prz 20,21

13,11 pędem wiatru. BJ: „pospiesznie”, za grec. Tekst hebr.: „(wynik) marności”.

12 Przewlekłe czekanie rujnuje duszę, spełnione pragnienie jest drzewem życia. Prz 3,28 Prz 13,19

13,12. Drzewo życia. Zob. komentarz do Prz 3,18.

13 Kto gardzi słowem, szkodę poniesie, nagrodę otrzyma, kto nakaz szanuje.
14 Nauka mądrego jest źródłem życia, aby uniknąć sideł śmierci. Prz 14,27
15 Zdrowy rozsądek zjednywa życzliwość, a droga wiarołomnych ma być trwała?
16 Każdy przemyślny postępuje w wiedzy, a nierozumny rozszerza głupotę. Prz 12,23; Koh 10,3
17 Poseł nikczemny wtrąca w niedolę, posłaniec wierny staje się lekarstwem. Prz 25,13

13,17 wtrąca w niedolę. BJ: „popada w nieszczęście”, chyba że można skorygować tak, jak uczyniono tutaj, by rozumieć „wtrąca” kogoś, co sugerowałby stych następny, jednakże grec. przemawia na korzyść tekstu masoreckiego: „Król zuchwały popadnie w nieszczęście”.

18 Kto gardzi karceniem, jest w biedzie i hańbie, godzien czci, kto strzeże upomnień. Prz 12,1
19 Spełnione pragnienie przyjemne dla duszy, wstrętne głupim od zła się odwrócić. Prz 13,12 Prz 29,27

13,19 Nie widać dobrze związku obu stychów: być może tekst jest skażony lub niekompletny.

20 Kto z mądrym przestaje, nabywa mądrości, towarzysz głupców szkodę poniesie. Syr 6,33-34 Prz 14,7
21 Nieszczęście pędzi za grzesznikami, a szczęście nagrodą dla prawych.
22 Mąż dobry zostawia dziedzictwo wnukom, prawemu przypadnie majątek grzeszników. Prz 28,8; Hi 27,16-17
23 Z nowej uprawy ubogich jest wiele żywności, a bywa, że przepada to, co [nabyte] bezprawnie.

13,23 Również tu — jak się zdaje — tekst jest skażony. Grec: „Sprawiedliwi żyją w bogactwie wiele lat, niesprawiedliwi giną nagle”.

24 Nie kocha syna, kto rózgi żałuje, kocha go ten, kto w porę karci. Prz 22,15; Prz 23,13; Prz 23,14; Prz 29,15; Prz 29,17; Prz 3,12+

13,24. Karcenie dzieci w starożytnym świecie. W starożytnych utworach prawnych (zob. sumeryjski kodeks prawny i Wj 20,12) oraz kompozycjach zaliczanych do literatury mądrościowej wyraźnie zaznacza się troska o to, by uczyć dzieci szacunku i posłuszeństwa dla rodziców. Na przykład, asyryjski mędrzec Ahikar wypowiada znaną mądrość, że „oszczędzanie kija to psucie dziecka”. Zauważa też, że ludzie, którzy „nie szanują imienia swoich rodziców, zostaną przeklęci za zło, którego się dopuścili, przez Szamasza, boga sprawiedliwości”. Wyrażano również zatroskanie sprawą odpowiedzialności rodziców za dzieci. Widać to wyraźnie w egipskim utworze Pouczenia Ankszeszonki, w którym czytamy: „Dzieci głupców włóczą się po ulicach, zaś dzieci mądrych są u ich boku” (por. nakazy prawne dotyczące nieposłusznego syna w Pwt 21,18-21).

25 Mąż prawy ma w bród pożywienia, żołądek bezbożnych gwałt cierpi.

Prz 14

1 Mądrość niewiast dom sobie buduje, własnoręcznie go niszczy głupota. Prz 8,22+; Prz 9,1; Prz 24,3

14,1 Mądrość niewiast. Tekst hebr.: „Najmędrsze z niewiast”, ale czasownik jest w 1. poj. W BJ: „Mądrość”, na zasadzie domysłu.

2 Kto chodzi w wierności, boi się Pana, człowiek dróg przewrotnych Nim gardzi.
3 W ustach głupiego rózga na jego wyniosłość, wargi mądrych są ich osłoną.

14,3 Tekst niepewny.

4 Gdzie bydła brak, tam spichlerz pusty, dzięki mocy wołów plon jest obfity.
5 Wierny świadek nie kłamie, kłamstwa wypowiada świadek fałszywy.

14,5 O fałszywym świadectwie por. 6,19; 12,17; 14,25; 19,5.9; 21,28; 24,28; 25,18, a może także 10,11; 11,9; 12,6. Por. Wj 20,16; 23,1; Pwt 19,15-21.

6 Szyderca próżno szuka mądrości, rozumny łatwo nabędzie wiedzy.
7 Od człowieka głupiego się odsuń, rozumnych warg nie doświadczyłeś. Prz 13,20
8 Mądrość przemyślnego poznaje swą drogę, głupota nierozumnych – zwodzeniem.
9 Głupcy drwią z poczucia winy, uczciwi mają w nim upodobanie.
10 Serce zna gorycz duszy, obcy nie dzieli z nim radości.
11 Dom bezbożnych zostanie zburzony, a namiot rzetelnych zakwitnie. Hi 8,22
12 Jest droga, co komuś wydaje się słuszna, lecz są to w końcu drogi Śmierci. Prz 16,25
13 Serce i w śmiechu się smuci, a boleść jest końcem radości. Koh 2,1-2; Koh 7,2-6; Łk 6,25
14 Niewierne serce syci się swym postępowaniem, a więcej od niego – człowiek dobry.

14,14 a więcej od niego. Tekst hebr.: mealajw, „sponad niego”(?). BJ: „ze swych dzieł”, mimmaalalajw, na zasadzie domysłu.

15 Naiwny ufa każdemu słowu, przemyślny rozważa swe kroki.
16 Mądry się boi i złego unika, głupi się zapala, nabywając pewności.
17 Człowiek porywczy popełnia głupstwa, człowiek podstępny jest znienawidzony. Prz 14,29; Prz 29,22
18 Naiwni nabywają głupoty, wiedza koroną przemyślnych. Prz 14,24
19 Przed dobrymi źli chylą czoło, lecz uczciwi cieszą się upodobaniem.

14,19. Chylenie czoła u bram. W tym przypadku „bramy” oznaczają wejście prowadzące do domostwa sprawiedliwego, nie zaś bramy miasta (por. głęboki pokłon sług króla złożony u bram jego pałacu w Est 3,2). Na zasadzie paralelizmu werset ten wskazuje, że czyniący zło zostaną zmuszeni do poddania się sprawiedliwemu i staną się jego sługami. Podobna sytuacja, w której należny szacunek wyrażają ci, wcześniej zupełnie niezważający na swoich „nowych panów”, pojawia się w przepowiedni Mojżesza z Wj 11,8 („przyjdą wszyscy słudzy twoi do mnie i oddadzą mi pokłon”).

20 Ubogi niemiły nawet najbliższemu, a bogacz ma wielu przyjaciół. Syr 6,8-12; Prz 19,4; Prz 19,6; Prz 19,7
21 Kto bliźnim gardzi, popełnia grzech, błogosławiony, kto lituje się nad uciśnionym. Prz 11,12 Ps 41,2
22 Czyż planujący zło nie błądzą? Miłość i wierność dla zamierzających dobro.
23 Każdy trud przynosi zyski, pusta gadanina jedynie stratę.
24 Koroną mądrych jest bogactwo, głupota niemądrych [pozostanie] głupotą. Prz 14,18
25 Świadek prawdomówny ratuje życie, oszustwo szerzy kłamstwa. Prz 12,17

14,25 Drugi stych w BJ: „kto rozgłasza kłamstwa, jest oszustem”, „oszust”, merammeh, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: mirmah, „przebiegłość”.

26 W bojaźni Pańskiej niezawodna twierdza, dla swoich dzieci jest On ucieczką. Prz 19,23
27 Bojaźń Pańska jest źródłem życia, pozwala uniknąć sideł śmierci. Prz 13,14
28 Liczny naród jest chwałą króla, brak ludu to zguba dla władcy.
29 Cierpliwy jest bogaty w rozwagę, a porywczy ujawnia głupotę. Prz 14,17; Prz 15,18; Prz 19,11
30 Serce spokojne jest życiem dla duszy, zazdrość próchnicą dla kości. Prz 17,22
31 Kto uciska ubogiego, lży jego Stwórcę, czci Go, kto ma litość dla biednych.
Prz 17,5

32 Przez swą złość pada bezbożny, a prawy przy śmierci posiada ufność.

14,32 przy śmierci. Za tekstem hebr. W BJ: „w swej nieskazitelności”, za grec. i przekładem syr.

33 W sercu rozumnego spoczywa mądrość. A czy we wnętrzu głupich pozwala się poznać?

14,33 pozwala się poznać? Za tekstem hebr. pominięto tu przeczenie. BJ: „nie rozpoznają jej”, za grec.

34 Sprawiedliwość wywyższa naród, a hańbą ludów ich grzech.
35 Rozsądnemu słudze król przychylny, a gniew budzi przynoszący wstyd. Rdz 41,37-44; Syr 8,8; Mt 24,45

Prz 15

1 Odpowiedź łagodna uśmierza złość, słowo raniące rozbudza gniew. 1Sm 25,32-33; 1Krl 12,12-19
2 Język mądrych ocieka wiedzą, usta zarozumialca wyrażają głupotę. Koh 10,12
3 Na każdym miejscu są oczy Pana, baczą pilnie na złych i dobrych. Prz 5,21; Prz 15,11; Prz 16,2; Ps 7,10; Ps 139; Ps 1n;
4 Drzewem życia jest język leczący, złamaniem na duchu – jego przewrotność. Za 4,10 Prz 12,18

15,4 złamaniem na duchu. Dosł.: „przewrotność w niej jest pęknięciem ducha” („język” w hebr. może być r. żeńskiego). BJ: „język przewrotny rozbija serce”.

15,4. Drzewo życia. Zob. komentarz do Prz 3,18.

5 Głupi gardzi karceniem ojca, kto nagany przyjmuje, jest roztropny. Prz 12,1; Prz 13,18
6 W domu prawego są wielkie zapasy, a w zysku bezbożnych – ruina.
7 Wargi mądrych szerzą wiedzę, a serce zarozumiałych – bezprawie.
8 Ofiara występnych obrzydła Panu, upodobaniem Jego modły ludzi prawych. Prz 21,27; 1Sm 15,22+
9 Droga grzesznika obrzydła Panu, kocha On tego, kto postępuje w prawości. Prz 11,20; Prz 12,22
10 Dla odstępstwa od ścieżki surowe skarcenie, kto nagan nie znosi, umrze. Prz 12,1; Prz 15,32
11 Szeol i Zagłada są jawne dla Pana, o ileż bardziej serca synów ludzkich. Prz 11,20+; J 2,25
12 Szyderca nagan nie lubi, do ludzi mądrych nie chodzi. Prz 9,8
13 Serce radosne twarz rozwesela, gdy ból w sercu, to i duch przygnębiony. Prz 12,25; Syr 13,25
14 Serce rozumne szuka wiedzy, usta niemądrych toną w głupocie. Prz 18,15
15 Wszystkie dni są złe dla uciśnionego, a serce pogodne – to wieczysta uczta. Syr 30,25
16 Lepiej mieć mało z bojaźnią Pańską niż z niepokojem wielkie bogactwo. Prz 13,8; Prz 16,8; Prz 17,1; Ps 37,16
17 Lepsza potrawa z jarzyn z miłością niż tłusty wół z nienawiścią. Prz 17,1
18 Człowiek gniewliwy wznieca kłótnie, a cierpliwy łagodzi spory. Prz 14,29; Prz 28,25; Mt 5,9
19 Droga leniwych jak żywopłot z cierni, ścieżka prawych jest wyrównana.
20 Mądry syn jest radością ojca, a matką pogardza syn głupi. Prz 10,1; Prz 17,25; Prz 23,22
21 Nierozsądny cieszy się głupotą, rozumny chodzi prostą drogą.
22 Zamiary unicestwia brak rady, dojrzewają, gdzie wielu doradców. Prz 11,14
23 Radością człowieka odpowiedź ust własnych, jak miła wypowiedź w swym czasie.
24 Dla rozsądnego droga życia w górę, by uniknąć Szeolu, co w dole. Koh 3,21 Lb 16,33+

15,24 Wyrażenia: „w górę” i „w dole”, pominięte w grec, mogłyby być późniejszymi glosami. „Droga życia” oznacza — jak się zdaje — przedłużenie życia ziemskiego, przeciwstawione śmierci, zstąpieniu do Szeolu. Później rozumiano: „droga wiodąca do szczęśliwości niebieskiej”, ale takie pojęcie nie należało do teologii tej epoki.

25 Pan rozwala dom pysznych, a miedzę wdowy ustala. Prz 22,28; Prz 23,10-11; Pwt 19,14; Oz 5,10

15,25. Miedza wdowy. Usunięcie miedzy uważano za naruszenie przymierza, bowiem ziemia stanowiła ważny składnik dziedzictwa ludu (zob. Pwt 19,14). W babilońskich tekstach rytualnych jako jedną z przyczyn choroby wymienia się naruszenie tabu zabraniającego umieszczania fałszywych kamieni granicznych. W egipskiej Księdze zmarłych pokutnik zaprzecza, by przesuwał miedzę sąsiada. Przestępstwo to dodatkowo pogarszał fakt, że wdowa była pozbawiona tradycyjnej ochrony prawnej ze strony męża i mogła się stać łatwym celem ataku. Przysłowie zakazuje więc naruszania jej praw. Odpowiednikiem tego nakazu jest pouczenie Amenemope: „Nie kłusuj na polu wdowy”.

26 Obrzydłe Panu złe zamiary, lecz czyste słowa są miłe.
27 Dom niszczy, kto zgarnia zyski, żyć będzie, kto podarków nie lubi. Prz 1,19; Prz 17,23+
28 Prawe serce rozważa odpowiedź, usta bezbożnych zioną złością. Prz 19,28
29 Od występnych Pan jest daleko, modlitwy prawych On słucha. Iz 59,2; J 9,31
30 Świecące oczy radują serce, radosna nowina odświeża kości.

15,30 odświeża kości. Dosł.: „natłuszcza kości”. BJ: „odradza siły”.

31 Ucho posłuszne życiowej naganie pomiędzy mądrymi przebywa. Prz 25,12
32 Kto gardzi karceniem, lekceważy swą duszę, kto słucha upomnień, nabywa bystrości. Prz 15,10; Prz 10,17; Prz 19,20
33 Bojaźń Pańska jest karną mądrością, pokora poprzedza szacunek. Prz 1,7+ Prz 18,12

Prz 16

1 Człowiecze są zamysły serca, odpowiedź języka – od Pana. Prz 19,21; Prz 16,9

16,1 Człowiek proponuje, a Bóg dysponuje.

2 Wszystkie drogi człowieka są czyste w jego oczach, lecz Pan osądza duchy. Prz 21,2
3 Powierz Panu swą sprawę, a spełnią się twoje zamiary. Prz 3,6; Ps 37,5
4 Wszystko celowo uczynił Pan, także grzesznika na dzień nieszczęścia. Rz 9,22

16,4 Występny został stworzony po to, by w dniu swego nieszczęścia ukazać sprawiedliwość Bożą.

5 Obrzydły Panu każdy wyniosłego serca, z pewnością nie ujdzie on kary. Prz 11,21
6 Miłość i wierność gładzą grzechy, a bojaźń Pańska od zła odwraca. Tb 12,9
7 Gdy drogi człowieka są Panu miłe, pojedna On z nim nawet wrogów. Rdz 26,26n; Rdz 31,1n
8 Lepiej mieć mało z prawością niż wielkie zyski z bezprawiem. Prz 15,16+; Tb 12,8
9 Serce człowieka obmyśla drogi, lecz Pan umacnia jego krok. Prz 19,21
10 Na wargach królewskich wyrocznia, w wyroku usta jego nie błądzą.

16,10 W pierwszym stychu chodzi o to, że król wydaje wyroki w imieniu Boga (por. 2 Sm 14,18-20; 1 Krl 3,4-28). — Następujące przysłowia (z wyjątkiem tego w w. 11) są przysłowiami królewskimi.

16,10. Król jako źródło wyroczni. Słowa króla miały większą wagę od słów zwykłego obywatela. Wypowiadanie ich było więc jednym z głównych obowiązków monarchów. Ahikar powiada, że słowa władców to „obosieczny miecz”. Nieliczni tylko (jeśli w ogóle tacy istnieli) mogli podważyć słowo króla, zatem jako rzecznik narodu i boga (bogów) władca nie mógł naruszać praw ludu ani dopuszczać do tolerowania niesprawiedliwości. Wymowny wieśniak zwraca się do swojego faraona: „Jesteś moim panem, moją ostatnią nadzieją i jedynym sędzią”.

11 Waga i szala zgodna z prawem należą do Pana, Jego dziełem ciężarki w worku. Prz 11,1+

16,11 szala zgodna z prawem. Dosł.: „szale sprawiedliwości”. BJ: „właściwe szale”, na zasadzie domysłu.

16,11. Wagi i miary. Zob. komentarz do Prz 11,1. Należy zwrócić również uwagę na stwierdzenie z egipskiej Księgi zmarłych, gdzie dusza mająca za chwilę stanąć przed sądem bogów życia przyszłego, składa „przysięgę niewinności”, zapewniając, że „nie używała fałszywych odważników”.

12 Obrzydliwością u królów działanie bezbożne, bo tron ich opiera się na prawości. Prz 25,5; Prz 29,14
13 Prawe usta są miłe królowi, kocha on mówiących uczciwie. Prz 14,35; Prz 22,11
14 Gniew króla zwiastunem śmierci, uśmierza go człowiek rozumny. Prz 19,12; Prz 20,2
15 W pogodnym obliczu króla jest życie, a życzliwość jak chmura deszczowa. Ps 4,7+ Prz 19,12
16 Co lepsze od złota? Nabycie mądrości. Raczej mieć rozsądek niż srebro. Prz 3,14; Prz 8,19
17 Odwrócenie się od zła jest ścieżką prawych, kto czuwa nad swą drogą, strzeże duszy.
18 Duma zapowiada ruinę; duch wyniosły poprzedza upadek. Prz 11,2; Prz 15,33
19 Lepszy duch uniżony z ubogimi niż dzielący łupy z wyniosłymi. Iz 57,15
20 Dobro znajdzie, kto zważa na słowo; kto Panu zaufał, jest szczęśliwy. Prz 13,13; Ps 2,12; Ps 40,5

21 Kto w sercu mądry, zwie się rozumnym, słodycz warg pomnaża pouczenie. Prz 16,23
22 Rozsądek źródłem życia tych, co go mają; karcenie głupich jest głupotą.
23 Serce mądre czyni usta rozważnymi i pouczenie mnoży na wargach. Prz 16,21; Koh 10,12
24 Przyjemne słowa są plastrem miodu, słodyczą dla duszy, lekiem dla kości.
25 Jest droga, co komuś wydaje się słuszna, lecz są to w końcu drogi śmierci. Prz 14,12
26 Głód robotnika skłania do pracy, bo usta zmuszają go.
27 Człowiek nikczemny zło drąży, jakby mu ogień płonął na ustach. Jk 3,6

16,27 Człowiek nikczemny. Dosł.: „człowiek Beliala”, czyli Nicości (por. 6,12), choć niektórzy dopatrują się w Belialu określenia demona (por. 2 Kor 6,15).

28 Człowiek przewrotny wznieca kłótnie, plotkarz odpycha przyjaciela. Syr 28,13n; Prz 17,9
29 Gwałtownik zwodzi bliźniego, prowadzi go na drogę niedobrą.
30 Kto oczy mruży, obmyśla przewrotność; kto wargi zagryza, zło postanowił.
31 Siwy włos ozdobną koroną do znalezienia na drodze prawości. Mdr 4,9; Syr 25,4-6
32 Cierpliwy jest lepszy niż siłacz, opanowany – niż zdobywca grodu. Prz 25,28
33 Między fałdy sukni wrzuca się losy, lecz od Pana pochodzi rozstrzygnięcie.

16,33 Aluzja do umieszczanego na piersiach arcykapłana efodu (Wj 28,6+), utożsamionego tu z efodem, w którym przechowywano święte losy (1 Sm 2,28+).

16,33. Losy. Zob. komentarz do 1 Sm 14,40-42 - została tam omówiona metoda rzucania losów jako sposób podejmowania decyzji. Była to forma wróżenia opierająca się na założeniu, że wynik rzutu zależy od Boga, a więc dostarczy Jego odpowiedzi (zwykle typu „tak” lub „nie”) na postawione pytanie.

Prz 17

1 Lepszy kęs chleba w spokoju niż dom pełen biesiad kłótliwych. Prz 15,17

17,1 biesiad kłótliwych. BJ: „ofiar niezgody”. Chodzi tu niewątpliwie o mięsa ofiarowywane, a następnie spożywane na ucztach sakralnych.

2 Sługa rozsądny weźmie górę nad synem zhańbionym i z braćmi posiądzie dziedzictwo.
3 Dla srebra – tygiel, dla złota – piec, dla serc probierzem jest Pan. Prz 27,21; Jr 11,20+

17,3. Oczyszczanie szlachetnych metali. Złoto i srebro oczyszczano w grafitowym tyglu. Złoto topi się w temperaturze 1061 st. C. Metal trzeba podgrzać o kolejnych kilkaset stopni, by osiągnął postać ciekłą. Substancje mineralne i domieszki ulegały spaleniu już w niższej temperaturze, zanim metal ostygnął. Podczas procesu wytapiania ważne było ograniczenie dostępu tlenu, by powierzchnia metalu nie stała się porowata. Wytapianie metali wymagało doświadczenia i fachowej wiedzy na temat narzędzi i oczyszczanych substancji. Proces ten jest więc trafną metaforą próbowania serca przez Pana (por. „ważenie serca” podczas sądu duszy w egipskiej tradycji religijnej).

4 Złoczyńca zwraca uwagę na zgubne wargi, nieszczery słucha szkodliwego języka.
5 Kto drwi z ubogiego, znieważa jego Stwórcę, kto cieszy się z klęski, nie jest bez winy. Prz 14,31 Kpł 19,14

17,5 Por. staroegipskie sentencje ze zbioru Amenemope: „Nie śmiej się z niewidomego, nie wyszydzaj karła, nie czyń krzywdy kalece... człowiek jest gliną i słomą, bóg jest jego budowniczym”.

6 Koroną starców synowie synów, a chlubą synów ojcowie. Ps 128,3; Ps 128,6 Syr 3,10-11
7 Nie przystoi prostakowi napuszona mowa, tym bardziej możnemu wargi kłamliwe.
8 W oczach posiadacza dar kamieniem szczęścia, gdziekolwiek się zwróci, ma powodzenie. Prz 18,16; Prz 21,14; Prz 17,23+
9 Cudzą przewinę tai, kto szuka przyjaźni, kto sprawę rozgłasza, odpycha przyjaciela. Prz 10,12 Prz 16,28
10 Nagana głębiej poruszy rozsądnego niż nierozumnego – sto batów.

17,10 Powstaje pytanie, czy ta wzmianka o stu uderzeniach nie jest pochodzenia egipskiego, prawo izraelskie bowiem zakazywało przekraczania czterdziestu razów (por. Pwt 25,3).

11 Z pewnością przekorny zła szuka, poślą mu okrutnego zwiastuna.

17,11 Być może chodzi o anioła zagłady (por. Wj 12,23+). Takie właśnie rozumienie w grec: „Pan pośle przeciw niemu anioła nieubłaganego”.

12 Raczej spotkać niedźwiedzicę, co dzieci straciła, niż nierozumnego w jego głupocie.
13 Kto złem za dobro płaci, temu zło nie ustąpi z domu. Ps 109,4n
14 Kłótnie zaczynać, to dać upust wodzie, nim spór wybuchnie, uciekaj! Mt 5,25; Mt 5,40
15 Kto bezbożnego uwalnia i kto skazuje prawego – obydwaj są obrazą dla Pana. Wj 23,7; Pwt 16,18-20
16 Po co pieniądze w rękach nierozumnego? By kupić mądrości? Brak mu rozumu.
17 Przyjaciel kocha w każdym czasie, ale brat się rodzi w nieszczęściu. Syr 6,7-10; 1Sm 20
18 Nierozumny jest, kto daje porękę lub przysięgą ręczy za bliźniego. Prz 6,1+

17,18. Gwarancje i poręczenia. Zob. komentarz do Prz 6,1.

19 Kto lubi przewinę, lubi i kłótnię; kto bramę podwyższa, szuka upadku.

17,19 bramę podwyższa. Tak dosł. W BJ: „okazuje się pyszny”.

20 Szczęścia nie zazna serce przewrotne, w nieszczęście wpada nieszczery w języku.
21 Kto rodzi głupca – to na własne zmartwienie; nie cieszy się ojciec nicponia. Prz 10,1; Syr 22,3

22 Radość serca wychodzi na zdrowie, duch przygnębiony wysusza kości. Prz 14,30
23 Występny wyjmuje dar z zanadrza, by ścieżki prawa naginać. Wj 23,8; Pwt 16,19; Pwt 27,25; Iz 1,23; Am 5,12; 1Sm 8,3

17,23 Chodzi tu wyraźnie o podarki otrzymywane przez sędziego lub fałszywego świadka (por. Prz 17,8; 18,16 i 21,14, gdzie szerszy sens).

24 Przed rozsądnego obliczem jest mądrość, lecz oczy nierozsądnego na krańcach świata.

17,24 W drugim stychu chodzi o to, że głupiec przygląda się wszystkiemu i do wszystkiego się miesza.

25 Zmartwieniem ojca – syn nierozumny, goryczą – dla swojej matki. Prz 10,1; Prz 29,15

26 Dla prawego i kara grzywny niedobra, bezprawiem jest chłostać szlachetnych. 

27 Wiedzę posiadł, kto w słowach oszczędny; kto spokojnego ducha, jest roztropny. Prz 10,19

28 I głupi, gdy milczy, uchodzi za mądrego, gdy wargi zamyka – za rozumnego. Hi 13,5; Syr 20,5

Prz 18

1 Samolub idzie za wygodą i z każdą radą wojuje.

18,1 BJ: „Kto żyje na uboczu, postępuje według własnego uznania, / wybucha przeciw wszelkiej radzie”. Tekst niepewny: pochwała samotności czy też jej potępienie?

2 Nierozumny nie ma upodobania w rozwadze, tylko w ujawnieniu swej myśli. Prz 12,23
3 W ślad za bezbożnym idzie pogarda, nikczemności towarzyszy niesława.
4 Słowa ust ludzkich są głęboką wodą, rwącym potokiem jest źródło mądrości. Prz 20,5; Syr 21,13; J 7,38
5 Niedobrze jest popierać winnego, krzywdząc niewinnego w sądzie. Prz 17,15+; Prz 24,23+
6 Wargi niemądrego prowadzą do kłótni, jego usta wołają o razy.
7 Usta nierozumnego są jego zgubą, a wargi – pułapką na jego życie. Prz 10,14; Prz 13,3; Prz 12,13
8 Słowa krętacza są smacznym kąskiem, zapadają do głębin wnętrza. Prz 26,22
9 I ten, co w pracy jest opieszały, staje się bratem niszczyciela.
10 Potężną wieżą jest imię Pana, bezpiecznie się chroni tam prawy. Ps 61,4; Ps 124,8
11 Majątek bogacza jest miastem warownym, niezdobytym murem – w jego mniemaniu. Prz 10,15
12 Przed upadkiem serce ludzkie się wynosi, lecz pokora poprzedza szacunek. Prz 16,18 Prz 15,33
13 Kto odpowiada, zanim wysłucha, dla takiego głupota i hańba. Syr 11,8
14 Duch ludzki przetrzyma chorobę, lecz kto podźwignie złamanego ducha?

15 Serce rozumne zdobywa wiedzę, a ucho mądrych poszukuje wiedzy. Prz 15,14 Prz 17,8; Prz 21,14; Prz 17,23+
16 Dar człowieka poszerza przestrzeń i toruje drogę do możnych.
17 Pierwszy zdaje się mieć rację, lecz przyszedł przeciwnik i zdemaskował go.
18 Losem załatwia się spory i rozdziela możnych przeciwników. Prz 16,33

18,18 Prawdopodobnie należy się tu dopatrywać bardziej aluzji do „sądu Bożego” niż pesymistycznego spojrzenia na sprawiedliwość (por. 16,33).

18,18. Rzucanie losów w celu rozstrzygnięcia sporu. Zob. komentarz do 1 Sm 14,40-43 oraz Joz 7,14-18, gdzie opisano zastosowanie losów do ustalenia prawdy w konkretnej sytuacji. Z jednej strony losów używano, gdy trzeba było dokonać „przypadkowego” wyboru (my ciągniemy wówczas słomki lub rzucamy monetę). Z drugiej, wierzono, że wynik rzucania losów zależy od Boga (zob. Prz 16,33).

19 Obrażony brat przewyższa moc grodu, spory są silne jak zawory twierdzy.

18,19 Tekst niepewny. Grec. różni się znacznie: „Brat wspomagany przez brata jest miastem umocnionym i położonym wysoko, jest on mocny jak królewska twierdza”.

20 Owocem ust nasyci się wnętrze, pożywi się plonami ust swoich. Prz 12,14; Prz 13,12
21 Życie i śmierć są w mocy języka, którzy się w nim lubują, spożyją jego owoc. Prz 21,23; Syr 37,18; Jk 3,2-12
22 Kto znalazł żonę, dobro znalazł i uzyskał upodobanie u Pana. Prz 5,15+; Prz 31,10n; Syr 26,1-4
23 Płaczliwie prosi ubogi, lecz bogacz twardo odpowiada. Syr 13,3
24 Ktoś ma bliskich, a popadnie w ruinę, lecz jest przyjaciel, co przylgnie nad brata. Prz 17,17; Prz 27,10

18,24 Pierwszy stych w BJ: „Są przyjaciele, którzy prowadzą do zguby”. „Są”, jesz, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: ’îsz, „człowiek” (tu: „Ktoś”).

Prz 19

1 Więcej wart biedak, co żyje nieskazitelnie, niż niemądry o ustach przewrotnych. Prz 28,6
2 I energia niedobra, gdy brak poznania, błądzi, kto biegnie za prędko. Prz 21,5; Rz 10,2
3 Głupota człowieka niszczy mu drogę, a jego serce na Pana się gniewa. Syr 15,11-20; Jk 1,13-14
4 Bogactwo zyskuje wielu bliskich, biednego opuszcza i jego najbliższy. Prz 14,20; Syr 6,8-12
5 Fałszywy świadek nie ujdzie karania, kto kłamstwa rozgłasza, nie umknie. Prz 19,9; Prz 21,28
6 Wielu schlebia możnemu, każdy jest bliski szczodremu. Syr 13,5-6; Koh 5,10
7 Biedaka żaden z braci nie lubi, tym bardziej bliscy od niego stronią, on szuka słów, ale ich nie ma. Syr 13,21

19,7 Ten trzeci stych to niewątpliwie fragment kolejnego przysłowia, którego pierwszy stych zaginął.

8 Kto nabywa rozsądku, kocha sam siebie, kto strzeże rozwagi, nabywa dobro.
9 Fałszywy świadek nie ujdzie karania, zginie, kto kłamstwa rozgłasza. Prz 19,5
10 Nie przystoi głupcowi opływać w rozkosze, a tym bardziej niewolnikowi kierować władcami. Prz 30,22; Koh 10,6-7
11 Rozsądny człowiek panuje nad gniewem, chwałą jego zapomnieć urazy. Prz 14,29
12 Jak ryk lwa zagniewanie króla, jego życzliwość to rosa na trawie. Prz 20,2; Prz 16,14; Prz 16,15

19,12. Król jako lew. W literaturze akadyjskiej z III tysiąclecia przed Chr. króla (Sargona) opisano jako ryczącego lwa.

13 Strapieniem dla ojca syn niemądry, a dachem cieknącym kłótnie żony. Prz 17,25 Prz 27,15
14 Dom i bogactwo dziedzictwem po przodkach, rozsądna żona jest darem od Boga. Prz 18,22; Prz 31,10n Prz 10,4
15 Lenistwo pogrąża w śpiączkę, głód cierpi człowiek leniwy.
16 Strzec nakazu [Pana] to strzec swego życia, kto gardzi Jego drogami, umrze. Łk 10,28; Łk 11,28

19,16 nakazu [Pana]. BJ tylko: „przykazania”.

— Jego. BJ: „jego”, co we franc. znaczy także „swymi”. Stąd dwa możliwe rozumienia: chodzi albo o tego, kto nie czuwa nad własnym postępowaniem, albo tego, kto nie chodzi drogą wskazaną przez „przykazanie” (w. 16a).

17 Pożycza Panu, kto lituje się nad biednym, za dobrodziejstwo On mu wynagrodzi. Prz 28,27; Mt 25,40
18 Ćwicz syna, dopóki jest nadzieja, nie doprowadzaj go do śmierci. Pwt 21,18-21

19,18 Albo to przysłowie okazuje się mniej surowe niż tekst prawodawczy (Pwt 21,18-21), albo tylko przestrzega ono przed pochopnym wymierzaniem sprawiedliwości.

19 Kto w gniewie straszliwy, niech grzywnę płaci, bo chcąc wyrwać, jeszcze [go] wzmożesz.

19,19 BJ: „Człowiek gwałtowny naraża się na karę, / jeśli go oszczędzasz, powiększasz jego zło”. Tekst bardzo niepewny. Jego ideą — jak się wydaje — jest to, że zaniedbanie ukarania gwałtownika to podwojenie jego zła.

20 Posłuchaj rady, przyjmij pouczenie, abyś był mądry w przyszłości. Prz 15,32
21 Wiele myśli w sercu człowieka, lecz zamysł Pana się ziści. Prz 16,1; Prz 16,9 Ps 33,11
22 Pragnieniem człowieka jest rzetelność, lepszy ubogi niż kłamca.
23 Bojaźń Pańska prowadzi do życia, śpi się spokojnie, zło nie zagraża. Prz 14,27
24 Wyciągnął leniwy rękę do misy, ale do ust jej nie doprowadził. Prz 26,15
25 Zbijesz szydercę, prosty zmądrzeje, skarć rozumnego, nabędzie wiedzy. Prz 9,8
26 Kto ojca znieważa, a matkę wypędza, jest synem bezecnym i hańbą okrytym. Wj 21,17+; Prz 20,20; Prz 23,22; Prz 30,17
27 Zaprzestań, synu, słuchając karcenia, błądzić bez słów wiedzy.

19,27 BJ: „Przestań, mój synu, słuchać pouczeń, / by się oddalić od słów wiedzy!”. Sens niepewny. Grec: „Syn, który przestaje strzec pouczeń ojca, będzie rozważał słowa złe”.

28 Świadek bezecny drwi z Prawa, usta występne mówią nieprawość. Prz 15,28
29 Dla szyderców gotowe kary i razy na grzbiet niemądrych. Prz 10,13

Prz 20

1 Szydercze jest wino, hałaśliwa sycera; każdy, kto nimi oszołomiony, jest niemądry. Prz 23,29-35
2 Jak pomruk lwa, tak zapalczywość króla; kto go rozgniewa, naraża życie. Prz 19,12
3 Unikanie sporu zaszczytem dla męża; bo każdy, kto głupi, wybucha. Prz 14,17; Prz 14,29

20,3 wybucha. Tak dosł. BJ: „jest nieokiełznany”.

4 Nie pracuje leniwy w jesieni, we żniwa szuka [plonu], lecz nie znajdzie.
5 Głęboką wodą jest plan w sercu, czerpie z niego człowiek roztropny. Prz 18,4
6 Wiernością swą chełpi się wielu, lecz męża pewnego któż znajdzie? Mt 6,2; Mt 6,5; Mt 6,16; Prz 27,2
7 Prawy żyje w swej nieskazitelności, błogosławione po nim są dzieci.
8 Król, zasiadając na tronie sędziowskim, wszelkie zło rozwiewa spojrzeniem. Prz 16,10

20,8 rozwiewa. Inne możliwe tłumaczenie: „przesiewa” (rozróżniając sprawy dobre i złe, por. 20,26).

20,8. Rola króla. Tradycyjna rola króla polegała na wymierzeniu sprawiedliwości mocą autorytetu jego urzędu (por. komentarz do 2 Sm 15,2-6, gdzie pojawiają się problemy, ponieważ Dawid nie wypełnia tego obowiązku, z komentarzem na temat roli Salomona jako mądrego króla w 1 Krl 3,16-28). Chociaż w nauce Amenemope wielokrotnie powraca stwierdzenie, że sprawiedliwość jest „darem bogów”, zakłada się, że to król, jako reprezentant bóstw, wyraża ich pragnienia na ziemi. Dlatego Ahikar, asyryjski mędrzec, może powiedzieć: „Język władcy jest delikatny, może jednak skruszyć kości smoka”.

9 Kto powie: Oczyściłem swe serce, jestem wolny od swego grzechu? Ps 51; Hi 4,17+; 1J 1,8-10
10 Dwojakie ciężarki i waga podwójna, obydwie są wstrętne Panu. Prz 11,1+
11 Już chłopca pozna się po zachowaniu, czy czyste i nienaganne będą jego czyny.
12 I ucho, co słyszy, i oko, co widzi, obydwa Pan uczynił. Wj 4,11; Ps 94,9
13 Nie kochaj snu, byś nie był wywłaszczony, miej oczy otwarte, nasycisz się chlebem.
14 Marne, marne – krzyczy nabywca, odchodząc z nabytkiem – się chwali.
15 Jest złoto i obfitość pereł, lecz wargi rozumne to rzecz bezcenna. Prz 3,13-15
16 Zabierz mu suknię, bo ręczy za obcego, za nieznajomych weź zastaw. Prz 27,13; Prz 6,1+

20,16. Poręczenie za rozpustną kobietę. Prawo dotyczące wzięcia sukni jako zastawu zabezpieczającego zwrot długu pojawia się w Wj 22,26-27 i Pwt 24,10-13 (zob. komentarz do tych fragmentów). O jego nadużywaniu czytamy w Am 2,8 oraz na inskrypcji z Jawneh Jam. Obydwa teksty mówią o tym, jak należy traktować bliźniego. Analizowane obecnie przysłowie zajmuje się postępowaniem wobec ludzi nieznajomych lub o wątpliwej reputacji. Udziela napomnienia wierzycielowi, by nie był lekkomyślny i głupi, ryzykując utratę pożyczki (por. Prz 27,13).

17 Ze smakiem je człowiek chleb oszustwa, lecz potem usta jego są pełne żwiru. Hi 20,12-14
18 Na radzie ustala się plany, lecz wojnę prowadź swym kunsztem.
19 Włóczy się plotkarz, wyjawiając sekrety, nie obcuj z tym, kto ust nie strzeże. Prz 11,13+
20 Temu, kto ojca i matkę przeklina, z nadejściem nocy lampa zagaśnie. Wj 20,12; Wj 21,17+; Prz 19,26+
21 Dziedzictwo na początku pośpiesznie zgarnięte jest w końcu bez błogosławieństwa. Prz 13,11
22 Nie mów: Za zło odpłacę. Zdaj się na Pana, On cię wybawi. Prz 25,22+; Rz 12,17; 1Tes 5,15
23 Wstrętne Panu podwójne ciężarki i waga fałszywa przestępstwem. Prz 11,1+

20,23. Wagi i miary. Zob. komentarz do Prz 11,1.

24 Pan kieruje krokami człowieka. Jakżeby człowiek pojął swe czyny? Ps 37,23; Prz 16,9; Prz 19,21
25 Pułapką ludzi pochopnie rzec: Święte, a namyślać się dopiero po ślubie. Pwt 23,22n; Koh 5,3-5; Mt 15,5p
26 Król mądry rozprasza występnych i koło na nich sprowadza.

20,26 Aluzja do młocki lub „wyłuskiwania” ziarna, do czego używano pewnego rodzaju sań wyposażonych niekiedy w koła (por. Iz 28,28).

20,26. Koło młockarskie. Zob. komentarz do Iz 28,28, w którym opisano sanie do młocki z kołami (lub rolkami). Ten rodzaj sań młockarskich ('opan ‘agalah), pozbawiony kamiennych lub metalowych zębów umieszczonych w morag (spodzie sań), nie uszkodziłby ziarna, w celu oddzielenia ziarna od plew trzeba było więc dopilnować jeszcze przewiewania.

27 Lampą Pana jest duch człowieka, bo wnętrza głębi przenika. Mt 6,22; 1Kor 2,11

20,27 duch. Chodzi o zasadę życia, którą Bóg tchnął w człowieka po utworzeniu jego ciała (por. Rdz 2,7).

28 Miłość i wierność są strażą króla, tron oparty jest na dobroci. Ps 61,8; Iz 16,5
29 Rozmach jest chlubą człowieka, ozdobą starców włos siwy. Prz 16,31
30 Pręgi, rana oczyszczają złego, a razy głębiny [jego] wnętrza.

Prz 21

1 Serce króla – kanały wody w ręku Pana, zwraca je tam, dokąd sam zechce.
2 Każdego droga jest prawa w jego oczach, lecz Pan osądza serca. Prz 16,2 Łk 16,15; Łk 18,9-14

21,2. Ważenie/osądzanie serca. W egipskiej tradycji religijnej zmarły musiał stawić się na sąd ostateczny przed obliczem bogów. Tot, bóstwo pełniące rolę sekretarza, zapisywał odpowiedzi badanego, zaś jego serce ważono na wadze, na drugiej szali umieszczając piórko symbolizujące prawdę. Jeśli odpowiedzi były właściwe, serce nie przeważało piórka i dusza mogła wkroczyć do królestwa Ozyrysa, by żyć tam na wieki. Nieprzejście próby oznaczało zagładę, bowiem Sebek, demoniczne bóstwo ukryte pod postacią krokodyla, pożerał duszę. W tekstach z piramid oraz Księdze zmarłych znajdują się zaklęcia oraz lista właściwych odpowiedzi, których należy udzielać podczas „ostatniej próby”. Myśl izraelska przejęła obraz związany z tym wyobrażeniem, ukazując Boga ważącego ludzkie „serce”, siedlisko intelektu, a więc ośrodek decyzyjny, w celu ustalenia miary dobra i zła popełnionego przez człowieka (zob. Koh 3,17; Jr 20,12).

3 Przestrzeganie prawa i sprawiedliwości lepsze dla Pana niż krwawe ofiary. Am 5,22-24+; 1Sm 15,22+

21,3 W całym ST odnajduje się ten nacisk na prawość serca jako na warunek pełnego przestrzegania rytów (por. Am 5,22n; Oz 6,6; Iz 1,11; Jr 7,21.23).

4 Wyniosłe oczy i harde serce – [ta] lampa występnych jest grzechem.

21,4 lampa. Lekcja ner na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: nir, „orka”, ale tekst niepewny.

5 Zamiary pracowitego [prowadzą] do zysku, a wszystkich śpieszących się do straty. Prz 19,2
6 Nabywanie skarbów językiem kłamliwym to słabnący oddech szukających śmierci.
7 Przemoc złoczyńców ich porywa, bo nie chcą przestrzegać Prawa.
8 Kręta jest droga przestępcy, postępowanie czystego jest prawe.
9 Lepiej mieszkać w kącie dachu niż z żoną swarliwą we wspólnym domu. Prz 25,24; Prz 19,13; Prz 21,19; Syr 25,16

21,9. W kącie dachu. Przysłowia typu „lepsze niż” zawierają kontrast lub dwie skrajności, z jednej strony ukazując to, co pożądane, z drugiej zaś - co złe lub niepożądane. Kąt dachu lub ciasne pomieszczenie na poddaszu (zob. 1 Krl 17,19) było niewygodnym mieszkaniem, jednak niedostępność tej kwatery chroniła przed jeszcze bardziej nieprzyjemnym kontaktem ze swarliwą żoną (zob. Prz 21,19; 25,24). Podobne pouczenie pojawia się w Pouczeniach Amenemope: „Lepszy jeden bochenek i szczęśliwe serce niż całe bogactwo świata i smutek”.

10 Dusza występnego pragnie zła, bliźni w jego oczach nie znajduje łaski.
11 Gdy karzą szydercę, mądrzeje naiwny, gdy pouczają mądrego, on wiedzy nabywa. Prz 19,25
12 Sprawiedliwy ma wgląd w dom bezbożnego, sprowadza zło na bezbożnych.

21,12 Sprawiedliwy. Tzn. Jahwe, jeśli tekst nie jest skażony.

13 Kto uszy zatyka na krzyk ubogiego, sam będzie wołał, lecz nie otrzyma odpowiedzi. Mt 6,15; Jk 2,13
14 Dar potajemny uśmierza gniew, a podarek w zanadrzu – największą złość. Prz 17,8; Prz 17,23+
15 Radością sprawiedliwego – przestrzeganie Prawa, ono jest zagładą dla popełniających nieprawość.
16 Kto zbacza z drogi rozsądku, odpocznie w zgromadzeniu cieni.
17 Popada w biedę, kto lubi uciechy, kto lubi oliwę i wino, nie wzbogaci się. Prz 23,20; Prz 23,21

21,17 oliwę i wino. Tak dosł, W BJ: „wino i dobry stół”.

18 Okupem prawego jest występny, zamiast rzetelnego – wiarołomny.

21,18 Por. 11,8. Przysłowie to — jak się wydaje — zakłada, że we wszechświecie jest niezbędna pewna doza nieszczęścia, jednakże Jahwe w swej sprawiedliwości chroni przed nim ludzi prawych, a skazuje nań występnych.

19 Lepiej mieszkać na pustej ziemi niż z żoną nadętą i kwaśną. Prz 21,9+
20 Cenny skarb i oliwa w mieszkaniu prawego, lecz niemądry człowiek je marnotrawi.
21 Kto szuka prawości i miłości, znajdzie życie, prawość i chwałę. Mt 5,6
22 Mądry się wdarł do miasta siłaczy i zniszczył moc, której ufali. Koh 9,13-15
23 Strzegąc swych ust i języka, strzeże się duszy przed strapieniem. Prz 13,3
24 Pyszałek, zarozumiały, szyderca mu na imię, działa z nadmierną wyniosłością.
25 Pragnienie leniucha go uśmierca, bo nie chce rękoma pracować. Prz 13,4; Prz 20,4
26 Pożąda skwapliwie dzień cały, a sprawiedliwy daje, nie szczędzi. Łk 6,30; Łk 6,34-35

21,26 Pierwszy stych za tekstem hebr.: „pożąda pożądania”. BJ: „Cały dzień bezbożnik jest łupem pożądania”, za grec.

27 Ofiara bezbożnych jest obrzydliwością, tym bardziej złożona podstępnie. Prz 15,8; Syr 7,9

21,27 obrzydliwością. Grec: „Obrzydliwością dla Jahwe”, jak w 15,8.

28 Zginie świadek kłamliwy, kto słucha, wciąż przemawia. Prz 19,5; Prz 19,9
29 Bezbożny ma minę zuchwałą, a prawy umacnia swe drogi.
30 Nie ma roztropności ani rozumu, ani rady przeciw Panu. Iz 8,10

21,30 Nic z tego, co tu wymieniono, „nie istnieje przed Nim” lub „nie ma przewagi nad Nim”.

31 Na dzień bitwy osiodła się konia, ale zwycięstwo zależy od Pana. Ps 20,8; Oz 1,7+

Prz 22

1 Lepszy szacunek niż wielkie bogactwo, uznanie – niż srebro i złoto. Koh 7,1
2 Spotykają się bogacz i nędzarz. Pan jest Stwórcą obydwu. Prz 29,13; Hi 31,15; Mdr 6,7; Mt 5,45
3 Przemyślny widzi zło i kryje się, naiwni idą dalej i karę ponoszą. Prz 27,12
4 Zapłatą za pokorę i bojaźń Pańską jest bogactwo, chwała i życie.

5 Ciernie i sidła na drodze przewrotnego, kto duszy swej strzeże, ten od nich daleko.
6 Wprowadzaj syna w prawidła drogi, a nie zejdzie z niej i w starości. Syr 6,18

22,6 Pierwszy stych w BJ: „Pouczaj młodego człowieka według jego uzdolnień”, „według jego uzdolnień”, dosł.: „przy wejściu (początku) jego drogi”. Niektórzy rozumieją: „od jego pierwszych kroków”. W grec. pominięto cały ten wiersz.

7 Nad ubogim panuje bogacz, sługą wierzyciela jest dłużnik.
8 Kto nieprawość sieje, zbiera nieszczęście, a laska jego gniewu przepadnie. Hi 4,8; Prz 12,14

22,8 Sens drugiego stychu niepewny. Grec: „i zapłaci karę według swych czynów”.

9 Błogosławiony, czyje oko jest miłosierne; bo chlebem podzielił się z potrzebującym. Prz 19,17; Prz 28,27; Ps 112,9; Łk 14,13-14
10 Przepędź szydercę, a kłótnia ustąpi, skończy się zatarg i niezgoda. Prz 26,20
11 Kto kocha czyste serce, wdzięk ma na wargach, tego król przyjacielem. Mt 5,8 Prz 16,13
12 Oczy Pana chronią wiedzę, wiarołomnego czyny On niweczy.
13 Leniwy mówi: Lew na ulicy, na placu zostanę zabity. Prz 26,13
14 Usta żon cudzych są dołem głębokim, wyklęty przez Pana tam wpadnie. Prz 5,2+
15 W sercu chłopca głupota się mieści, rózga karcąca ją stamtąd wypędzi. Prz 13,24; Prz 29,15; Prz 29,17
16 Uciska się ubogiego, by dojść do fortuny, dodaje się bogatemu – tylko by zbiednieć.

22,16 Przysłowie to wyraża albo zasadę, według której tylko trudność pobudza do wysiłku i zapewnia sukces, albo religijną wiarę w sprawiedliwość Jahwe, która odwróci sytuacje.

SZCZEGÓLNE POUCZENIA MĘDRCÓW

Wstęp

17 [Słowa mędrców]. Nachyl swe ucho i słuchaj słów mędrców, nakłoń swe serce ku mojej nauce, 18 bo dobrze będzie, gdy w sercu je zachowasz, trwać będą stale na twoich wargach. 19 Byś ufność swą w Panu pokładał, chcę wskazać ci dziś twoją drogę. 20 Czy nie pisałem ci, Szilszonie, [słów pełnych] rad i nauki,

22,20 Szilszonie. BJ: „trzydziestu rozdziałów”. „rozdziałów” jest dodane, a „trzydziestu” (szeloszîm) — poprawione. Tekst hebr.: szileszôm, „przedwczoraj”, wokalizowane jako szalîszîm, co nie odpowiada żadnemu znanemu słowu. Wzmianka o trzydziestu rozdziałach, źle zrozumiana, może pochodzić z Mądrości Amenemope, która inspirowała cały ten fragment: „Rozważaj te trzydzieści rozdziałów, one radują, one pouczają”.

22,20. Trzydzieści rad i wskazań [BT: „pisałem tobie trzy razy”]. Ten fragment Prz (22,17 - 24,22) wydaje się naśladować, przynajmniej w pewnym stopniu, budowę egipskiego utworu Pouczenia Amenemope. Obydwie kompozycje rozpoczyna ogólne wprowadzenie, po którym następuje trzydzieści rozdziałów lub fragmentów zawierających bardzo podobne rady dotyczące właściwego postępowania. Trwają pewne spory w kwestii wyróżnienia owych trzydziestu członów w tekście biblijnym, pojawiają się bowiem przerwy, które mogą wskazywać na umieszczenie tutaj fragmentów niezwiązanych z innymi (zob. zmianę formy wypowiedzi na „mój synu” w Prz 23,15.19 i 26). Przeciwko owej hipotezie przemawia również fakt, że w pewnych przekładach (NIV) nieco poprawiono tekst, by otrzymać trzydzieści fragmentów, oraz dodano konstrukcje rzeczownikowe, by pojawiło się trzydzieści punktów. Oprócz tego każda z trzydziestu części z Księgi Przysłów miałaby długość zaledwie kilku wersetów (od czterech do sześciu), podczas gdy trzydzieści rozdziałów Pouczeń Amenemope liczy od dwunastu do szesnastu wierszy każdy. Najwyraźniejsze podobieństwo pomiędzy Pouczeniami Amenemope a Księgą Przysłów pojawia się pod koniec Prz 23,11, zaś pozostałe człony zdradzają bliskie pokrewieństwo z innymi utworami literatury mądrościowej, m.in. naukami Ahikara. Może to wskazywać, że autor biblijny lub szkoła mądrościowa posiadali ogólną znajomość Pouczeń Amenemope lub innych utworów z literatury mądrościowej, zachowując przy tym jednak wyraźną literacką niezależność.

21 chcąc cię nauczyć prawości, wierności, byś dał rozumną odpowiedź zleceniodawcy?

Różne przestrogi

22 Nie okradaj biednego, dlatego że biedny, nie uciskaj w bramie nędzarza, Wj 23,6

22,22 Chodzi o bramę miasta, gdzie sprawowano sądy i rozpatrywano sprawy publiczne (por. 24,7).

23 bo Pan rzecznikiem ich sprawy, wydrze On życie tym, którzy ich krzywdzą. Prz 23,11 Iz 33,1

24 Nie wiąż się z człowiekiem gniewliwym, nie obcuj z mężem porywczym: Syr 8,15

25 byś do ścieżek jego nie przywykł i nie zgotował pułapki na swe życie. 

26 Nie bądź wśród dających porękę, którzy ręczą za [cudze] długi. Prz 6,1+

22,26. Gwarancje i poręczenia. Zob. komentarz do Prz 6,1.

27 Jeżeli nie masz z czego zapłacić, po co łóżko mają zabierać spod ciebie?

22,27 po co mają... zabierać. Za tekstem hebr., gdzie: „dlaczego zabierze?”. BJ: „zabierze się”, za grec.

28 Nie przesuwaj pradawnej miedzy, ustalonej przez twoich przodków. Prz 23,10; Prz 15,25+; Pwt 19,14

22,28. Kamienie graniczne/miedze. Działki ziemi na Bliskim Wschodzie oznaczone były w częściach narożnych kamieniami granicznymi/miedzami.

W Mezopotamii owe kamienie lub kudurru często miały inskrypcję zawierającą przekleństwo rzucone na tego, kto ośmieli się usunąć lub przesunąć miedzę. Na kamieniach rzeźbiono też symbole bogów oraz znak bóstwa opiekuńczego właściciela nieruchomości. Kilka starożytnych materiałów prawnych i należących do literatury mądrościowej odnotowuje zakaz „majstrowania” przy kamieniach granicznych, m.in. egipska Księga zmarłych, Pouczenia Amenemope oraz Pwt 19,14 (zob. komentarz do Prz 15,25).

29 Widzisz biegłego w swoim zawodzie? Stać będzie wobec królów, a nie wobec gminu.

Prz 23

1 Gdy z możnym do stołu zasiądziesz, pilnie uważaj, co masz przed sobą; 2 nóż sobie przyłóż do gardła, jeżeli jesteś żarłokiem.

23,2 Pierwszy stych znaczy niewątpliwie: „pohamuj twą żarłoczność”. Według innych: „Dla ciebie okazać się żarłokiem, to to samo, co przyłożyć ci nóż do gardła (wystawić twe życie na niebezpieczeństwo)”.

3 Nie pożądaj jego przysmaków, bo to jest pokarm zwodniczy. Prz 23,6

23,3 Dwa całkiem podobne teksty, jeden Ptahotepa, a drugi Amenemope, wskazują, że chodzi tu o temat dobrze znany egipskiej mądrości życiowej (por. też Rdz 43,34).

4 O bogactwo się nie ubiegaj, nie odstępuj od swojej rozwagi; 5 gdy utkwisz w nim wzrok, nie ma go, bo skrzydła sobie przyprawiło, jak orzeł, co odlatuje ku niebu. 

6 Z człowiekiem chciwym nie ucztuj, nie pożądaj jego przysmaków; Prz 23,3

7 jak ktoś, kto przelicza w duszy, tak samo i on [postępuje]. Jedz i pij!, mówi do ciebie, a w sercu nie jest ci życzliwy.

23,7 Pierwszy stych, dość niejasny, w BJ: „Bo rachuba, którą robi w sobie, to jest on”. Dosł.: „jak myśli on w duszy, taki jest”. Widać tu przeciwstawienie uczuć rzeczywistych tym, które się wyraża.

8 Zwrócisz spożyty kąsek, słów miłych użyjesz na próżno. 

9 Nie mów do uszu niemądrego, bo wzgardzi rozsądkiem twej mowy. Mt 7,6

10 Nie przesuwaj pradawnej miedzy, na pole sierot nie wkraczaj, Prz 22,28+

23,10 pradawnej miedzy. Może należy poprawić „pradawnej” (olam) na wdowy (’almanah), (por. 15,25).

23,10. Pole sierot. W starożytnym prawie Izraelitów funkcjonowała ogólna zasada zakazująca wykorzystywania ubogich i słabych, np. wdów i sierot (np. Wj 22,22; Pwt 27,19). Mimo to dochodziło oczywiście do takich nadużyć. Na przykład w tekście Mi 2,2 oskarża się złoczyńców o przejmowanie ziemi i pozbawianie innych Izraelitów dziedzictwa. Troska o ludzi zależnych od innych i jeńców wojennych pojawia się również w prawie Środkowego Państwa asyryjskiego - można się było oficjalnie zwrócić do władz o zaspokojenie potrzeb tych ludzi.

11 bo mocny jest ich Obrońca, przeciw tobie ich sprawę obróci. Wj 22,21-23 Prz 22,23

23,11 Obrońca. BJ: „Mściciel” (go’el; por. Lb 35,19+) to tutaj Jahwe (por. Prz 22,23; Jr 50,34).

12 Nakłoń swe serce do karności, do mądrych słów – swoje ucho. 

13 Karcenia chłopcu nie żałuj, gdy rózgą uderzysz, nie umrze. Prz 19,18

14 Ty go rózgą uderzysz, a od Szeolu zachowasz jego duszę.

23,13-14. Karcenie dziecka. Karcenie dzieci, obejmujące również kary cielesne, uważane było za rzecz mądrą i ważną dla ich przyszłej pomyślności. Aramejskie przysłowia Ahikara zawierają niemal identyczne wskazania: „Nie żałuj kija synowi, bowiem, jeśli tego nie uczynisz, nie zdołasz go ocalić. Jeśli cię uderzę, synu mój, nie umrzesz. Jeśli jednak pozwolę ci podążać za głosem serca [zginiesz]”.

15 Synu, gdy mądre twe serce, także moje serce się cieszy 16 i moje nerki także się weselą, gdy usta twe mówią, co prawe. 

17 Niech twe serce nie zazdrości grzesznikom, cały dzień [trwa] w bojaźni Pańskiej. Ps 37,1-4; Ps 73,3; Prz 3,31; Prz 24,14

18 Bo z pewnością przyszłość istnieje, nie zawiedzie cię twoja nadzieja. 19 Słuchaj, mój synu, bądź mądry, prostą drogą prowadź swe serce; 20 nie bądź z tych, co upijają się winem lub obżerają się mięsem. 

21 Bo pijak i żarłok są w nędzy, ospałość chodzi w łachmanach. Prz 21,17

23,21. Obżarstwo. Obżarstwo jest surowo ganione w egipskiej literaturze mądrościowej. Najbliższe biblijnemu przysłowiu jest pouczenie z Papirusu Insingera: „Nie ulegaj obżarstwu, w przeciwnym razie staniesz się towarzyszem ubóstwa”.

22 Słuchaj ojca, który cię zrodził, i nie gardź swą matką, bo jest staruszką. Pwt 21,18-21; Prz 19,26

23 Nie sprzedawaj – nabywaj prawdę, mądrość, karność i rozwagę. 

24 Raduje się ojciec sprawiedliwego, kto zrodził mądrego, się cieszy. Prz 10,1

25 Weseli się twój ojciec i matka, twa rodzicielka będzie szczęśliwa. Prz 17,25

26 Synu, daj mi serce swoje, niech twe oczy miłują moje drogi,

27 bo nierządnica jest dołem głębokim, a ciasną studnią jest obca kobieta. Prz 22,14

28 Czatuje jakby rozbójnik, mnoży niewiernych wśród ludzi. Prz 7,12

29 U kogo Ach, u kogo Biada, u kogo swary, u kogo żale, u kogo rany bez powodu, u kogo oczy są mętne? 30 U przesiadujących przy winie, u chodzących próbować mieszanego wina.

23,30. Amfora z winem. Siłę wina, zwykle mieszanego z wodą, można było zwiększyć, dodając do napoju miód lub pieprz, by stworzyć swego rodzaju „przyprawione wino”. Podobnie jak w Prz 20,1 głupcem jest ten, kto nadużywa wina. Pijaństwo sprzeczne było ze wskazaniami tradycji mądrościowej. Podobnie grecki obyczaj „sympozjonu” (uczt, na których podawano wino) regulował ilość trunku, którą można było spożyć, by mogła się odbywać rozumna dyskusja, a jednocześnie by powstała atmosfera, w której ucztujący swobodnie mogą wyrażać troski i okazywać uzdolnienia w pieśni i poezji. Zob. komentarz do Koh 9,7.

31 Nie patrz na wino, jak się czerwieni, jak pięknie błyszczy w kielichu, jak łatwo płynie [do gardła], Ef 5,18-19

23,31. Nie patrz na wino, jak się czerwieni. Nie jest jasne, czy chodzi tutaj o jakieś zafascynowanie barwą trunku, o pokusę nadużywania mocnego napoju (co sugeruje tekst Septuaginty), czy o jakiś problem z przekładem. Musujące wino może wskazywać na szczególnie mocny trunek gładko spływający do gardła (zob. Pnp 7,10). Może być to również nawiązanie do wina pokrewne temu, które pojawia się w ugaryckim eposie o Baalu. Również w egipskim utworze Pouczenia Any pojawia się ostrzeżenie przed pijaństwem, które prowadzi do głupiej mowy, cielesnej szkody, odrzucenia przez przyjaciół i utraty zmysłów.

32 bo w końcu ukąsi niby wąż, jak żmija jad swój wypuści, 33 twoje oczy dostrzegą rzeczy dziwne, a serce twe brednie wypowie. 

34 Zdajesz się spać na dnie morza lub spoczywać na szczycie masztu. Ps 107,26-27

35 Obili mnie, nic nie czułem, chłostali, nie wiedziałem. Kiedy się zbudzę, jeszcze nadal o nie poproszę.

Prz 24

Nowe przepisy

1 Nie zazdrość złym ludziom, nie pragnij ich towarzystwa, Prz 23,17

2 bo serce ich przemoc obmyśla, ich wargi mówią o krzywdzie. 

3 Dom się buduje mądrością, a rozumem umacnia. Prz 14,1

4 Wiedzą napełnia się spichlerze, wszelkimi dobrymi, miłymi zasobami. 

5 Mąż mądry [obdarzony] mocą i światły pomnaża siłę. 1Sm 16,7

6 Kunsztem prowadzi się wojnę; tam zwycięstwo, gdzie wielu doradców. Łk 14,31 Prz 11,14

7 Zbyt wzniosła dla głupca jest mądrość, w bramie on ust nie otworzy.

24,7 Zbyt wzniosła... jest. BJ: „jest twierdzą niedostępną”. Termin trudny. Według innych: „z koralu” (por. Ez 27,16; Hi 28,18), materiału rzadkiego i delikatnego, czego głupiec nie potrafi docenić.

8 Kto zło obmyśla, tego zwą mistrzem w intrydze. 9 Knowania głupoty są grzechem, szyderca jest wstrętny ludziom. 

10 Gdyś okazał się słaby w dniu klęski, to bardzo mierna twoja siła. Hi 4,5

24,10 bardzo mierna. Dosł.: „ciasna”, car, co daje grę słów z „dzień klęski”, carah.

11 Ratuj prowadzonych na śmierć, uwolnij idących chwiejnym krokiem na miejsce kaźni.

24,11 Wiersz różnie interpretowany, być może chodzi tu o osoby niewinne, skazane niesprawiedliwie.

12 Czy powiesz: Nie wiedzieliśmy o tym, kto bada serca, ma nie rozumieć? Wie Ten, który osądza serca i według czynów odda każdemu. Prz 16,2

13 Synu, jedz miód, bo jest dobry, plaster miodu jest dobry na podniebienie.

24,13. Miód i plaster miodu. Autor mądrościowy podąża tutaj za tradycją z Ps 19,11 i Ez 3,3, w której Boże słowa/prawa utożsamione zostały z mądrością i z tego powodu uznane za pożądane. W większości tekstów ze Starego Testamentu miód oznacza bogactwo naturalne - raczej syrop z daktyli niż miód pszczeli. Ponieważ starożytni nie znali cukru, miód był substancją najczęściej używaną do słodzenia potraw. Nie ma dowodów potwierdzających, że Izraelici hodowali pszczoły, chociaż pszczelarstwo znane było Chetytom, którzy używali miodu podczas składania ofiar (podobnie jak to czynili Kananejczycy). W Biblii miód pojawia się na listach płodów rolnych (zob. 2 Kra 31,5). Dodana tutaj wzmianka na temat plastra miodu odróżnia ten miód jako miód pszczeli. Zwróćmy też uwagę, że miód pszczeli był świeższy i smaczniejszy. Teksty akadyjskie wspominają o miodzie w znaczenie przenośnym, mówiąc, że pochwała słodsza jest niż miód lub wino.

14 Podobnie jest, wiedz, z mądrością dla twej duszy. Znajdziesz ją, przyszłość masz pewną, nie zawiedzie cię twoja nadzieja. Prz 23,18

15 Nie czatuj, bezbożny, przed mieszkaniem prawego, nie burz miejsca jego odpoczynku, 

16 bo prawy siedmiokroć upadnie i wstanie, a bezbożni runą w nieszczęście. Hi 5,19

17 Nie ciesz się z upadku wroga, nie raduj się w sercu z jego potknięcia, Hi 31,29

18 by Pan, widząc, nie miał ci tego za złe i gniewu nie odwrócił od niego. 

19 Niech źle czyniący cię nie oburzają, występnym ludziom nie zazdrość, Ps 37,1

20 bo nie ma przyszłości dla złego, zagaśnie lampa grzeszników. 

21 Synu mój, lękaj się Pana i króla. Nie łącz się z tymi, co myślą inaczej, 1P 2,17

22 bo wnet ich zagłada nastanie. Kto zna upadek zadany przez obydwu?

24,22 Po tej maksymie w grec. dodane pięć wierszy, które — jak się wydaje — są rozwinięciem w. 21-22: „22a Syn, który strzeże słowa, uniknie zagłady, / bo przyjął je z życzliwością(?). / 22b Niech nic kłamliwego nie mówi się królowi, / a nic kłamliwego nie wyjdzie z ust jego. / 22c Mieczem jest język króla, nie częścią ciała: / każdy, kto się nań dostanie, ulega pocięciu. / 22d Bo jeśli gniew jego zapłonie, / to zniszczy ludzi wraz z ich siłą. / 22e Pożera kości ludzi, / spala je jak płomień / i czyni niejadalnymi dla piskląt orłów”. W grec. wstawione następnie 30,1-4.

DRUGI ZBIÓR NAUK MĘDRCÓW

23a I te [przysłowia] od mędrców. Prz 18,5; Prz 28,21; Prz 31,5

Sprawiedliwość w sądzie

23b Niedobrze, gdy ktoś jest w sądzie stronniczy.

24,23 Drugi stych: Prawo nakazuje sędziemu, by nie miał względu na osoby (Kpł 19,15; Pwt 1,17; 16,19). Prorocy często powracają do tego obowiązku używając różnych sformułowań (Am 2,6; 5,7.10; Iz 10,2; Mi 3,9.11; Jr 5,28; Ez 22,12). Mesjasz uczyni tę sprawiedliwość bezstronną (Iz 11,3-5; Jr 23,5-6; Ps 72,4.12.14) jak sam Bóg (por. Ga 2,6).

24 Kto mówi bezbożnemu: Jesteś niewinny, temu ludy złorzeczą, tego przeklinają narody. 25 Szczęśliwi, którzy [go] karzą, spłynie na nich obfite dobro.

Różne wskazówki

26 W wargi całuje, kto daje słuszną odpowiedź. 

27 Spełnij obowiązek poza domem, wykonaj go pilnie na roli, a potem i dom wystawisz. Syr 7,15

28 Nie świadcz bezprawnie przeciw bliźniemu. Kłamstwa chcesz mówić swymi ustami?

24,28 W pierwszym stychu w grec. interpretacja: „Nie bądź fałszywym świadkiem przeciw twemu rodakowi”.

29 Nie mów: Jak on mi zrobił, tak ja mu oddam; każdemu oddam według jego czynów. Mt 6,12; Mt 6,14-15

Lenistwo

30 Szedłem koło pola próżniaka i koło winnicy nierozumnego: Prz 26,13-16

31 a oto wszystko zarosło pokrzywą, ciernie całą powierzchnię pokryły, kamienny mur jest rozwalony. 32 Zwróciłem uwagę, spojrzałem, zobaczyłem i wyciągnąłem naukę: 

33 [jeszcze] trochę snu i trochę drzemki, trochę założenia rąk, aby spocząć, Prz 6,10-11

34 a przyjdzie na ciebie nędza jak ktoś bezczelny i niedostatek jak rozbójnik.

24,34 ktoś bezczelny. BJ: „żebrak”. Na zasadzie domysłu (por. 6,11+).

Prz 25

DRUGI ZBIÓR PRZYSŁÓW SALOMONA

1 Także i to są przysłowia Salomona, zebrane przez ludzi króla judzkiego, Ezechiasza.

25,1. Ludzie króla judzkiego, Ezechiasza. Nie jest pewne, kim mogli być owi doradcy lub pisarze. O kilku doradcach króla Judy Ezechiasza wspomniano w 2 Krl 18,18, nie sposób ich jednak utożsamić z tymi, co zapisali „przysłowia Salomona”. Ponieważ okres kryzysu narodowego jest jednak naturalnym czasem refleksji, Ezechiasz mógł zabiegać o uzyskanie Bożej przychylności poprzez zapisywanie i upowszechnianie tradycyjnych wypowiedzi mądrościowych (por. nauki Ahikara, przewodnik po właściwym postępowaniu, ofiarowano królowi Asyrii, by mędrzec mógł powrócić do królewskich łask). Z tekstu jasno wynika, że Ezechiasz miał na dworze mędrców, który gromadzili i kompilowali wypowiedzi mądrościowe.

2 Chwałą Boga rzecz taić, a chwałą królów rzecz zbadać. Tb 12,7; Pwt 29,28; Rz 11,33
3 Wysokość niebios i głębia ziemi, i serce króla są niezbadane.
4 Odłącz żużel od srebra, a wyjdzie złotnikowi naczynie:

25,4 złotnikowi naczynie. Za tekstem hebr. BJ: „całkowicie oczyszczone”, za grec.

25,4. Oczyszczanie srebra. Aby srebro mogło przybrać kształt klejnotu lub elementu dekoracyjnego, musiało zostać oczyszczone z tlenku żelaza, który występuje w rudzie, w przeciwnym razie szybko korodowało lub, ochłodzone, stawało się kruche. Trzeba było uważać, by podczas procesu wytapiania do srebra nie przedostały się domieszki. Żeby uzyskać srebro najwyższej próby, podgrzewano je do temperatury 1600 st. C (zanieczyszczone srebro zawiera 7,5 części miedzi) w grafitowym tyglu. Wytapianie metalu stanowi więc trafną metaforę króla, który stara się oczyścić swój dwór ze zła przez usunięcie nielojalnych i głupich doradców. Egipski „wymowny wieśniak” napomina faraona, aby był sprawiedliwy, „władał bez chciwości” i „niszczył kłamstwo”.

5 Bezbożnego odłącz od króla – a sprawiedliwość jego tron umocni. Prz 16,12; Prz 29,14

6 Nie bądź wyniosły u króla, nie stawaj na miejscu wielmożów. Syr 7,4; Syr 13,9-10; Łk 14,7-11
7 Niech raczej powiedzą: Posuń się wyżej, aniżeli mieliby ciebie poniżyć przed możnym.

25,7 Co. Według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „który...” (z przyłączeniem tego stychu do strofy poprzedzającej) lub „co...” i kontynuacja „nie wychodź” zamiast „nie produkuj tego”, a dosł.: „nie daj temu wyjść” (prosta różnica wokalizacji).

8 nie podawaj zaraz w procesie, bo co poczniesz w końcu, gdy zawstydzi cię bliźni.
9 Spór swój z bliźnim załatw polubownie, lecz cudzych tajemnic nie zdradzaj,
10 by słuchający nie zelżył ciebie i nie przylgnęła do ciebie zniewaga.

25,10 Drugi stych w BJ: „i że twa niesława będzie nieodwołalna”. Wiersz trudny, „twa niesława”, czyli albo ta, którą dotknąłeś bliźniego, albo ta, którą twój przeciwnik ściągnął na ciebie.

11 Jak złote jabłko na sprzętach ze srebra, tak słowo w porę wypowiedziane.

25,11. Złote jabłka na sprzętach ze srebra. Podobnie jak w Prz 15,23 zgrabna fraza lub wypowiedź mądrościowa uznana została za rzecz cenną. Autor posługuje się tutaj metaforą kunsztownie wykonanej ozdoby przedstawiającej jabłko, którą rzemieślnik umieścił pomiędzy przedmiotami ze srebra. Finezja owej dekoracji przyciąga wzrok, podobnie jak mądre przysłowie - umysł. Niektórzy sugerowali, że chodzi tu raczej o morelę niż jabłko, nie ma to jednak większego znaczenia dla sensu użytego obrazu.

12 Złotym kolczykiem, kolią szczerozłotą nagana mądrego dla posłusznych uszu. Prz 15,31
13 Czym chłód śniegu w czasie żniwa, tym wierny zleceniu posłaniec: bo ducha pana orzeźwia. Prz 25,25 Prz 13,17

25,13. Śnieg w zimie. Z kalendarza odnalezionego w Gezer (hebrajska inskrypcja z końca X w. przed Chr.) wynika, że żniwa odbywano na wiosnę oraz w środku i na końcu lata. Marzenia o chłodnym powiewie, a nawet śniegu, mogły nawiedzać robotników trudzących się w upalnych promieniach słońca. Inni interpretują „śnieg” jako wodę powstałą ze stopniałego śniegu i dlatego chłodną oraz odświeżającą. Jeszcze inni odczytują to jako aluzję do starannie zapakowanego lodu i śniegu sprowadzanych z gór. W każdym razie jest to trafna metafora ulgi, jaką daje długo oczekiwany posłaniec przynoszący wieści, które odświeżają i koją umysł (Nauki Ptah-Hotepa zawierają podobną wypowiedź podkreślającą wartość słów posłańca).

14 Chmura i wiatr – a jednak bez deszczu, to ten, kto składa kłamliwe obietnice.

25,14 Drugi stych dosł.: „kto się chełpi podarkiem kłamliwym”. W BJ: „Taki jest człowiek, który obiecuje po królewsku, ale nie dotrzymuje”.

15 Cierpliwością przekona się księcia, a język łagodny kruszy kości. Łk 18,1-8
16 Zlizałeś miód – zjedz, ile trzeba, byś z przejedzenia nie zwracał. Prz 25,27; Prz 27,7
17 Nie stawaj często w domu przyjaciela, by, mając cię dość, nie nabrał wstrętu.
18 Maczugą, mieczem, ostrą strzałą fałszywy świadek przeciw bliźniemu.

25,18 Maczugą. Za grec. Tekst hebr. skażony.

19 Jak ząb zepsuty i noga chwiejna, tak ufność w wiarołomnym w dniu klęski.
20 Jak płaszcz zdejmować w dzień mroźny lub ocet na ług wylewać, tak pieśni śpiewać znękanym.

25,20. Ocet wylewać na ług. Werset ten nastręcza trudności tekstowe zbyt liczne i złożone, by można je było tutaj omówić. Pojawia się też rozbieżność w starożytnych przekładach (Septuaginta i tekst syryjski) w kwestii szczegółów. Ocet jest wodnym roztworem kwasu octowego, zaś ług/soda - substancją bazową. Połączenie obydwu składników wywołuje gwałtowną reakcję chemiczną. Równie gwałtowną reakcję spowodowałoby zdjęcie płaszcza w mroźny dzień (trzęsienie się z zimna). Śpiewanie pieśni człowiekowi pogrążonemu w depresji również wywoływało skrajne reakcje, np. Saul usiłował zabić Dawida.

21 Gdy wróg twój łaknie, nakarm go, gdy pragnie, napój go wodą – Wj 23,4-5+; Mt 5,44n; Mt 20,22; Rz 12,20
22 żar ognia zgromadzisz nad jego głową, a Pan ci za to zapłaci.

25,22. Żar ognia zgromadzisz na nim. [BT: „Węgle żarzące zgromadzisz na jego głowę”.] W Pouczeniach Amenemope radzi się mądremu, by zawstydził głupców lub swych nieprzyjaciół, wyciągając ich z głębokiej wody lub karmiąc własnym chlebem, dopóki nie napełnią się tak, że będą zażenowani. Wskazówki i rady z babilońskiej literatury mądrościowej również przekonują, że człowiek mądry nie powinien „odpłacać złem człowiekowi, który z nim spór wiedzie”, a raczej „uśmiechać się do swego adwersarza”. W tym kierunku idzie też najpewniej to powiedzenie, jednak metafora zgromadzenia żaru ognia pozostaje niejasna. Oto niektóre wyjaśnienia uwzględniające aspekt kulturowy: (1) znany jest egipski rytuał (opisywany w późnym tekście o demonach z III w. przed Chr.), w którym człowiek publicznie okazywał pokutę, niosąc na głowie naczynie z płonącymi węglami drzewnymi, gdy szedł po przebaczenie do zranionego przez siebie człowieka; (2) w prawie Środkowego Państwa asyryjskiego wymieniono karę polegającą na wylaniu rozgrzanego asfaltu na głowę człowieka, który dopuścił się przestępstwa. Obydwa przypadki nasuwają trudności. Pierwsza wzmianka pojawia się w stosunkowo późnym tekście, zaś opisane w niej działanie bywa różnie interpretowane. W drugim chodzi o gorącą substancję smolistą, nie zaś o węgle - kara ta bardziej przypomina wykąpanie w smole i oblepienie piórami znane z nowszej historii. Apostoł Paweł cytuje to przysłowie w Rz 12,20.

23 Północny wiatr sprowadza deszcz, a mowę szeptaną – gniew na twarzy.

25,23. Północny wiatr. W Izraelu północny wiatr nie przynosi deszczu, lecz piękną pogodę. Z tego powodu uczeni sugerowali, że przysłowie to pochodzi z Egiptu, gdzie wiatr północny przygania deszczowe chmury znad Morza Śródziemnego.

24 Lepiej mieszkać w kącie dachu niż mieć żonę swarliwą i wspólny dom. Prz 21,9

25,24. Mieszkanie w kącie dachu. Zob. komentarz do Prz 21,9.

25 Czym zimna woda na gardło spragnione, tym dobre wieści z dalekiej krainy. Prz 25,13
26 Źródłem zmąconym i studnią zniszczoną jest prawy, co ugina się przed bezbożnym.
27 Niedobrze jeść miodu zbyt wiele, a szczędź również słów pochwały. Prz 25,16

25,27 Drugi stych w BJ: „ani szukać chwały za chwałą”, kabôd mikkabôd, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: kebodam kabôd, „ich chwałą jest chwała”.

28 Miastem odkrytym, bez murów, jest człowiek nieopanowany. Prz 16,32

Prz 26

1 Jak śnieg w lecie, a deszcz we żniwa, tak cześć nie przystoi niemądremu.

26,1. Cykle pogodowe w Palestynie. W Palestynie latem nigdy nie pada śnieg. Deszcz należy do rzadkości w porze wiosennych i letnich żniw. Klimat śródziemnomorski panujący na obszarze Syro-Palestyny przynosi deszcze i ochłodzenie (temperatura spada wówczas poniżej zera na wyżej położonych terenach, np. w Jerozolimie) w miesiącach zimowych (od października do lutego); pozostała część roku jest sucha i tylko niekiedy padają słabe deszcze. Przysłowie to przypomina wiele innych wypowiedzi ze starożytnej literatury mądrościowej (Pouczenia Amenemope i Pouczenia Ankszeszonki), w których głupiec scharakteryzowany jest jako człowiek „nieprzyjmujący nauki” i niegodny. Jak pisze asyryjski mędrzec Ahikar, posyłanie Beduina nad morze nie ma sensu, nie jest to bowiem jego naturalna siedziba.

2 Jak wróbel spłoszony, jaskółka w locie, tak się nie ziści niesłuszne przekleństwo. Lb 23,8; Pwt 23,5n
3 Na konia bicz, na osła wędzidło, a kij na plecy niemądrego. Prz 10,13; Prz 19,29
4 Nie odpowiadaj niemądremu jego głupotą, abyś się nie stał do niego podobny.
5 Odpowiedz niemądremu jego głupotą, aby nie pomyślał, że jest mądry.

26,5 Sprzeczność między obu przysłowiami (tymi w w. 4 i 5) jest zamierzona: wykorzystano tu dwojaki sens wyrażenia „według jego głupoty”.

6 Nogi odcina, wypija gorycz, kto posyła wiadomości przez niemądrego.
7 Jak zwisają nogi chromemu, tak w ustach niemądrego przysłowie. Prz 26,9

26,7 Jak zwisają. BJ: „chwiejne”, dosł.: „słabe”, dallu, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: dalju, ,,czerpcie”(?).

8 Jak kamień przywiązać do procy, tak cześć oddawać niemądremu.

26,8 Przywiązanego do procy kamienia nie można wystrzelić i ryzykuje się, że ugodzi on samego procarza.

9 Cierń wpił się w rękę pijaka, a przysłowie w usta niemądrego. Prz 26,7
10 Łucznikiem raniącym wszystkich przechodniów jest ten, kto najmuje niemądrego lub pijaka.

26,10 Tekst wiersza jest skażony. Tekst hebr. tłumaczyłoby się dosł.: ,,Łucznik(?) rażący wszystko i ten, kto najmuje głupca, i ten, kto najmuje (tych), co przechodzą”. Poprawia się drugie, „i ten, kto najmuje” (wesoker), na „i pijaka” (weszikkor) oraz przywraca się „taki jest” po „wszystko i” (tylko BJ).

11 Jak pies powraca do swoich wymiotów, tak niemądry powtarza swoje szaleństwa. 2P 2,22
12 Widziałeś człowieka w swoich oczach mądrego? Więcej nadziei w niemądrym niż w takim. Prz 3,7 Prz 29,20
13 Leniwy mówi: Lwica na drodze, lew na miejscach otwartych. Prz 22,13
14 Kręcą się drzwi na zawiasach, a leniwy na swoim łóżku.
15 Leniwy wyciągnął rękę do misy: za trudno mu ją do ust doprowadzić. Prz 19,24
16 Leniwy ma się za mądrzejszego niż siedmiu mówiących rozumnie.

26,16. Ma się za mądrzejszego niż siedmiu. R. Clifford sugeruje, że chodzi tutaj o słynnych siedmiu mędrców, którzy wg tradycji mezopotamskiej przynieśli światu cywilizację i mądrość. Siedmiu apkallu pojawiło się przed potopem, zaś ich odpowiednicy, siedmiu ummanu, po potopie.

17 Chwyta za uszy psa, który biegnie, kto miesza się w cudze spory.
18 Jak ktoś postępujący bezmyślnie rzuca głownie, strzały i śmierć,
19 tak człowiek, co zrani bliźniego i mówi: Czy nie żartowałem?
20 Bez drew zagaśnie ognisko, bez plotkarza spór zniknie. Prz 22,10
21 Węgiel dla żaru, drwa dla ognia, a mąż kłótliwy dla wzniecania sporu.
22 Słowa plotkarza są jak smaczne kąski, zapadają do głębi wnętrza. Prz 18,8
23 Czym na glinianym garnku srebrna polewa, tym usta życzliwe, a w sercu zło. Mt 23,25-28; 1J 3,18

26,23. Na garnku glinianym srebrna polewa. Chociaż srebrna polewa mogła być nałożona na gliniane naczynia w celu dekoracyjnym, mogła też skrywać wady, by podstępem skłonić kogoś do zakupu uszkodzonego towaru. Podobnie posrebrzenie mogło służyć wywołaniu wrażenia, że kiepski, utleniony metal jest lepszej jakości. Szybko jednak ulegał zmatowieniu lub łuszczył się. Tak samo „palące wargi” (zob. Prz 16,27) donosiciela mogą skrywać jego nienawiść i zło pod zwodniczymi słowami.

24 Na ustach nosi maskę ktoś wrogi, a w sercu kryje podstęp: Syr 12,10-11

26,24. Usta/serce. Podobne rozróżnienie pojawia się w pewnym akadyjskim przysłowiu, które ostrzega, że człowiek może wypowiadać przyjacielskie słowa, zaś w sercu żywić chęć mordu. W grupie zaklęć szurpu wymienia się ludzi, którzy mówią przyjaźnie, lecz serce mają zwodnicze.

25 gdy mile przemawia, nie ufaj, bo siedem ohyd ma w sercu; Syr 27,23; Jr 9,4-8
26 choć podstępnie kryje nienawiść, to jego złość się wyda na zgromadzeniu. Ps 28,3
27 Kto kopie dół, weń wpada, a kamień wróci do tego, kto go toczy. Ps 7,16; Koh 10,8; Syr 27,25-27
28 Kłamliwy język nie znosi skrzywdzonych przez siebie, usta gładkie powodem zguby.

Prz 27

1 Nie chwal się dniem jutrzejszym, bo nie wiesz, co dzień ci przyniesie. Łk 12,19-20; Jk 4,13-14
2 Niech inny cię chwali – nie twoje wargi, ktoś obcy, a nie twoje usta. 2Kor 10,12-13
3 Ciężki jest kamień i piasek nie lekki, lecz gniew głupiego jest cięższy od obu.
4 Surowy jest gniew i sroga złość, a kto zdoła zazdrość przetrzymać? Prz 6,34-35
5 Lepsza jest jawna nagana aniżeli miłość utajona.
6 Razy przyjaciela są wierne, a pocałunki wroga fałszywe. Prz 26,24-26; Mt 26,49

27,6 Przekład niepewny. Słowo oddawane przez „fałszywe” często jest tłumaczone jako „obfite”. Niektórzy poprawiają tak, by odczytać „nieprzyjemne”, „złe”. Ideę zwodniczości podtrzymuje wprowadzenie paralelizmu antytetycznego.

7 Kto syty, depcze po miodzie, głodnemu i gorycz jest słodka. Prz 25,16 Łk 15,16
8 Jak ptak, co z gniazda ucieka, tak człowiek zbiegły z ojczyzny. Syr 29,21-28
9 Olejek, pachnidło radują serce i słodycz przyjaciela ze szczerej rady.

27,9. Olejki, pachnidło/kadzidło. Różne wonności były w ciągłym użyciu u Izraelitów. Pachnidła i kadzidło służyły do „przygłuszania” nieprzyjemnych zapachów, zwiększenia atrakcyjności seksualnej (Est 2,12; Pnp 1,13; zob. egipskie pieśni miłosne z XIII w. przed Chr.) oraz jako ofiara dla Boga (zob. komentarz do Wj 30,34-38). Do najbardziej popularnych wonności należało kadzidło, mirra, szafran i mieszanki cynamonu. Taka miła wonność jest trafną metaforą mądrej rady przyjaciela.

10 Nie gardź swoim i ojca przyjacielem, a w dniu klęski nie chodź do brata, lepszy sąsiad bliski niż brat daleki. Syr 37,6 Prz 18,24
11 Bądź mądry, synu, rozwesel me serce, a tym, co lżą mnie, odpowiem.
12 Przemyślny zło widzi i kryje się, naiwni idą dalej i ponoszą karę. Prz 22,3
13 Zabierz mu suknię – ręczy za obcego, za nieznajomego – weź zastaw. Prz 20,16; Prz 6,1+

27,13 za nieznajomego. Lekcja nokrîm (1. mn.) na zasadzie domysłu (por. 20,16). Tekst hebr.: nokrijjah, „nieznajomej”.

27,13. Poręka, zastaw. Zob. komentarz do Prz 6,1.

14 Kto rankiem głośno błogosławi bliźniego, policzą mu to za przekleństwo.

27,14 Talmud zabrania pozdrowień przed odmówieniem modlitwy porannej.

15 Nieszczelny dach, cieknący w dzień dżdżysty, podobny jest do żony swarliwej: Prz 19,13
16 wstrzymywać ją to wiatr wstrzymywać lub ręką oliwie drogę zagradzać.
17 Żelazo gładzi się za pomocą żelaza, a człowiek raduje oblicze bliźniego.
18 Stróż figowca spożywa z niego owoce, opiekun pana doznaje szacunku.
19 Jak w wodzie [odbija się] oblicze, tak w sercu człowieka człowiek.

27,19 Interpretacja tego wiersza jest niepewna. Chodzi w nim — jak się zdaje — o to, że człowiek odnajduje w drugim człowieku własne uczucia, jak twarz w odbiciu, jednakże w grec. mamy rozumienie przeciwne: „Jak twarze nie są podobne do twarzy, tak się różnią serca ludzi”.

20 Szeol i Zagłada niesyte, niesyte i oczy człowieka. Prz 30,15-16; Koh 1,8; Koh 6,7

27,20 Oczy to siedlisko zazdrości.

21 Dla srebra tygiel, dla złota piec, dla człowieka usta, co chwalą. Prz 17,3

27,21. Oczyszczanie szlachetnych metali. Zob. komentarz do Prz 17,3.

22 Choć stłuczesz głupiego w moździerzu tłuczkiem razem z ziarnami, głupota go nie opuści.
23 Znaj dobrze potrzeby twego drobnego bydła, zwracaj uwagę na trzodę, Prz 12,10; Syr 7,22
24 bo nie trwa na wieki skarb ani diadem na pokolenia.

27,24 BJ: „korona nie jest przekazywana”, za grec. Tekst hebr.: „czy się przekazuje koronę?”.

25 Wyrosła trawa, pojawił się potraw, zbiera się górskie siano;
26 miej owce na odzienie dla siebie, a kozły, by za pole zapłacić;
27 wystarczy mleka koziego, by dom twój utrzymać i wyżywić służące.

Prz 28

1 Ucieka bezbożny, choć go nikt nie goni, sprawiedliwy jest śmiały jak młody lew. Kpł 26,17; Kpł 26,36; Ps 118,6
2 Przez bunt w kraju wielu jest władców, a ktoś rozsądny rozważny ład utrwala.

28,2 W grec. rozumienie: „Wskutek buntu gwałtowników powstają spory, człowiek mądry gasi je”.

3 Zły rządca, co biednych uciska, jest jak ulewa, co chleba nie daje.

28,3 Zły. Tak grec. Tekst hebr.: „biedny”.

4 Kto Prawo odrzuca, chwali bezbożnego, kto strzeże pouczeń, na niego się oburza.
5 Źli ludzie nie rozumieją sprawiedliwości, a szukający Pana pojmują wszystko. J 10,26+; 1Kor 2,14; Mdr 3,9
6 Lepszy ubogi, postępujący bez zarzutu, niż przewrotny o dwóch drogach, choć bogaty. Prz 19,1
7 Kto trzyma się Prawa, jest synem rozsądnym, przyjaciel rozwiązłych – hańbą swego ojca. Prz 23,19-22
8 Kto odsetkami i lichwą powiększa majątek, ten zbiera dla litujących się nad biednym. Wj 22,24+ Prz 13,22

28,8 Dobra zgromadzone niesprawiedliwie nie przynoszą korzyści i ostatecznie wracają do biednych.

28,8. Ogromne odsetki. Prawo Izraela zabraniało żądania odsetek od pieniędzy lub wartości rzeczy pożyczonych innym Izraelitom (zob. komentarz do Wj 22,25). Można je było pobierać od kredytów udzielonych nie-Izraelitom (Pwt 23,20). Z Kodeksu Hammurabiego wynika, że odsetki sięgały nawet 20 procent (zob. komentarz do Wj 22,25). Izraelici uważali lichwę za niewłaściwy sposób powiększania własnej zamożności, pożyczka miała bowiem na celu dopomożenie bliźniemu, nie zaś wykorzystanie jego trudności finansowych (zob. komentarz do Ne 5,7).

9 Kto ucho odwraca, by Prawa nie słuchać, tego nawet modlitwa jest wstrętna. Prz 15,8
10 Kto prawych sprowadza na złą drogę, sam w swój dół wpadnie, a czyści osiągną dobro. Prz 26,27+
11 Mądry jest bogacz w swych oczach, lecz przejrzał go mądry biedak.
12 Wielka jest radość, gdy prawi są górą, gdy się podnoszą bezbożni, każdy się chowa. Prz 11,10; Prz 29,2 Prz 28,28
13 Nie zazna szczęścia, kto swe przewiny ukrywa, kto je wyznaje, porzuca, dostąpi miłosierdzia. Łk 18,9-14; 1J 1,9; Syr 4,26

28,13 Aluzja do wyznania grzechów (por. Kpł 5,5; Lb 5,7; Ps 32,5; Oz 14,2-4; Iz 1,16-18).

14 Szczęśliwy mąż, który stale żywi bojaźń; kto serce czyni upartym, wpadnie w nieszczęście. Syr 3,26
15 Lwem ryczącym, zgłodniałym niedźwiedziem jest bezbożny, gdy włada swym ludem.
16 Książę ubogi w roztropność jest bogaty w zdzierstwa; jeśli łupiestwa nie znosi, dni swe przedłuży.
17 Człowiek krwią ludzką obciążony ucieka do grobu. Niech go nie wstrzymują.
18 Kto postępuje bez zarzutu, będzie ocalony, chodzący dwoma drogami na jednej upadnie. Prz 10,9 Prz 12,11
19 Kto ziemię uprawia, nasyci się chlebem; kto ściga ułudy, nasyci się nędzą.

28,19 ściga ułudy. BJ: „goni za chimerami”. „Chimery” albo „rzeczy marne” to dla autora tych przysłów być może działalność handlowa. W wielu z nich są pozostałości przywiązania do dawnego ideału rolniczego.

20 Mąż szczery obfituje w błogosławieństwa, a pośpieszny w bogaceniu się nie jest bez winy.
21 Niedobrze jest kierować się względami ludzkimi: za kęs chleba człowiek popełni przestępstwo. Prz 24,23; Pwt 16,19+
22 Człowiek chciwy pożąda bogactwa, nie wie, że bieda przyjdzie na niego.
23 Kto napomina, łaskę w końcu znajdzie większą niż człowiek o gładkim języku. Prz 27,5; Prz 27,6
24 Kto ojca i matkę ograbia, mówiąc: To nie jest przestępstwo, jest wspólnikiem niszczyciela.
25 Chciwiec spory wywołuje, kto Panu zaufał, będzie nasycony. Prz 15,18
26 Kto swemu sercu zaufał, jest niemądry; kto postępuje według mądrości, znajdzie ocalenie. Prz 3,5-6; 1Kor 3,18
27 Kto daje ubogim, nie zazna biedy, kto oczy zamyka, obfituje w przekleństwa. Prz 11,25; Prz 19,17; Prz 22,9
28 Gdy podnoszą się bezbożni, każdy się chowa, lecz kiedy giną, mnożą się prawi. Prz 28,12

Prz 29

1 Kto mimo nagan pozostaje uparty, nagle dozna klęski, a nie ma lekarstwa.
2 Gdy mnożą się prawi, cieszy się naród, gdy rządzi bezbożny, naród wzdycha. Prz 11,10; Prz 28,12; Prz 28,28
3 Kto mądrość kocha, ojca raduje, a kto przestaje z nierządnicami, trwoni majątek. Prz 10,1; Prz 5,10; Prz 6,26; Syr 9,6; Łk 15,13 Prz 14,34; Iz 11,4; Iz 11,5 Prz 11,9
4 Król sprawiedliwością umacnia państwo, uciskając podatkami, je niszczy.
5 Człowiek, pochlebiając bliźniemu, zastawia mu sidła na nogi.
6 W przewinie złego człowieka jest pułapka, prawy biegnie pełen radości. Hi 18,7-10
7 Sprawiedliwy zajmuje się sprawami ubogich, grzesznik nie ma [dla nich] zrozumienia. Hi 29,16

29,7 nie ma [dla nich] zrozumienia. Dosł.: „nie rozumie poznania”.

8 Szydercy miasto podniecają, podczas gdy mądrzy gniew uspokoją.
9 Gdy mądry spiera się z głupim, ten krzyczy, śmieje się – nie ma pojednania.
10 Zabójcy nienawidzą niewinnego, prawi o jego życie się troszczą.
11 Niemądry ujawnia cały swój gniew, mądry stara się go uśmierzyć. Prz 12,16
12 Jeśli władca zważa na kłamstwa, wszyscy jego słudzy są bezbożni.
13 Spotykają się: biedny i ciemięzca, Pan obydwu oczy oświeca. Prz 22,2; Mt 5,45
14 Jeśli król rzetelnie osądza sprawę biednych, tron swój umacnia na pokolenia. Prz 16,12; Prz 20,28
15 Rózga i karcenie udzielają mądrości, chłopiec zostawiony sobie przynosi wstyd matce. Prz 10,1; Prz 22,15
16 Mnożą się występni, mnoży się i przewina, lecz prawi ujrzą ich upadek.
17 Karć syna, a zapewni ci spokój i sprawi radość twej duszy. Prz 13,24; Prz 19,18
18 Gdy nie ma widzenia [proroczego], naród się psuje; szczęśliwy, kto Prawa przestrzega.

29,18 „Widzenie” — jak się zdaje — to aluzja do działalności proroków. Termin tłumaczony jako „Prawo” (tôrah) może też oznaczać „nauczanie”, tu „nauczanie prorockie”.

19 Słowami nie poprawi się niewolnika: rozumie, a nie chce posłuchać. Syr 33,25-30
20 Widziałeś u kogo pośpiech w słowach? Więcej nadziei w głupim niż w takim. Prz 26,12
21 Kto niewolnika rozpuści za młodu, ten w końcu się spotka z uporem.

29,21 się spotka z uporem. BJ: „stanie się on niewdzięczny”. Przekład tego ostatniego słowa jest niepewny — występuje ono tylko tu.

22 Gniewliwy wszczyna kłótnie, zapalczywy mnoży przewiny. Prz 14,17; Syr 1,19
23 Człowieka poniża jego wyniosłość, duch uniżony zdobędzie szacunek. Mt 23,12p
24 Wspólnik złodzieja wrogiem samego siebie: słyszy przekleństwo, a nic nie mówi.

29,24 Chodzi tu o przekleństwa wypowiadane przeciw nieznanemu przestępcy lub przeciw świadkom pozostającym w ukryciu. Por. Kpł 5,1; Sdz 17,2.

25 Strach przed człowiekiem jest sidłem, a kto Panu ufa, jest bezpieczny. Prz 16,20
26 Wielu szuka względów u władcy, lecz prawo każdego pochodzi od Boga.
27 Niegodziwy człowiek jest wstrętny dla prawych; dla bezbożnych wstrętny – ktoś prawej drogi.

Prz 30

NAUKI AGURA

1 Słowa Agura, syna Jake z Massa. Mowa tego męża do Itiela i Ukala. Prz 31,1

30,1 z Massa. Lekcja hammassa’î na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: hammassa’, „wyrocznia”. O Massa por. 31,1+. — W Wulgacie nie dopatrzono się tu nazw własnych i tytuł zinterpretowano następująco: „Słowa tego, który zbiera, syna tego, który wymiotuje”. — W tekście grec. 30,1-14 jest włączone pomiędzy 24,22 i 24,23, a 30,15-31,9 następuje po 24,34.

— Mowa... do... Ukala. BJ: „Wyrocznia... dla Ukala”. Niepewna interpretacja tekstu prawdopodobnie źle przekazanego. Inni poprawiają wokalizację i rozumieją: „Zmęczyłem się, o Boże, zmęczyłem się i jestem wyczerpany”. Przekłady starożytne świadczą o tej samej trudności, i tak w Wulgacie: „Wizja wypowiedziana przez człowieka, z którym jest Bóg i którego Bóg umocnił, będąc z nim”; w grec: „Oto co mówi człowiek tym, którzy wierzą w Boga, i zatrzymałem się”.

Świadomość niewiedzy

2 Jestem najgłupszy z ludzi, nie mam ludzkiego rozsądku. 3 Nie nabyłem mądrości, bym wiedzę Świętego posiadał.

30,3 Świętego. W hebr. 1. mn., forma pluralis maiestatis oznacza Boga. BJ: „świętych”, tzn. mędrców.

Wielkość Boga

4 Kto wstąpił do nieba i zstąpił? Kto zebrał wiatr w swoje dłonie? Kto wody zawinął w płaszcz? Kto krańce ziemi utwierdził? Jakie jest Jego imię? A syna? Czy ci [może] wiadomo? J 3,13 Hi 38-39; Syr 1,2-3

Złoty środek

5 Każde słowo Boże wypróbowane, tarczą jest dla tych, co się doń chronią. Ps 18,31; 2Sm 22,31

6 Do słów Jego nic nie dodawaj, by cię nie skarcił i zostałbyś kłamcą. 

7 Proszę Cię o dwie rzeczy, nie odmawiaj mi, nim umrę: 

8 Fałsz i kłamstwo oddal ode mnie, nie dawaj mi bogactwa ni nędzy, żyw mnie chlebem niezbędnym, Ps 119,29 Mt 6,11

9 bym syty nie stał się niewierny, i nie rzekł: A któż to jest Pan? lub z biedy nie zaczął kraść i nie targnął się na imię mego Boga. Pwt 6,12; Pwt 32,15 Kpł 5,21

10 Nie oczerniaj sługi przed panem, by cię nie przeklął i poniósłbyś karę.

Flm 1,8-20

Rodzaj niewierny

11 Jest plemię, co ojca przeklina, matce nie chce błogosławić. Wj 21,17

12 Jest plemię czyste w swych oczach, a nie obmyte z brudów. 13 Jest plemię o wzroku wyniosłym: powieki ma w górę wzniesione. 

14 Jest plemię o zębach jak miecze, a siekacze ma jak noże, by pożreć uciemiężonych w kraju, a spośród ludzi – ubogich. Hi 19,22; Iz 9,11

30,14 Nie wiadomo, czy ten opis należy odnieść do ludzi określonej kategorii, do narodu czy do klasy społecznej.

ZBIÓR BEZIMIENNY

Różne nauki

15 Pijawka ma dwie córki: Daj! Daj! Trzy rzeczy są nigdy nie syte, cztery nie mówią: Dość. Lb 16,33+; Prz 27,20;

30,15-33 „Przysłowie liczbowe” zawiera jednocześnie maksymę, zagadkę i porównanie. Ten chwyt literacki jest poświadczony — w formie jeszcze niedoskonałej — w literaturze hebr. począwszy od epoki prorockiej (Am 1,3.6.9.11.13; Iz 17,6; Mi 5,4; por. Ps 62,12n) i przewija się poprzez całą literaturę mądrościową (6,16n i tu 30,15-33; Hi 5,19; 40,5; Koh 11,2; 4,12(?); Syr 23,16n; 25,7; 26,5-7.28; 50,25; por. 25,1-2).

— W krótkim zbiorze 30,15-33 widać szczególne zainteresowanie cudami przyrody i zachowaniem zwierząt.

16 Szeol, niepłodne łono, ziemia wody nie syta, ogień, co nie mówi: Dość. Rdz 30,1

17 Oko, co ojca wyśmiewa, gardzi posłuchem dla matki – kruki nad rzeką wydziobią albo je pożrą orlęta. Prz 19,26+

18 Trzy rzeczy dla mnie za cudowne, a czterech poznać nie mogę: 

19 Drogi orła po niebie, drogi węża po skale, drogi okrętu po morzu, drogi męża u młodej kobiety. Mdr 5,10-12

30,19 W czwartym stychu nie chodzi o zabiegi służące uwiedzeniu kobiety, lecz o misterium związku małżeńskiego i płodzenia.

20 Tak postępuje cudzołożnica: zjadła, otarła swe usta i rzekła: Źle nie zrobiłam.

30,20 Cały ten wiersz — jak się wydaje — jest niezręczną glosą do dwu poprzednich.

21 Pod trzema rzeczami drży ziemia i czterech znieść nie może: Koh 10,5-7

22 pod niewolnikiem, gdy jest królem; pod głupcem, gdy je do syta; Prz 19,10

23 pod pogardzaną, gdy żoną zostanie; pod sługą – dziedziczką po pani. 

Rdz 16,3-6

24 Są cztery istoty małe na ziemi, lecz nadzwyczaj mądre:

30,24 nadzwyczaj mądre. BJ: „mądre pośród mędrców”, „pośród mędrców”, według przekładów starożytnych. Tekst hebr.: „kształcone w mądrości”.

25 lud mrówczy, chociaż bez siły, a w lecie nazbiera żywności; Prz 6,6-8

30,25. Mrówki. Zob. komentarz do Prz 6,6.

26 góralki, lud wprawdzie niemocny, ale w skale mieszkania zakłada;

30,26 Góralek to mały ssak podobny do świstaka, żyje pośród skał i bardzo trudno się do niego zbliżyć. Por. Ps 104,18; Kpł 11,5.

30,26. Góralki. Syryjskie góralki skalne lub górskie borsuki mieszkają na skalnych urwiskach i w niedostępnych partiach gór. W rezultacie żyją bezpiecznie w odizolowanym od świata środowisku (zob. Ps 104,18). Oprócz sprytu koniecznego do przetrwania w miejscach z pozoru nienadających się do życia, wskazuje to na zdolność do przystosowania się i zaradność tych stworzeń.

27 szarańcza, która choć nie ma króla, cała wyrusza w porządku;

30,27. Szarańcza. Zob. komentarz do Am 4,9 i Jl 1,4-7, gdzie opisano niszczącą siłę szarańczy. Fakt, że szarańcza porusza się całą chmarą, bez wyraźnego przywódcy, powoduje, że wydaje się czymś jeszcze bardziej złowieszczym.

28 jaszczurka, co da się schwycić rękami, a mieszka w pałacach królewskich.

30,28. Jaszczurka. Zdolność jaszczurek do chowania się w szczelinach ziemi (Kpł 11,29), w miejscach najbardziej bezpiecznych, także w królewskich pałacach, może wywoływać zazdrość tych ludzi, którzy pragnęliby żyć w tak wspaniałych rezydencjach.

29 Ci trzej krok mają wspaniały i czterej chodzą wyniośle: 30 lew, najmocniejszy wśród zwierząt: przed niczym się nie cofa, 31 pies myśliwski lub kozioł i król, którego lud jest z nim.

30,31 Trzeci stych w BJ: „król, gdy przemawia do ludu”, za grec. Tekst hebr.: „i król (mający) swą armię(?) ze sobą”. — Początek wiersza jest także niepewny; zamiast „kogut” (za arabskim; tu „pies myśliwski”) proponowano „cykada” (za akadyjskim) a także „koń”, „zebra” itd.

32 Niemądrze uniosłeś się dumą? Po namyśle – rękę na usta: 33 bo ucisk mleka daje masło, uciskanie nosa wywoła krew, uciskanie gniewu wzbudzi kłótnie.

Prz 31

NAUKI LEMUELA

Czystość

1 Słowo do Lemuela, króla Massa, które skierowała do niego matka:

31,1 króla Massa. Taka lekcja jest wynikiem powiązania ze sobą obu słów. Tekst hebr.: „król, wyrocznia”, (massa’), por. 30,1. — Massa to nazwa jednego z plemion izmaelickich północnej Arabii (Rdz 25,14). Mądrość „synów Wschodu” (Lb 24,21+) była znana (por. 1 Krl 5,10; Jr 49,7; Hi 2,11+).

2 Cóż, synu? Cóż, synu mego łona? Cóż, synu moich ślubów? Prz 5,1-14

3 Nie dawaj kobietom swej mocy ani godności gubiącym królów. Syr 9,2; 1Krl 11,1-4

31,3 Drugi stych w BJ: „ani twych dróg tym, które gubią”, „tym, które gubią królów”, na zasadzie domysłu. Tekst hebr.: „by gubić”. — Nieznaczna zmiana tekstu pozwalałaby odczytać „twego łona” zamiast „twych dróg”. Grec: „i nie narażaj twego ducha i twego życia na spóźnione żale”.

Umiarkowanie

4 Nie dla królów, Lemuelu, nie dla królów picie wina ani dla władców pożądanie sycery, Koh 10,16-17

31,4 Podkreślenie niebezpieczeństw związanych z piciem wina jest cechą moralności ludów pustyni (por. Rekabitów z Jr 35 i współczesnych Arabów).

— pożądanie sycery. BJ: „kochać sycerę”, ’awwoh, na zasadzie domysłu. Hebr. ketib: ’ô, „albo”, lub qere: ’e, „gdzie”.

5 by pijąc, praw nie zapomnieli, nie zapomnieli prawa ubogich. 

6 Dajcie sycerę będącemu w udręce, wino zgorzkniałemu na duchu: Mt 27,34

7 niech pije, niech o nędzy zapomni, na trud już niepomny.

31,4-7. Pijaństwo w świecie starożytnym. Warzenie różnych rodzajów piwa oraz proces fermentacji wina z daktyli i winogron znane były w Mezopotamii i Egipcie jeszcze przed pojawieniem się pisma (około 4000 przed Chr.). W sztuce asyryjskiej częstym motywem są sceny uczt oraz przyjęć, na których mężczyźni i kobiety jedzą i piją z kielicha lub przez słomkę. W babilońskim eposie o stworzeniu, Enuma Elisz, opisano ucztowanie bogów, „sączących słodki trunek przez rurki do picia” (było to konieczne, bowiem napój był bardzo zawiesisty). W sumeryjskim hymnie na cześć bogini Ninkasi sławi się proces warzenia piwa oraz składa dzięki za napój gaszący pragnienie i dostępny w tak wielkiej obfitości jak Tygrys i Eufrat. Dolegliwości wywołane przez pijaństwo odmalowano w Ps 69,13 i Prz 20,1. Uczty pijackie opisano w Dn 5,1-4 i Est 1,3-8. Motyw ten można też odnaleźć na całym obszarze Bliskiego Wschodu. Egipska literatura mądrościowa przestrzega przed pijaństwem, które prowadzi do utraty panowania nad sobą i do społecznego odrzucenia. W starożytnych tekstach z Mari pojawiają się tymczasem dowody, że stan upojenia alkoholowego uważano za odpowiedni do otrzymania wyroczni od bogów.

Sprawiedliwość

8 Usta otwórz dla niezdolnych do mowy, na sąd dla wszystkich godnych litości. Ps 72,2; Ps 72,4; Ps 72,12-14

9 Rządź uczciwie, usta swe otwórz, osądź uciemiężonych i biednych.

POEMAT O DZIELNEJ NIEWIEŚCIE

10 Niewiastę dzielną kto znajdzie? Jej wartość przewyższa perły.

31,10-31 Poemat alfabetyczny (por. Ps 9 i 10; 25; 34; 37; 111; 112; 119; 145; Lm 1-4; Na 1,2-8; Syr 51,13-29 hebr.): biorąc pierwszą literę każdego wiersza (w innych miejscach — każdej strofy) otrzyma się alfabet hebr. — O interpretacji tego poematu por. 31,30+ i 5,15+. Por. 11,16; 12,4; 18,22; 19,14 i Syr 7,19.

31,10 Niewiastę dzielną. Wyrażenie hebr. w grec. i w Wulgacie tłumaczone dosł.: „kobietę silną”, co jest też przywołaniem skuteczności i cnoty. To doskonała pani domu.

31,10. Rubiny jako najcenniejsze klejnoty [BT: „perły”]. Zob. komentarz do Prz 3,15.

11 Serce małżonka jej ufa, na zyskach mu nie zbywa;
12 nie czyni mu źle, ale dobrze przez wszystkie dni jego życia.
13 O wełnę i len się stara, pracuje starannie rękami.

31,13. Len i wełna. Idealna żona opisana w tej rozbudowanej przypowieści ma zdolność wybierania najlepszego gatunku wełny i lnu do tkania (należy zwrócić uwagę na zakaz łączenia w jednej tkaninie wełny i lnu w Pwt 22,11). Len był uprawiany ze względu na swoje ziarno i włókna, mógł być też używany do wykonywania ubiorów, pasów i knotów do lamp. Wełna i len zostały zestawione w Oz 2,9 z mąką i winem jako dary, które daje Bóg, swoisty mąż Izraela, by spełnić obietnicę przymierza (był to też jeden z obowiązków męża wobec żony w Kodeksie Hammurabiego i prawie Środkowego Państwa asyryjskiego).

14 Podobnie jak okręt kupiecki żywność sprowadza z daleka.
15 Wstaje, gdy jeszcze jest noc, i żywność rozdziela domowi, a obowiązki swoim dziewczętom.

31,15 (a obowiązki swoim dziewczętom). Prawdopodobnie glosa, łamie ona rytm.

16 Bada rolę i kupuje ją, z zarobku swych rąk zasadza winnicę.
17 Przepasuje mocą swe biodra, umacnia swoje ramiona.
18 Widzi bogaty plon swojej pracy: jej lampa wśród nocy nie gaśnie.
19 Swe ręce wyciąga po kądziel, jej palce chwytają wrzeciono.

31,19. Kądziel, wrzeciono. Hebrajskie terminy przetłumaczone jako kądziel i wrzeciono pojawiają się jedynie tutaj. Jednak z kontekstu wynika, że tłumaczenie jest poprawne, i że są to zwyczajnie określenia techniczne związane z czynnością przędzenia i tkania. Jest tutaj obecny odcień uporczywej pracy wykonywanej przez pełną poświęcenia niewiastę, która „wyciąga ręce” (tj. zakasuje rękawy) i wytwarza duże ilości produktów tkackich dla członków własnej rodziny i dla kupców na sprzedaż.

20 Otwiera dłoń ubogiemu, do nędzarza wyciąga swe ręce.
21 Dla domu nie boi się śniegu, bo cały dom odziany jest w szkarłat.
22 Sporządza sobie przykrycie, jej suknia z bisioru i purpury.

31,22. Purpura/karmazyn [BT: „odziany na lata”]. Zob. komentarz do Wj 25,4 i 25,5, gdzie omówiono różne barwniki do farbowania tkanin, szczególnie bisioru. Barwnik czerwony/purpurowy był drogi i zarezerwowany dla ludzi zamożnych.

31,22. Szaty z bisioru i z purpury. Bela bisioru była cennym i pożądanym towarem. Tkaniną tą nakrywano łoża; z mniejszych kawałków szyto ubiory (zob. komentarz do Sdz 14,12-13 i Iz 3,23). Purpurowy barwnik wytwarzano ze ślimaków rozkolców (murex trunculus). Był on bardzo kosztowny i w tym kontekście jest symbolem pomyślności, którą żona doskonała zapewnia własnemu domowi.

23 W bramie jej mąż szanowany, gdy wśród starszych swej ziemi zasiądzie. Prz 24,7

31,23. W bramie szanowany, wśród starszyzny zasiadający. Tradycyjnym miejscem, w którym gromadzili się starsi miasta w celu prowadzenia spraw (zob. Lota zasiadającego w bramach Sodomy, Rdz 19,1) i wysłuchiwania sporów prawnych, były bramy (zob. Rt 4,1-4). Teksty starobabilońskie opisują prawną rolę starszych polegającą na rozsądzaniu spraw kraju, wysłuchiwaniu przysiąg i pełnieniu roli świadków różnych transakcji (zob. Jr 32,12).

24 Len wyrabia i sprzedaje, pasy dostarcza kupcowi.

31,16-24. Zajęcia odpowiednie dla kobiet. Kodeks Hammurabiego zawiera kilka praw regulujących działalność babilońskich kobiet prowadzących zajazdy lub tawerny. Nie musi to być jednak pojmowane w tym samym świetle, co zdolność do zakupu pola lub sprzedaży pięknie barwionych i tkanych szat przez zawodową szwaczkę. Wyidealizowany obraz „doskonałej niewiasty” przedstawiony w tym opisie znacznie wykracza poza wszystko, co tekst biblijny wskazuje gdzie indziej jako zajęcia dopuszczalne dla kobiety. Zwykle niewiasty nie posiadały zdolności prawnej do zakupu ziemi, chociaż z pewnością ciężko pracowały, uprawiając ją i przetwarzając płody rolne. Jedynym rzemiosłem, które na Bliskim Wschodzie mogło być wykonywane przez kobiety, było tkactwo.

25 Strojem jej siła i godność, do dnia się przyszłego uśmiecha.

31,25 W drugim stychu mowa o spoglądaniu w przyszłość z ufnością, gdy chodzi o los własnej rodziny lub o nagrodę, którą Bóg da kiedyś za jej gorliwość.

26 Otwiera usta z mądrością, na języku jej miła nauka.
27 Bada bieg spraw domowych, nie jada chleba lenistwa.
28 Powstają synowie, aby ją wysławiać, i mąż jej, by ją uwielbiać:
29 Wiele córek zdolnie pracuje, lecz ty przewyższasz wszystkie.
30 Kłamliwy wdzięk i marne jest piękno: chwalić należy niewiastę, co boi się Pana.

31,30 Pochwałę kobiety doskonałej w drugim stychu można chyba rozumieć alegorycznie, jako opis uosobionej Mądrości (por. 8,22+). Tak — jak się zdaje — sugeruje grec. rozwinięcie tekstu: „Kobieta mądra będzie chwalona, bojaźń Jahwe — oto co należy wysławiać”, i to wyjaśniałoby, dlaczego ten fragment, zresztą bardzo piękny, znalazł się w zakończeniu księgi.

31 Uznajcie owoce jej rąk, niech w bramie sławią jej czyny.