POJĘCIA

A

ALEGORIA - w literaturze i sztuce niedosłowne przedstawianie rzeczywistości poprzez obrazy, zdarzenia czy postacie mające, poza dosłownym, ukryty sens przenośny, zwykle jednoznaczny.

ALITERACJA - odmiana instrumentacji głoskowej, polegającej na powtarzaniu tych samych głosek na początku kolejnych wyrazów. Służy uwydatnieniu walorów brzmieniowych wypowiedzi, a także podkreśla związki znaczeniowe między poszczególnymi słowami.

ALUZJA LITERACKA – odwołanie się do innego tekstu, stylu lub zjawiska literackiego za pomocą określonych sygnałów, rozpoznawalnych dla odbiorcy (np. przywołanie tytułu, sformułowań). Stanowi ona komentarz do utworu, instrukcję do interpretacji.

ANIMIZACJA – inaczej ożywienie, rodzaj metafory polegający na nadaniu elementom świata przyrody nieożywionej cech istot żywych, np. wiatr wyje.

ANIOŁ – w chrześcijaństwie byt duchowy, obdarzony inteligencją, zamieszkujący sferę nadziemską, ponadzmysłową. Aniołowie występują również w innych religiach pełniąc zwykle rolę pośredników pomiędzy ludźmi a Bogiem oraz opiekunów ludzi.

ANTROPOMORFIZACJA - typ metafory polegający na nadawaniu elementom świata przyrody cech charakterystycznych tylko dla człowieka (zdolność do myślenia, miłości), bez odwołania jednak do fizyczności ludzkiej postaci.

ARCHAIZACJA – rodzaj stylizacji językowej polegający na użyciu form języka rozpoznawanych przez współczesnego użytkownika jako dawne. W tym celu najczęściej używane są archaizmy leksykalne – wyrazu, które wyszły z użycia, oraz archaizmu składniowe np. upodobanie polskiej składni do składni łacińskiej.

ARKADIA – topos literacki wywodzący się z antycznej poezji sielankowej Teokryta i Wergiliusza. Arkadia to idealizowana kraina którą cechuje hojność i łagodność natury, a jej mieszkańcy – pasterze- wiodą proste życie w harmonii z przyrodą, a ich głównymi zajęciami są miłość i śpiew.

AUTOBIOGRAFIA – utwór, w którym podmiot wypowiedzi jest jej autorem, a temat wypowiedzi stanowi jego przeżycia. Może być ona także fragmentaryczna lub ukryta w innych utworach (autobiograficzny charakter). Może przybierać charakter bardziej epicki, ale też liryczny. Wspólnym elementem obu tych typów jest subiektywny podmiot, którego uwaga jest nakierowana na siebie samego.
Można wyróżnić autobiografię dokumentarną albo literacką.
Gatunki autobiograficzne to np. dziennik, diariusz, pamiętnik, niekiedy także gawędy, listy, eseje.

B

BACHANALIE - obrzędy ku czci rzymskiego boga Bachusa (greckiego Dionizosa) połączone z piciem wina. Przenoście – hulaszcza zabawa, w której centralną rolę odgrywa alkohol.

BAJRONIZM – zespół cech utworów lierackich powstałych w epoce romantyzmu pod wpływem angielskiego poety George’a Byrona. Do cech tych należy m.i.n nowa konstrukcja bohatera literackiego – dumnego indywidualisty, skłoconego ze światem, samotnika, wędrowca, uciekiniera, zbrodniarza o tajemniczej przeszłości. Dla bajronizmu charakterystyczna jest również konstrukcja utworu – fragmentaryczna, tajemnicza, niedopowiedziana.

Bajronizm to również zgodność biografii pisarza i jego twórczości.

C

CICHY BOHATER ROMANTYCZNY – trzecie wcielenie bohatera romantycznego (obok bajronicznego i werterycznego). Jest to bohater pokorny, pozbawiony wyjątkowości, silny przez swoją wiarę.

CZAS SAKRALNY – czas mityczny, zawieszający linearny bieg historii, organizowany przez porządek świąt religijnych, motywujący ludzi wierzących do przeżywania religijnych uczuć. Czas sakralny nadaje czynom i zdarzeniom specjalny wymiar.

D

DEMOKRACJA NOWOŻYTNA - system polityczny, który w nowoczesnej postaci pojawił się w XVIII w. Oznacza możliwość wyboru przedstawicieli społeczeństwa do władz ustawodawczych i sprawowania za ich pośrednictwem rządów w państwie.

DIALOG POZORNY – rodzaj dialogu, w którym odbiorca jest tożsamy z nadawcą; w istotnie mówiący rozmawia sam ze sobą, rozpatrując różne punkty widzenia. Dialog pozorny jest więc monologiem rozpisanym na głosy.

E

EGZALTACJA – stan nadmiernego ożywienia emocjonalnego, zapału, przesady w reakcjach psychicznych. W sztuce przejawia się nadmiarem środków służących wyrażaniu uczuć.

EGOTYZM – skłonność człowieka do przesadnego eksponowania własnego „ja”, do kierowania na siebie uwagi otoczenia i czynienia z własnej osoby przedmiotu ogólnego zainteresowania.

EGZOTYZM – wyzyskiwanie w funkcji nastroju twórczej stereotypowo ujętych elementów pejzażowych i kulturowych realiów świata pozaeuropejskiego. W przypadku romantyków był to Orient – Turcja, kraje arabskie.

EPISTOLOGRAFIA – twórczość listowna

F

FANTASTYKA - typ kreacji literackiej, w którym w świat przedstawiony są wprowadzane postaci i zdarzenia nadnaturalne, nieistniejące w rzeczywistości. Odwołuje się ona do dawnych tradycji, opowieści ludowych, legend, baśni, mitów i wyobrażeń religijnych.

G

GAWĘDA SZLACHECKA - do XVIII określenie opowieści ustnej, wygłaszanej przez szlachcica do zgromadzonego towarzystwa. Fabuła obfituje w anegdoty, elementy humorystyczne. Styl cechuje potoczność, żywość, stąd obecne w niej powtórzenia, swobodna kompozycja, dygresje. Od XIX w. gawęda zyskała status gatunku literackiego, utrwalonego w formie pisanej.

GOTYCYZM – zainicjowany w prozie angielskiej literacki powrót do średniowiecza, jako epoki zdolnej budować nastrój tajemniczy, grozy przeczucia śmierci. W realizacjach tego nurtu przywoływano często przestrzeń gotyckiego zamku, opuszczonych cmentarzy. Proza angielska Horace Walpote, Mathew Gregory.

H

HAMLETYZM – postawa wahania się, ciągłego niezdecydowania, zwłaszcza w sprawie podjęcia lub zaniechania działania. Hamletyzm wynika z nadwrażliwości etycznej bohatera i pogłębionej refleksji nad własnym działaniem, jego uzasadnieniem i efektami.

HEKSAMETR – specjalny rodzaj wersu, stosowany w starożytności w eposach bohaterskich. Wiesz o takiej konstrukcji jest używany w celach stylizacyjnych. Tworzenie heksametru polskiego polega na użyciu w kolejnych wersach sześciu stóp rytmicznych, przy czym powinny być one albo trochejami, albo daktylami. Cechy heksametru polskiego: jest to wiersz rytmiczny; charakteryzuje się występowaniem sześciu akcentów w każdym wersie; składa się z 13-17 sylab; w wersach akcent pada zawsze na pierwszą sylabę.

HEROIZM – postawa bohaterska, której często towarzyszy maksymalizm etyczny wyrażający się gotowością do poświęcenia siebie i rezygnacji z celów osobistych na rzecz celu wyższego.

HIPERBOLA – inaczej przesadnia. Odmiana metafory służąca wyolbrzymieniu znaczenia lub wielkości przedstawianych zjawisk.

HISTORYZM – zainteresowanie historią, jej prawami (historiozofia) oraz kolorytem historycznych epok dawnych. Ang. Pisarz Walter Scott. Postrzeganie teraźniejszości w świetle wydarzeń przeszłych, interpretujące tę przeszłość, a zarazem tłumaczące zjawiska teraźniejsze faktami historycznymi.

HOMO VIATOR – topos literatury przedstawiający życie ludzkie jako nieustanną wędrówkę celową lub pozornie bezcelową. Wędrówka ma jednak zawsze głęboki sens – w jej trakcie bohater zyskuje życiową mądrość i doświadczenie.

HYMN - gatunek poetycki wyrażający uczucia i pragnienia określonej społeczności. Jego nastrój jest podniosły, uroczysty, pokreślony odpowiednią muzyką. Hymn ma formę zwrotu do adresata – personifikowanego pojęcia lub osoby stojącej w hierarchii wyżej od tych, którzy się do niej zwracają.

I

IDEALIZACJA - nadawanie danym elementom rzeczywistości cech niezgodnych z ich właściwościami i wyglądem, w celu uczynienia ich piękniejszymi, bardziej wartościowymi.

IMROWIZACJA – spontaniczna wypowiedź artystyczna, wyrażona bez przygotowania, prezentująca zdolności twórcze artysty i kreatywne możliwości jego wyobraźni.

INSTRUMENTALIZACJA GŁOSKOWA – polega na takim uformowaniu warstwy brzmieniowej wypowiedzi, by pewne głoski powtarzały się w niej z większą nić przeciętną częstotliwością. Nadfrekwencja tych głosek służy nadaniu tekstowi określonych walorów brzmieniowych i znaczeniowych.

IN STATU NASCENDI – „w trakcie stawania się” - to łacińskie sformułowanie pierwotnie używane w przyrodoznawstwie, przyjęło się w humanizmie na określenie uchwycenia przez artystę momentu przemiany jakiegoś zjawiska.

INWOKACJA - rozpoczynający utwór uroczysty apel do bóstwa o wsparcie w zamiarze opisania zapowiadanej historii. Dla poetów antycznych dawcami pamięci i natchnienia były Muzy albo bóstwa olimpijskie, od XVI wieku Maryja lub Bóg.

IRRACJONALIZM - pogląd, iż poznanie racjonalne jest niewystarczające i że istnieją wartościowsze od rozumu narzędzia dotarcia w głąb prawdy o świecie: uczucie, wyobraźnia, wiara religijna.

IRONIA - celowa niezgodność pomiędzy sensem dosłownym wypowiedzi, a jej znaczeniem zamierzonym, ukrytym. Tradycyjnie służy satyrze, ośmieszeniu. Ironia romantyczna określała postawę artysty manifestującego swój indywidualizm przez dystans wobec świata oraz siebie samego i swojej twórczości, traktowanej jako gra.

K

KAPITALIZM – ustrój społeczny oparty na obrocie kapitałem (pieniądzem, majątkiem) i na wolnej konkurencji.

KARNAWAŁ – przejaw plebejskiej kultury śmiechu, zabawa, zawieszająca obowiązujące normy i reguły społeczne oraz tożsamość i społeczny status jej uczestników. W metaforycznym znaczeniu karnawalizacja wyrażająca się w powszechności i różnorodności zabaw oraz fraternizacji uczestników, zdominowała życie polityczne schyłku doby saskiej.

KOLORYT LOKALNY – obecność w dziele cech charakterystycznych dla opisywanego kraju czy obszaru. Służy unaocznieniu inności czy egzotyki danego miejsca.

KONTEMPLACJA – w sensie poznawczym to głębokie rozważanie, rozpamiętywanie. Jest formą refleksji. W innym sensie kontemplacja to stan skupienia, doświadczenia własnego wnętrza, połączony z odgrodzeniem od zewnętrznego świata.

KOSTIUM ANTYCZNY - elementy kultury starożytnej wykorzystywane do mówienia nie wprost problematyce współczesnej. Zastosowanie kostiumu antycznego służy podniesieniu rangi tematy, zwykle nadaje wypowiedzi walor uniwersalizmu. Pozwala na snucie analogii między historią a współczesnością i okazywanie powszechnych praw rządzących człowiekiem i społecznością.

KREACJONIZM - postawa etyczna będąca odwrotnością postulatu odwzorowywania, imitowania rzeczywistości. Zakłada, że dzieło sztuki jest wytworem wyobraźni, intuicji, uczucia, zaś artysta dzięki swojemu talentowi może w sztuce - jak Bóg - stwarzać nowe światy.

L

LAPIDARNOŚĆ – zwięzłość i wyrazistość wypowiedzi. Określenie wywodzi się od greckich kamieni nagrobnych.

LEGENDA – opowieść o fantastycznej treści, zawierające elementy cudowności i niezwykłości, opisujące zdarzenia przeszłe, chwalebne z perspektywy kultury, w której powstała.

LIRYKA BEZPOŚREDNIA - liryka, w której podmiot ujawnia się bezpośrednio w formach gramatycznych (zwłaszcza zaimkach i formach osobowych czasowników).

LIRYKA INWOKACYJNA – zwrotu do adresata – typ liryki, w której podmiot ujawnia się bezpośrednio w zwrocie do odbiorcy w formule lirycznego „ty”. Odbiorcą takiej liryki bywa osoba pojedyncza lub szersze grono słuchaczy, czasem także upersonifikowane pojęcia lub zjawisko.

LIRYKA OPISOWA – typ liryki pośredniej, w której „ja” liryczne jest ukryte i służy przede wszystkim subiektywizacji przedstawienia – opisu prezentowanego świata, zwykle krajobrazu albo jakiejś sytuacji, zdarzenia.

LIRYKA POŚREDNIA - typ liryki, w którym podmiot nie ujawnia się wprost poprzez formy gramatyczne, ale w których jego wrażenia, przeżycia i emocje dane są nam poprzez poetycki obraz, opis świata przefiltrowanego przez świadomość wyrażaną przed podmiot. typ liryki, w którym podmiot nie ujawnia się wprost poprzez formy gramatyczne, ale w których jego wrażenia, przeżycia i emocje dane są nam poprzez poetycki obraz, opis świata przefiltrowanego przez świadomość wyrażaną przed podmiot.

LIRYKA ROLI – typ liryki, w której podmiot mówiący wciela się wykreowaną postać, dzięki czemu może bardziej wiarygodnie przybliżyć jej mentalność i sposób odczuwania świata.

LIRYKA WYZNANIA - odmiana liryki bezpośredniej, w której dominuje nadawca wypowiedzi, wyrażający wobec odbiorcy swój stan psychiczny, opisujący sytuację życiową osoby, którą podmiot wyraża, jej uczucia, myśli, przeżycia.

LIST – to żywa do dziś wypowiedź, której podmiotem jest najczęściej jej autor (nadawca), a odbiorcą zwykle określony adresat, zazwyczaj pojedyncza osoba. Czasem bywa jednak pisany w czyimś imieniu (np. urzędowy), a także adresowany do grupy osób (np. otwarty). Adresat listu ma wpływ zarówno jego zawartość znaczeniową, jak i stosowane przez autora środki językowe.

LIST POETYCKI – wiersz, w którym wyraźnie ujawniający się narrator zwraca się do określonego adresata (rzeczywistego lub fikcyjnego). Gatunek ten uprawiany już był w starożytności. Zwykle ma charakter wyznania lirycznego, rzadziej jest retoryczny lub epicki. Może zawierać różne treści, np. miłosne , panegiryczne, metapoetyckie, filozoficzne.

LUDOWOŚĆ - zwrot w stronę folkloru i ludowej obyczajowości jako źródła literatury, idealizowanie społeczności wiejskiej, której życie blisko natury miało zapewnić moralną czystość i przyrodzone poczucie metafizyki.

M

MAKIAWELIZM – przekonanie, iż cel uświęca środki; pojęcie pochodzi od nazwiska Niccolo Machiavellego, który zalecał podstęp i zdradę jako metody walki politycznej.

MARTYROLOGIA - w średniowieczu pojęcie to odnoszono do męczenników za wiarę; dzisiaj oznacza wszelkie zbiorowe cierpienie, męczeństwo, zwłaszcza narodowe.

MEGALOMANIA – mania wielkości, nieuzasadnione przeświadczenie o własnej wartości.

METAFIZYKA - dziedzina tradycyjnej filozofii obejmująca zagadnienia niepodlegające doświadczeniu i obserwacji, wykraczające poza rzeczywistość poznawalną zmysłami.

MIŁOŚĆ ROMANTCZNA – jeden z uprzywilejowanych tematów literatury romantycznej, a jednocześnie ważna część romantycznego stylu życia. Miłość wedle romantyków to uczucie jedyne w swoim rodzaju, pełne sprzeczności i namiętności. Przynosi ekstazę i cierpienie, choć może mieć charakter zarówno platoniczny, jak i zmysłowy. Unosi człowieka w wymiar nieskończoności.

MISTYKA – dziedzina przeżyć religijnych, mających stanowić pozarozumowe i ponadzmysłowe poznanie rzeczywistości metafizycznej, a nawet bezpośrednio do Boga. Mistyka może się wyrażać również w proroctwie, objawiającym treści mistycznego przeżycia.

MODLITWA POETYCKA – utwór mający charakter bezpośredniego zwrotu do adresata, którego podmiot uznaje za istotę ponadnaturalną. Wypowiadający zachowuje zazwyczaj wobec niej postawę afirmującą, co nie wyklucza wadzenia się lub buntu.

MOTYWY ASTRALNE – motywy gwiazd, ciał niebieskich. Występują w literaturze od czasów antycznych, pełniąc funkcję dekoracyjną oraz przywołują ideę związków człowieka z kosmosem.

N

NARÓD – wspólnota kulturowa, której członków łączy poczucie tożsamości oparte na doświadczeniu historycznym, dziedzictwie kulturowym, zamieszkiwaniu lub przywiązaniu do danego terytorium, zazwyczaj (choć niekoniecznie) używaniu jednego języka.

O

OFIARNICTWO – idea przeznaczenia swego życia dla szczytnego celu, potraktowanie własnej osoby jako ofiary na rzecz wielkiej idei, dobra zbiorowości. W przeciwieństwie do prometeizmu, tu jednostka nie domaga się sławy, pragnie pozostać anonimowa.

ONOMATOPEJA – inaczej dźwiękonaśladownictwo, polega na oddawaniu za pomocą brzmień językowych zjawisk akustycznych z rzeczywistości ponadjęzykowej.

ORIENTALIZM - postać egzotyzmu, rozpowszechniona w romantyzmie fascynacja Orientem, zwłaszcza tureckim i arabskim, jego egzotyką, barwnością, bogactwem. We wschodzie romantyczni podróżnicy odkrywali inną niż europejska mentalność, kulturę. Był synonimem ucieczki w przestrzeń życia wewnętrznego i zmysłowego świata ekspresyjnego, epatującego słońcem i jaskrawą kolorystyką.

OSJANIZM – konwencja literacka wyrażająca się w nastroju tajemniczości i grozy, kreowanym przez naturalne rekwizyty, jak mgła, noc, poświata księżyca, a także obecność znaków świata nadprzyrodzonego. Nazwa pochodzi od „Pieśni Osjana”, apokryfu szkockiego pisarza Jamesa Macphersona.

P

PANTEIZM – pogląd filozoficzny utożsamiający Boga z naturą. W myśl twierdzeń panteizmu Bóg istnieje w świecie immanentnie (wewnętrznie).

PATOS – podniosłe uroczyste przedstawienie rzeczywistości stosowane w opisie zjawisk wyjątkowych, monumentalnych lub bohaterskich. Wyraża się m.in. w tonie wypowiedzi, w stosowanych w niej środkach stylistycznych (epitetach, porównaniach) i składniowych (anaforach, inwersjach). Patos ma na celu wywołanie u odbiorców wzniosłych uczuć, zwłaszcza wzruszenia.

PATRIOTYZM – 1. Uczucie miłości do ojczyzny , emocjonalny stosunek do własnego kraju i jego mieszkańców; 2. Postawa zaangażowania w sprawy ojczyzny, działanie na rzecz swojego kraju i jego mieszkańców.

PEJZAŻ MENTALNY inaczej pejzaż wewnętrzny – wyrażenie stanów ducha poprzez przedstawienie przyrody, splecione z przeżyciem wewnętrznym podmiotu; ukazanie uczuć i stanów wewnętrznych bohatera poprzez stan natury.

PIOSENKA - krótki utwór poetycki, zazwyczaj podzielony na strofy i z wyodrębnionym refrenem, przeznaczony do śpiewania, a więc podporządkowany funkcjom muzycznym, melodyjny i zrytmizowany.

POEMAT DYGRESYJNY - gatunek epiki wierszowanej, powstały w epoce romantyzmu i charakterystyczny dla niej. Cechuje go synkretyzm rodzajowy: dominują w nim jakości epickie, choć występują także liryczne i dramatyczne. Szczególnie istotna jest pozycja narratora, który manifestuje swą obecność za pomocą licznych dygresji - odstępstw od głownego toku narracji. Fabuła jest fragmentaryczna, a jej tonacja – zmienna. Temat utworu – zwykle na motywie podróży – staje się dla narratora, utożsamianego z poetą, pretekstem do ukazania własnej swobody twórczej i indywidualizmu. Poemat dygresyjny w sposób najpełniejszy wyraża postawę ironii romantycznej.

POETA-WIESZCZ – poeta natchniony, pośredniczący między sferą metafizyczną a empiryczną, objawiający ludziom nieznane wyroki Boże i boskie prawdy. Wieszcz wypowiada się w imieniu Boga, odsłania przyszłość i ukryty sens zdarzeń historycznych.

POEZJA ROMANTYCZNA – wg twórców romantyzmu to poezja docierająca do „prawd żywych”, do sfery metafizycznej, wypływająca z natchnienia i domagająca się urzeczywistnienia w życiu poety. Poezja ta ma również charakter poznawczy (w znaczeniu przenikania do rzeczywistości), ale stanowi także wzorzec życiowy, który zawiera postulat wykroczenia poza „prozę codzienności”, nakazuje poecie oderwanie od spraw przyziemnych i zwykłych.

POWIEŚĆ INICJACYJNA - typ powieści, której tematem jest dorastanie i dojrzewanie głównego bohatera, jego wejście w świat dorosłych (inicjacja).

PROFETYZM – wieszczenie, przepowiadanie przyszłości przez ludzi natchnionych przez Boga, obdarzonych darem przenikania tajemnic dotyczących losów świata.

PROMETEIZM – odwołująca się do mitu o Prometeuszu postawa indywidualnej ofiary i poświęcenia, zakładająca przyjęcie na siebie gniewu bogów, kary, cierpienia w imię dobra zbiorowego.

PRZESTRZEŃ KOSMICZNA (perspektywa kosmiczna) - przedstawienie operujące ogromem przestrzeni, wyzyskujące motyw pędu, wzlotu ponad Ziemię, odwołujące się do motywów astralnych, takich jak gwiazdy, Księżyc, Słońce. Posługując się perspektywą kosmiczną artysta sugeruje wzniesienie się ponad to, co przyziemne, pragnie wyrazić prawdy uniwersalne.

PRZESTRZEŃ OTWARTA – w dziele literackim jest wyrażona obrazami panoramicznymi, otwartymi po horyzont, oznacza zazwyczaj wolność, swobodę myślenia i działania.

PRZESTRZEŃ WERTYKALNA – w dziele polega na organizacji świata przedstawionego za pomocą opozycji: góra-dół. Tak uporządkowana przestrzeń oddaje relacje typu hierarchicznego: wyższość, potęga, moc – niższość, słabość.

PRZESTRZEŃ ZAMKNIĘTA - symbolizuje najczęściej sensy negatywne: uwięzienie, zło ograniczenie horyzontów myślenia.

R

REWOLUCJA – przewrót społeczno-polityczny, powodujący gwałtowne, radykalne i całościowe zmiany w społeczeństwie. Ma na celu obalenie istniejącego porządku i zastąpienie go nowym, lepszym.

ROMANTYCZNA ANGLIA – w XIX w. uważano, że Anglia jest kolebą estetyki romantycznej. Wskazywano tu na Szekspira, Byrona, Keatsa, malarstwo Turnera.

ROZDWOJENIE JAŹNI – rozpad, rozszczepienie osobowości człowieka na dwie postaci, reprezentujące różne racje czy emocje wobec tej samej sytuacji. W jej wyniku ujawnia się alter ego podmiotu – „drugie ja”.

RÓD – dawna wspólnota społeczna oparta na pokrewieństwie, obejmująca wielokopokoleniową i szeroko rozgałęzioną rodzinę, z wyodrębnioną pozycją naczelnika rodu.

S

SOLIDARYZM – pogląd o zbieżności interesów różnych klas i warstw społecznych, zakładający ich współdziałanie i współodpowiedzialność w imię wspólnego dobra.

SPIRYTUALIZM – przekonanie o istnieniu świata nadnaturalnego, dostrzeganie w rzeczywistości przejawów istnienia i działania butów duchowych. Spirytualizm uznaje wyższość sfery duchowej nad materialną.

STYLIZACJA BIOGRAFII – nadawanie elementom biograficznym określonego znaczenia, zwykle rozpoznawalnych rysów jakiegoś wzorca(stylu) osobowego, moralnego lub egzystencjalnego.

SUBIEKTYWIZM – jako pojęcia epistemologiczne oznacza postrzeganie świata z perspektywy podmiotu (obserwatora), przyporządkowujące przedmiotowi poznania cechy osobowe i przeżycia postrzegającego.

SYMBOL – przedmiot materialny obdarzony w tekście kultury ukrytymi znaczeniami, które wskazują na niematerialne, zwykle trudne do uchwycenia sensu.

SYNKRETYZM RODZAJOWY – łączenie różnych rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu, w obrębie jednego utworu.

SZTUKA EPISTOLARNA – sztuka pisania listów

T

TENDENCYJNOŚĆ PRZEDSTAWIENIA – polega na podporządkowaniu literackiego świata założonej przez autora tezie – określonemu twierdzeniu, przekonaniu.

TRAGIZM NOWOŻYTNY – inspirowany koncepcjami filozoficznymi G.W.F. Hegla tragizm rozumiany jako wybór między równorzędnymi, choć wykluczającymi się wartościami.

TRANSCEDENCJA – rzeczywistość znajdująca się „na zewnątrz” świata materialnego, nienależąca do świata poznawalnego zmysłami i przez to niepoznawalna, sfera bytu niedostępna dla człowieka.

W

WALLENRODYZM – określenie postawy nowożytnego bohatera tragicznego; polska odmiana bohatera bajronicznego, który zmuszony jest wybierać między wartościami etycznymi a koniecznością historyczną, domagającą się dla dobra zbiorowości sięgnięcia po nieetyczne metody działania.

WELTSCHMERZ – ból istnienia, pustka egzystencjonalna, brak celu życia, perspektyw działania. Dziś nazywa się to depresją.

WINKELRIEDYZM - postawa poświecenia się w walce, oddania własnego życia w celu ocalenia innych. Dotyczy poświęcenia jednostek i narodu.

WZNIOSŁOŚĆ - kategoria estetyczna służąca opisywaniu uczuć i sytuacji niezwykłych, wielkich, budzących zdumienie, przekraczających ludzką miarę. Wzniosłość w sztuce to pęd do nieskończoności, zarówno w sensie materialnym jak i duchowym.