Rozwój – proces ukierunkowanych zmian, w których można wyróżnić następujące po sobie etapy przemian ( fazy rozwojowe ). Ma charakter progresywny, jeżeli w jego wyniku powstaje nowa, wyższa wartość.
Filogeneza – rozwój rodowy.
Ontogeneza ( rozwój osobniczy ) – proces rozwoju organizmu od momentu zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik do kresu życia ( śmierci osobnika ).
Zdolności dostosowawcze – adaptabilność. Ich zakres ściśle określony – norma reakcji. Zdolności dostosowawcze mają szczególne znaczenie w tych okresach życia, w których tempo procesów rozwojowych jest największe oraz gwałtownie zmieniają się warunki środowiskowe.
Ekosensytywność – wrażliwość na czynniki środowiskowe zależy również od okresu ontogenezy i płci. Wrażliwość duża – gdy tempo rozwoju jest duże oraz gdy gwałtownie zmieniają się czynniki środowiskowe.
Biologiczne aspekty rozwoju osobniczego.
Wzrastanie – powiększanie się ciała.
Rozrost – zwiększanie się wymiarów i masy tkanek.
Rozplem – mnożenie się liczby komórek na drodze podziału.
* Różnicowanie – doskonalenie struktury ( budowy )
Dojrzewanie – doskonalenie funkcji.
- Specjalizacja ( kształtowanie się specyficznych funkcji narządów i układów )
- Integracja ( dostrajanie się funkcji w ramach organizmu i zjawiska kompensacji )
- Postęp ( doskonalenie organizacji organizmu jako systemu )
Aspekty ilościowe rozwoju fizycznego to:
* Kinetyka rozwoju – poziom na jakim przebiega rozwój danego osobnika np. niższy, normalny, wyższy.
* Dynamika rozwoju – jest to wielkość przyrostów danej cechy w jednostce czasu, inaczej tempo rozwoju.
* Rytmiczność rozwoju – to różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy.
* Zaawansowanie w rozwoju – wielkość cechy w odsetkach jej wartości ostatecznej.
Cechy jakościowe determinowane są genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny.
Działanie poj. genu, nie mają form pośrednich, nie ulegają zmianom w ontogenezie np. grupy krwi.
Cechy ilościowe – wielogenowe - wieloczynnikowe np. kolor skóry, determinowane poligenicznie, podlegające wpływom czynników paragenetycznych i środowiskowych.
Etapy rozwoju.
Okresy rozwoju prenatalnego:
1. Okres jaja płodowego ( od zapłodnienia do implatancji )
2. Okres zarodkowy – do końca 8 tygodnia.
3. Okres płodowy – od 9 tygodnia do końca ciąży.
Okresy rozwoju postnatalnego:
1. Okres noworodkowy – do ok. 4 tygodnia.
2. Okres niemowlęcy – do ukończenia 1 roku życia.
3. Okres poniemowlęcy – do ukończenia 3 roku życia.
4. Okres przedszkolny – od 4 do ukończenia 6 roku życia.
3 +4 często określa się okresem wczesnego dzieciństwa.
5. Okres wczesnoszkolny – od 7 do 10 roku życia.
6. Okres dojrzewania – do uzyskania dojrzałości płciowej.
7. Okres młodzieńczy do ok. 25 r.ż. do zakończenia procesów kostnienia.
8. Okres wieku dorosłego – do około 40 roku życia.
9. Okres wieku dojrzałego – do ok. 60 roku życia.
10. Okres starości.
Kierunek rozwoju fizycznego – od kończyn dolnych do głowy. Zróżnicowane tempo wzrastania segmentów ciała wpływa na kształtowanie się proporcji ciała.
Fenotyp to ogół uzewnętrzniających się cech morfologicznych, fizjologicznych i biochemicznych osobnika, np. wzrost człowieka. Cechy fenotypowe powstają na skutek działania różnych genów, częściowo modyfikowanego przez wpływ środowiska.
Geny homeotyczne – geny odpowiedzialne za procesy rozwojowe poszczególnych części organizmów wielokomórkowych, zawiadują zarówno morfogenezą, jak i informacją o programie rozwojowym komórek totipotencjalnych, polarności, segmentacji, planie budowy i kolejności powstawania poszczególnych organów oraz części ciała g.h. kodują białka typu regulatorowego mogące się wiązać ze specyficznymi sekwencjami DNA i wpływać na transkrypcję i aktywność własną oraz innych genów.
Genotyp – jest to sparowany układ alleli. Można go wyrazić symbolicznie za pomocą oznaczeń aa, AA lub Aa gdzie aa i AA oznaczają homozygotę pod względem tego genu, a Aa oznacza heterozygotę.
Adiustacje dzielimy na:
* Dostosowania regulacyjne – krótkotrwałe reakcje o szybko odwracalnych skutkach, np. przyspieszenie oddechów w czasie wysiłku, odpowiedź na bodziec stresowy.
* Dostosowania aklimatyzacyjne – dłużej trwające zmiany odwracalne np. zwiększenie tkanki tłuszczowej jako efekt nadmiernego żywienia, przerost roboczy komórek mięśniowych na skutek pracy fizycznej.
* Dostosowania rozwojowe ( plastyczne ) – trwałe genotypowe zmiany, nieodwracalne, nie dziedziczone jednak przez następne pokolenia, zwiększają szanse przeżycia osobnika np. zmiany budowy kości, przyrost komórek, zmiana osobowości.
Genom - określa sumę wszystkich kodujących i niekodujących sekwencji DNA zawartych w haploidalnej liczbie chromosomów. Genom człowieka tworzą: • genom jądrowy jest podzielony na części - chromosomy ( 22 autosomy i 2 chromosomy płci X i Y. • genom mitochondrialny - kolista cząsteczka DNA. Zawiera 37 genów.
Locus – miejsce zajmowane przez gen w chromosomie.
Allel – alternatywna forma genu w danym locus.
Dziedziczenie Polega na wiernym przekazywaniu genów będących odcinakami DNA o określonej kolejności nukleotydów, która wyznacza swoisty skład aminokwasów w białku. Swoiste białka decydują o wykształceniu wszystkich cech organizmu.
Dziedziczenie – przekazywanie informacji genetycznej z pokolenia na pokolenie.
Choroby mitochondrialne. - Powstają przy występowaniu mutacji w genach mitochondrialnych kodujących białka łańcucha oddechowego.
- Objawy chorobowe występują gdy mutacja występuje w wystarczająco dużej liczbie mitochondriów ( efekt progowy )
- Najcięższe objawy powstają w obrębie układu nerwowego, gdyż komórki tego układu są bardzo uzależnione od dostaw energii.
Nowa mutacja ( często w chorobach dziedziczonych w sposób autosomalny dominujący np. Achondroplazja ).
Mozaicyzm linii zarodkowych – wszystkie lub część komórek rozrodczych rodzica ulega mutacji, która jednocześnie nie występuje w komórkach somatycznych. Zwiększa to ryzyko ponownego wystąpienia choroby u kolejnych potomków ‘ mozaikowatego rodzica ‘ np. nerwiakowłókniakowatość lub I. dystrofia Duchenne’a.
Zmniejszona penetracja – osoba mająca genotyp danej choroby może nie wykazywać fenotypu tej choroby np. w nerwiakowłókniakowatości – ch. Recklinghausena.
Zmienna ekspresja – rozmiar ekspresji fenotypu choroby, może być spowodowana zdarzeniami środowiskowymi np. nerwiakowłókniakowatości - ch. Recklinghausena.
Plejotropizm – geny wpływające na wiele cech, powszechnie spotykana cecha genów człowieka np. zespół Marfana.
Antypacja – występowanie choroby genetycznej w kolejnych generacjach w młodszym wieku lub z większym nasileniem objawów klinicznych.
Czynniki endogenne paragenetyczne – stymulatory rozwoju stymulatory i regulatory – pobudzają i regulują przebieg rozwoju płodu, a ich wpływ wywiera piętno także na późniejszy przebieg pewnych nawyków metabolicznych potomka.
Hypotrofia Wewnątrzmaciczne opóźnienie wzrastania płodu jest jednym z najbardziej istotnych problemów ze współczesnej medycynie perinatalnej, wpływającym bezpośrednio na zachorowalność i umieralność okołoporodową noworodków.
Rozwój fizyczny i motoryczny przebiega wg dwóch zasad:
- Cefalokaudalnej ( od głowy do kończyn dolnych )
- Proksymodystalnej ( od centrum na zewnątrz ciała – w kierunku obwodu ciała )
Rozwój prenatalny.
* Okres jaja płodowego ( od zapłodnienia do momentu implantacji w śluzówkę macicy )
* Okres zarodkowy ( od implantacji do końca 8 tyg. )
* Okres płodowy ( od 9 tyg. do końca ciąży )
Błony płodowe.
* Owodnia – środowisko wodne dla zarodka i płodu, amortyzuje wstrząsy, chroni przez urazami.
* Kosmówka – część kosmków zanika, pozostałe wchodzą w kontakt ze śluzówką macicy tworząc łożysko .
* Omocznia – zbiera wydaliny, wrasta do szypuły i wraz z nią naczynia krwionośne.
* Pęcherzyk żółtkowy – z jego sklepienia powstaje cewka jelitowa.
Gastrulacja – tworzenie trzech listków zarodkowych ( z epiblastu ). Od momentu implantacji do końca 3 tygodnia. Hipoblast rozrasta się poza obręb tarczki zarodkowej wyściełając od środka trofoblast.
Poziom rozwoju morfologicznego:
* Urodzeniowa długość ciała ( 48-52 cm )
* Masa urodzeniowa 2500-4500g, masa odbiegająca od w/w granic – dystrofia wewnątrzmaciczna ( hypotrofia i hypertrofia )
* Obwód głowy ( 33-36,5 cm )
* Obwód klatki piersiowej ( 31-35 cm )
Teratogeny - czynniki powodujące trwałe zaburzenia struktury i funkcji jeżeli narażenie na ich działanie wystąpi w okresie embrionalnym lub płodowym.
• Czynniki genetyczne ( są przekazywane dziedzicznie lub powstają de nowo ( są spowodowane mutagenami ))
• Czynniki pozagenetyczne.
Dysmorfologia jest nauką zajmującą się wadami wrodzonymi. Lekarz dysmorfolog analizuje wady występujące u dziecka oraz ocenia dziecko pod kątem tzw. cech dysmorfii, czyli nieprawidłowości wyglądu, które niekiedy naprowadzają na rozpoznanie określonego zespołu wad.
Agenezja nerek ( całkowity brak wytworzenia się narządu ) narządy zlokalizowane w miejscu normalnie zajmowanym przez nerki, duże nadnercza.
Fokomegalia ( niedorozwój narządu ) płód wykazuje niecałkowity rozwój ramienia. Wada ta może wystąpić spontanicznie, zwykle związana jest z działaniem teratogenu chemicznego.
Czynniki teratogenne to:
- Niektóre zaburzenia równowagi metabolicznej u matki ( cukrzyca, fenyloketonuria, endokrynopatie, niedoczynność tarczycy, nadczynność kory nadnerczy )
- Konflikt serologiczny.
- Czynniki infekcyjne pokonujące barierę łożyska.
- Promieniowanie jonizujące.
- Czynniki środowiskowe ( zanieczyszczenia środowiska )
- Używki i narkotyki.
- Leki.
PPM- Podstawowa Przemiana Materii = Tempo przemian metabolicznych w organizmie czuwającego człowieka ( zależy od płci, wieku, wielkości ciała, kondycji, klimatu )
PPPP – Ponad Podstawowa Przemiana Materii – energia wydatkowana na pracę, codzienne czynności, sport, rekreacje, trawienie, wchłanianie.
Trzy fazy żywienia.
1. Faza płynna – przez pierwsze 5-6 miesięcy, najlepiej piersią.
2. Faza przejściowa – trwa około 4 miesiące, naturalnie piersią i dodatkowo przetarte jarzyny, owoce, a w końcu mięso.
3. Faza zmodyfikowanego żywienia dorosłych, od 9 mies. pokarmy stałe.
Wskaźnik BMI określa się dzieląc masę ciała ( w kg ) przez wzrost ( w metrach ) podniesioną do kwadratu:
BMI = masa ciała (kg ) / wzrost (m)2 Niedowaga (BMI < 18,5 )
Prawidłowa masa ciała ( BMI = 20-25 )
Spożywane są właściwe ilości pokarmów aby utrzymać prawidłową masę ciała. Należy zwrócić uwagę na wartości zdrowotne spożywanych posiłków. Osoby znajdujące się na dolnej granicy prawidłowej masy ciała powinny ją utrzymywać, aby nie trafić do kategorii osób z niedowagą.
Nadwaga ( BMI = 25-29,9 )
Obniżenie masy ciała będzie korzystne dla zdrowia.
Otyłość ( BMI = 30-39,9 )
Osoby z tej kategorii powinny schudnąć ze względu na ryzyko zdrowotne związane z nadmierną masą ciała.
Otyłość dużego stopnia ( BMI > 40 )
Choroby na tle wadliwego żywienia.
- Miażdżyca. - Zawały mięśnia sercowego. - Udary mózgu. - Niektóre choroby przewodu pokarmowego.
- Choroby nowotworowe. - Osteoporoza. - Wole endemiczne. - Cukrzyca. - Otyłość. - Niedokrwistość.
- Opóźnienie wzrostu dojrzewania. - Subkliniczne stany niedoboru witamin. - Obniżenie odporności ogólnoustrojowej.
Niedożywienie – określenie stanu organizmu żywego, będące skutkiem zazwyczaj przedłużonego niedoboru składników pokarmowych ( najczęściej tłuszczów i węglowodanów ) wynikającym bądź z niedoboru określonych składników w spożywanych pokarmach, bądź to z ich niewielkiej ilości. Skutkiem niedożywienia jest zazwyczaj utrata masy ciała i wychudzenie , rzadziej objawy niedoboru jakiegoś składnika, np. witamin w spożywanym pokarmie.
Metabolizm – przemiana materii i energii.
Całość procesów biochemicznych zachodzących w żywym organizmie ( komórkach ) wraz z towarzyszącymi im przemianami energetycznymi.
Składa się z dwóch przeciwstawnych procesów:
* Katabolizm – procesy rozpadu, w których powstaje energia ( ATP )
* Anabolizm – procesy syntezy i asymilacji wymagające nakładu energii.
Metabolizm wymaga:
* Odżywiania – Pobierania ze środowiska zewnętrznego materiałów budulcowych i energetycznych.
* Oddychania – tj. doprowadzania ze środowiska zewnętrznego tlenu niezbędnego do procesów utleniania wewnątrzkomórkowego i usuwania nadmiaru dwutlenku węgla ze środowiska zewnętrznego.
* Krążenia – materiałów energetycznych, budulcowych, gazów ( tlenu i dwutlenku węgla ), produktów przemiany materii w całym ustroju.
* Wydalania – usuwania ze środowiska wewnętrznego wytworzonych produktów przemiany materii.
Regulacja nerwowa – jest szybka i krótkotrwała.
Układ hormonalny – kontroluje funkcje organizmu za pośrednictwem substancji chemicznych – hormonów.
Regulacja hormonalna – jest wolna, działa dłużej.
Hormony działają w bardzo małych stężeniach, nie pełnią funkcji substratów w reakcjach biochemicznych, lecz są nośnikami informacji dla poszczególnych narządów. Regulują procesy metaboliczne w komórkach i transport przez błony komórkowe. W organizmie umożliwiają i zapewniają rozwój fizyczny, płciowy, umysłowy, regulują i koordynują czynności różnych narządów zapewniając utrzymywanie homeostazy ( ciśnienie osmotyczne, stężenie glukozy we krwi, regulują gospodarkę wodną i mineralną ). Działają swoiście ! Wydzielane są przez:
Gruczoły wydzielania wewnętrznego – hormony gruczołowe. Tkanki – hormony tkankowe.
Komórki nerwowe – neurohormony.
Układ współczulny ośrodkowa część – słupy boczne z odc. Ostatnim szyjnym, piersiowych i pierwszych lędźwiowych rdzenia kręgowego ( CB-L2 )
Obwodowa: Zwoje + włókna w odp. nerwach rdzeniowych.
Układ przywspółczulny ośrodkowa część – pień mózgu ( śródmózgowie i rdzeń przedłużony ) i w odc. krzyżowym rdzenia kręgowego ( S2-S4 )
Obwodowa: Zwoje + włókna w nerwach czaszkowych III ( trójdzielny ), VII ( twarzowy ), IX ( językowo-gardłowy ), X ( błędny ) i odp. nerwach krzyżowych.
Układ współczulny – przygotowanie narządów wewnętrznych do wydatkowania energii, do zachowań typu ‘ walcz albo uciekaj ‘ ( nasilają aktywność oddechową, podwyższają tętno, hamują procesy trawienia )
Układ przywspółczulny – nasila procesy życiowe związane z gromadzeniem energii ( steruje wegetatywną niezwiązaną z reagowaniem na zagrożenie aktywnością narządów wewnętrznych )
| Układ nerwowy | Układ hormonalny | |
|---|---|---|
| Funkcja | Odbieranie i reagowanie na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. | Regulacja procesów wewnątrz organizmu |
| Droga przekazu informacji | Neurony. | Krew |
| Rodzaj sygnału | Impuls nerwowy – sygnał elektryczny | Hormon – sygnał chemiczny |
| Szybkość reakcji | Reakcja szybka. | Reakcja powolna |
| Czas trwania reakcji | Reakcja krótkotrwała. | Reakcja długotrwała |
Podwzgórze sprawuje kontrolę za pośrednictwem dwóch systemów: wegetatywnego układu nerwowego i układu dokrewnego ( hormonalnego ), który wykorzystuje hormony jako chemiczne nośniki informacji.
Podwzgórze będące częścią międzymózgowia łączy funkcjonalnie układ nerwowy z układem hormonalnym wydzielając neurohormony uwalniające lub hamujące uwalnianie różnych hormonów przez przedni płat przysadki mózgowej.
Gastryna – wydzielana przez gruczoły żołądka i jelit, pobudza motorykę żołądka i jelit oraz wydzielanie soku jelitowego, trzustkowego i żółci.
Sekretyna – wydzielana przez gruczoły dwunastnicy. Hamuje motorykę jelit i żołądka.
Wydzielanie soków trawiennych.
Ślina – układ przywspółczulny, pobudzenie zmysłów wzroku, węchu i receptorów w jamie gębowej.
Sok żołądkowy – Układ przywspółczulny, pobudzenie zmysłów wzroku, węchu i receptorów w jamie gębowej i żołądku, gastryna, sekretyna.
Sok trzustkowy – Sekretyna, cholecystokinina.
Żółć – Sekretyna, gastryna, cholecystokinina.
Sok jelitowy- Układ przywspółczulny, pobudzenie receptorów w jelicie.
Automatyzm serca. Zdolność mięśnia sercowego do samoistnego kurczenia się, bez udziału układu nerwowego. Za automatyzm serca odpowiada jego układ bodźcotwórczy, w skład którego wchodzą: węzeł zatokowo-przedsionkowy, węzeł przedsionkowo-komorowy, pęczek Hissa i włókna Purkiniego.
FSH – pobudza wzrost pęcherzyków jajnikowych i wydzielanie estrogenów.
LH – ostateczne dojrzewanie pęcherzyków, pobudza owulację oraz tworzenie się ciałka żółtego i jego czynność hormonalną.
Estrogeny – wykształcenie żeńskich cech płciowych ( okres dojrzewania ), cykl miesiączkowy, zmiany endometrium macicy, rozwój piersi, działanie anaboliczne, działanie metaboliczne – zmniejszają ilość lipidów we krwi ( hamują zmiany miażdżyc ) utrzymują prawidłowy bilans wapnia i fosforu ( chronią przed osteoporozą )
Progesteron – wpływa na błonę śluzową macicy, utrzymuje ciążę.
FSH – rozwój kanalików nasiennych, spermatogeneza.
LH – wzmaga wydzielanie testosteronu.
Testosteron – inicjowanie rozwoju męskich narządów płciowych ( okres płodowy ), maskulinizuje o.u.n. ( od okresu dojrzewania ), wtórne męskie cechy płciowe, działanie anaboliczne ( zwiększa syntezę białek ), gospodarka wodna, zwiększa stężenie cholesterolu i beta-lipoprotein ( miażdżycorodnie )
Homeostaza – zdolność do utrzymywania stałości środowiska wewnętrznego ustroju, mimo zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym.
Wszystkie części organizmu, od składników subkomórkowych poprzez komórki, tkanki, narządy i każdy układ zachowują swoją homeostazę, która jest częścią homeostazy całego organizmu,
Nadrzędnymi układami kontrolującymi zachowanie homeostazy są układ nerwowy i układ hormonalny. Układ nerwowy scala działanie wszystkich układów ciała włącznie z układem hormonalnym ( utrzymuje łączność między różnymi częściami ciała ). Sprawuje też kontrolę nad Najważniejszym mechanizmem regulującym zależności między wszystkimi piętrami układu neuro-hormonalnego jest jego zdolność do samoregulacji. Realizowane jest to poprzez układ sprzężeń zwrotnych; dodatnich – w których substancja hormonalna wydzielana przez piętro niższe ma zdolność dodatniej modulacji innego hormonu działającego pobudzająco na jej wydzielanie, oraz ujemnych gdzie w analogicznej interakcji substancja piętra niższego hamuje sekrecje piętra wyższego.
Układ wydalniczy – odgrywa ogromną rolę w utrzymaniu homeostazy organizmu. Odbywa się to nie tylko poprzez wydalenie zbędnych i szkodliwych produktów metabolizmu, ale też poprzez regulowanie stężenia i poszczególnych składników płynów ustrojowych.
Nerki – spełniają dwa rodzaje funkcji – wydalniczą i regulacyjną. Funkcja wydalnicza związana jest z produkcją moczu, wraz z którym wydaleniu podlegają końcowe produkty przemian metabolicznych, a także substancje obce dla organizmu. Dzięki regulacyjnej funkcji nerek zapewniony jest stały skład i objętość płynów ustrojowych, a ponadto nie dochodzi do wydalenia substancji niezbędnych dla organizmu, takich jak glukoza, czy aminokwasy.
Regulacja osmotyczna – regulacja stężeń roztworów elektrolitów i związków organicznych w płynach ustrojowych oraz ich objętości, a także utrzymywanie równowag wodnej organizmu. Za regulację osmotyczną odpowiada układ wydalniczy i krwionośny.
* Ciśnienie krwi – oznacza siłę z jaką krew napiera na ściany naczyń krwionośnych.
* Prawidłowe ciśnienie tętnicze krwi mierzone w gabinecie lekarskim jest niższe niż 140/90 mmHg.
Biologiczna definicja – zespół nerwowych i humoralnych reakcji organizmu na nieobojętne biologiczne bodźce nazywane stresorami.
* Dystres – jest reakcją organizmu na zagrożenie, utrudnienie lub niemożność realizacji ważnych celów i zadań człowieka, pojawia się w momencie zadziałania bodźca, czyli stresora.
* Eustres – to stres mobilizujący pozytywnie do działania.
* Neustres – to bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, chociaż dla innych bywa on eustresowy lub dystresowy.
W następstwie działania na organizm czynników szkodliwych powstają różnorodne zmiany, które Selye nazwał ogólnym zespołem adaptacyjnym.
Zmiany te według niego mają dwojakiego rodzaju charakter przystosowawczy:
Lokalny zespół adaptacyjny – w skład, którego wchodzą specyficzne zmiany zachodzące w miejscu występowania stresora ( na przykład w okolicy oparzenia )
Ogólny zespól adaptacyjny – obejmujący zmiany niespecyficzne uogólnione. Ogólny zespół adaptacyjny jest centralnym pojęciem w koncepcji stresu Selye’go.
To właśnie ogólny zespół adaptacyjny jest istotą stresu. Tak rozumiana reakcja stresu rozwija się przez trzy fazy:
- Reakcji alarmowej.
- Odporności.
- Wyczerpania.
Ośrodki centralno-obwodowe – reakcje somatyczne stresu wiążą się z aktywacją dwóch zasadniczych szlaków: osi sympatyczno-adrenergicznej i osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej.
Kontrola środowiska wewnętrznego i zewnętrznego.
- Regulacja nerwowo-hormonalna ( układ nerwowy, układ hormonalny ).
- Regulacja immunologiczna ( układ odpornościowy )
Budowa układu odpornościowego.
Układ immunologiczny nie stanowi wyodrębnionego narządu – jest rozproszony po całym organizmie i współdziała ze wszystkimi tkankami ustroju.
Obejmuje on:
- Narządy limfoidalne. - Naczynia limfatyczne. - Leukocyty ( granulocyty i agranulocyty )
- Oraz inne komórki biorące udział w odpowiedzi immunologicznej.
Do głównych narządów układu immunologicznego należy:
Grasica – odgrywa ważną rolę w układzie immunologicznym i hormonalnym, przygotowuje komórki szpiku do ich czynności immunologicznej, m.in. uczy limfocyty T rozpoznawać komórki ‘ swoje ‘ od ‘ obcych ‘. Jako narząd układu dokrewnego wytwarza hormony, które oddziałują na limfocyty T i wydzielanie innych hormonów oraz sama pozostaje pod wpływem hormonów wzrostu, tarczycy czy kory nadnerczy.
Szpik kostny – tu powstają i dojrzewają komórki macierzyste wszystkich komórek krwi ( również limfocyty B ).
Węzły chłonne – miejsce, w którym zbiegają się naczynia limfatyczne z kilku okolic ciała ( np. pachowe, pachwinowe, szyjne ). Tu następuje przesączenie chłonki i ewentualne zatrzymanie mikroorganizmów komórek nowotworowych – jest to miejsce gdzie gromadzą się i rozmnażają limfocyty T i B.
Grudki chłonne – składniki układu limfatycznego w innych narządach organizmu np., w wyrostku robaczkowym, w oskrzelach, w skórze. Tu jak i w migdałkach dochodzi do produkcji przeciwciał przez limfocyt B.
Migdałki – to nagromadzenie grudek chłonnych w błonie śluzowej gardła i nosogardzieli tworzące razem gardłowy pierścień limfatyczny zwany pierścieniem Waldeyera.
Śledziona – tu znajdują się erytrocyty i makrofagi oraz w postaci grudek chłonnych limfocyty B i T. Funkcja śledziony polega na niszczeniu starych erytrocytów i płytek krwi, komórek nowotworowych oraz wytwarzaniu limfocytów i przeciwciał. Rola jej podobna jest do roli węzłów chłonnych z tą jednak różnicą, że tu dochodzi do filtrowania krwi w węzłach chłonki.
* Limfocyty Tc – cytototoksyczne, zdolne do zabicia innych komórek ( obcych, nowotworowych, zakażonych wirusem )
* Limfocyty Ts – supresorowe, przerywają walkę i uniemożliwiają atakowanie własnych tkanek przez limfocyty.
* Limfocyty Th – pomocnicze, przekazują informacje za pomocą mediatorów do limfocytów cytotoksycznych, aby te zaatakowały ‘ obcych ‘, bądź limfocyty supresorowe, aby zakończyły walkę. Przesyła również rozkaz do limfocytów B, aby te przygotowały się do produkcji przeciwciał.
* LimfocytyB pod wpływem informacji otrzymanych od limfocytów pomocniczych przekształcają się w komórki plazmatyczne i wytwarzają przeciwciała. Część z nich stanowi komórki pamięciowe, dzięki czemu produkcja przeciwciał przy ponownym spotkaniu z intruzem następuje bardzo szybko.
Antygeny – to rozmaite białka, glikoproteiny, lipidy i sacharydy komórek i drobnoustrojów oraz substancje organiczne i nieorganiczne abiotycznego pochodzenia.
1. Linia obrony.
Odporność nieswoista ( wrodzona, niespecyficzna ) – różnorodne, wytwarzane przez organizm zapory obronne, zabezpieczające przed wniknięciem do organizmu obcych antygenów. Stanowią pierwszą linię obrony organizmu. Uruchamiane są one bardzo szybko. W mechanizmach tych biorą udział także enzymy i białka uwalniane lub aktywowane przez komórki układu odpornościowego jak lizozym, tzw. układ dopełniacza, czy interferon.
Druga linia obrony ( komórki posiadające zdolność fagocytozy ).
- Makrofagi, granulocyty( neutrofile i eozynofile wykazujące właściwości fagocytozy, m.in. bakterii i drożdży.
3 linia obrony – odporność swoista.
Jest ona nabyta i specyficzna. Powstaje po kontakcie z danym antygenem i jest skierowana tylko na ten konkretny antygen. Mechanizmy swoiste są młodsze filogenetycznie i do ich wytworzenia potrzeba czasu ( są za to znacznie silniejsze ze względu na specyficzność ).
* Odpowiedź humoralna ( przy użyciu przeciwciał ), polega na wytworzeniu oraz uwolnieniu przez limfocyty B swoistych przeciwciał pod wpływem konkretnego pojawiającego się w organizmie antygenu.
* Odpowiedź komórkowa ( z wykorzystaniem komórek zdolnych do niszczenia antygenów bez fagocytozy, np. limfocytów cytotoksycznych, NK oraz komórek zdolnych do fagocytozy – makrofagów, neutrofili i eozynofilii ). Odpowiadają za nią przede wszystkim agresywne limfocyty zwalczające ( bez pochłonięcia ) komórki zainfekowane wirusem, zmienione nowotworowo lub należące do przeszczepu rozpoznanego jako obcy.
Pamięć immunologiczna – to silniejsze i szybsze reagowanie na każdy następny kontakt z określonym antygenem.
* Szczepienia ochronne – sztuczna i czynna forma uodpornienia organizmu na potencjalne antygeny.
* Szczepionka – sztucznie przygotowana substancja zawierająca toksyny lub osłabione bądź zabite drobnoustroje chorobotwórcze.
* Autoszczepionka – sztucznie przygotowany preparat przygotowany ze szczepów drobnoustrojów pobranych od pacjenta.
* Surowica – Sztucznie przygotowany preparat, w skład którego wchodzą gotowe przeciwciała.
Różne rodzaje odporności swoistej.
Czynna – naturalna ( przebyte choroby i zakażenia ) / sztuczna ( szczepienia ochronne ).
Bierna – naturalna ( przeciwciała matki przekazywane przez łożysko matki ) / sztuczna ( surowice odpornościowe np. przeciwtężcowa, przeciwjadowa ).
Nabyć możemy tylko odporność swoistą bo odporność nieswoistą zdobywamy przychodząc na świat. Możemy ją nabyć w sposób czynny czyli wytworzyć na drodze naturalnej poprzez przebycie choroby albo na drodze sztucznej podając dany antygen lub jego fragment w postaci szczepień ochronnych.
Funkcje organizmu człowieka.
Metaboliczne: - Oddychanie ( układ oddechowy ) - Odżywianie ( układ pokarmowy )
- Krążenie ( układ krwionośny i limfatyczny ) - Wydalanie ( układ wydalniczy )
Przemieszczanie się:
- Ruch ( układ kostny, układ mięśniowy, układ stawowo-więzadłowy )
Utrzymanie gatunku:
- Rozmnażanie ( układ rozrodczy )
Kontrola środowiska wewnętrznego i zewnętrznego:
- Regulacja nerwowo hormonalna ( układ nerwowy, układ hormonalny )
- Regulacja immunologiczna ( układ odpornościowy )
Choroby cywilizacyjne – to schorzenia, do których wystąpienia lub rozprzestrzenienie się istotnie przyczynił się postęp cywilizacji i związane z tym zmiany sposobu życia ludzi. Stres, nieustanny pośpiech i zanieczyszczenia środowiska powodują iż coraz częściej zapadamy na choroby.
Profilaktyka zdrowotna – działania mające na celu zapobiegania chorobom, poprzez ich wczesne wykrycie i leczenie.
Wyróżniamy następujące fazy:
* Profilaktyka wczesna – utrwalanie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia ( edukacja zdrowotna )
* Profilaktyka pierwotna ( I fazy ) – zapobieganie chorobom poprzez kontrolowanie czynników ryzyka.
* Profilaktyka wtórna ( II fazy ) – zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie ( przesiewowe badanie skriningowe, okresowe kontrolne, badania ‘ bilanse zdrowia ‘ ).
* Profilaktyka III fazy – zahamowanie postępu choroby oraz ograniczenie powikłań.
Badanie przesiewowe ( skriningowe, skrining ) w medycynie to rodzaj strategicznego badania, które przeprowadza się wśród osób nie posiadających objawów choroby, którą dany test mógłby wykryć. Zamierzeniem badań skriningowych jest wykrycie choroby we wczesnej fazie i dzięki temu umożliwienie wczesnej interwencji, która zredukowałaby zarówno śmiertelność, a także cieprienia pacjentów w danej chorobie.
Bilanse zdrowia dziecka są to pogłębione i kompleksowe badania lekarskie dziecka przeprowadzane w określonych przez przepisy odstępach czasu, które służą systematycznej kontroli stanu zdrowia dziecka i jego rozwoju oraz wczesnemu wykrywaniu wszelkich nieprawidłowości zdrowotnych.
Szczepienie – jest to immunizacja polegająca na podawaniu antygenu i wytworzeniu nań czynnej odporności w ustroju. Celem szczepień jest ochrona pacjenta przed infekcją oraz przerwanie łańcucha epidemiologicznego. Obowiązkowość szczepień reguluje ustawa.
Aktywność fizyczna powinna być obecna w całym okresie ontogenezy.
Pełni ona rolę:
* Pobudza ( stymuluje ) do intensywnego rozwoju motorycznego i somatycznego.
* Przystosowuje do oddziaływań środowiska i uodparnia organizm na jego bodźce ( adaptacja ).
* Poprawia i wyrównuje pojawiające się dewiacje rozwojowe ( kompensuje i koryguje ).
Rytmy biologiczne. To cykliczne zmiany procesów fizjologicznych w czasie. Każda funkcja wewnątrz ustrojowa podlega rytmicznym zmianom poziomu.
Główne elementy rytmów.
* Synchronizatory zewnętrzne – światło i temperatura.
* Synchronizatory wewnętrzne – cykliczność funkcji biochemicznych i fizjologicznych ( prądy czynnościowe mózgu, rytmika pracy serca, oddychanie )
Wewnętrzny zegar biologiczny. - Narzuca człowiekowi rytm biologiczny i powoduje, że wszystkie funkcje życiowe przebiegają wg. tego rytmu. - Sprawuje nadzór nad przemianą materii, układem odpornościowym, fazami snu i czuwania, naszą aktywnością.
U człowieka nadrzędny zegar tzw. neurony zegara, których działanie kontrolowane jest przez tzw. geny zegara Geny te wytwarzają białka, których poziom jest niski ( stan czuwania ) we wczesnych godzinach i wzrasta w ciągu dnia, wieczorem wysoki poziom wywołuje senność. W nocy geny przestają syntetyzować je i poziom ich spada.
Jądra nadskrzyżowaniowe regulują cykl czuwania i snu poprzez sterowanie poziomami aktywności w innych obszarach mózgu, w tym również w szyszynce ( melatonina – hormon działający nasennie ). U człowieka wydzielana głównie w nocy. Kiedy zmieniamy strefę czasową ( chce nam się spać o stałych dawnych porach ). Przystosowujemy się gdy przestawi się nasz cykl wydzielania melatoniny.
Główną funkcją tego endogennego zegara jest przewidywanie zmian zachodzących cyklicznie w środowisku zewnętrznym i stopniowe przygotowanie organizmu do mającego nastąpić okresu aktywności albo odpoczynku
Rozwój fizyczny jest złożonym procesem i każdy człowiek przechodzi przez wszystkie kolejne jego etapy. Charakterystyczną cechą jest jednak indywidualna zmienność czasu ich trwania oraz poziomu i tempa rozwoju. Powoduje to znaczne zróżnicowanie grupy dzieci w tym samym wieku kalendarzowym.
Dokonywanie oceny rozwoju ma więc na celu:
- Śledzenie przebiegu rozwoju fizycznego, w tym: poziomu rozwoju danego wskaźnika ( np. wysokości i masy ciała ) w stosunku do normy dla populacji w tym samym wieku.
- Wczesne wykrywanie ewentualnych zaburzeń rozwoju, ustalanie ich przyczyn i jak najszybsze ich usuwanie, aby umożliwić dziecku osiągnięcie optimum swego poziomu rozwoju.
Norma rozwojowa – biologiczny układ odniesienia. Służy do oceny rozwoju fizycznego; pojedynczych osobników populacji w wieku rozwojowym.
Zmienność fenotypowa danej cechy jest opisywana podstawowymi charakterystykami statystycznymi: średnią arytmetyczną z odchyleniem standardowym.
W skład populacji wchodzą różni osobnicy, realizujący swoje indywidualne linie rozwojowe, to zakres tej rekombinacji genetycznej, określamy normą adaptacyjną populacji.
Norma adaptacyjna ( uwarunkowana genetycznie ) zmienność w obrębie populacji: cała pula niepowtarzalnych fenotypów mniej lub bardziej podobnych do siebie, wśród których różne cechy występują z różną częstością.
‘ Normalność ‘ – zakres zmienności fenotypowej w obrębie normy adaptacyjnej danej populacji wynikającej z rekombinacji genów oraz modyfikującego wpływu środowiska.
Jak dokonujemy oceny korzystając z tablic:
1. Ustalamy wiek kalendarzowy badanego.
2. Dokonujemy pomiaru np. wysokości i masy ciała.
3. Porównujemy wielkość zmierzoną z tablicami wskaźników ( średnia, stand. odchylenie w poszczególnych klasach wieku , oddzielnie dla chłopców i dziewcząt )
Miarą tendencji centralnej – mediana ( wartość środkowa ), podział rozkładu na przedziały procentowe.
Centyl ( Cp) – wartość cechy, której nie przekracza p% osobników, inaczej centyl charakterystyczny dla wartości cechy badanego pokazuje jego pozycję w populacji uporządkowanej wg. zmienności cechy od 0-100 %.
Kanał C25-C10 – Wartości małe.
Kanał C10-C3 – Wartości bardzo małe.
Kanał C75-C90 – Wartości duże.
Kanał C90-C97 – wartości bardzo duże.
Rozwój harmonijny – Gdy wysokość dziecka mieści się w szerokiej normie na siatce centylowej dla wysokości ciała, a jego masa – w tym samym lub sąsiednim kanale centylowym na siatce dla masy ciała.
Rozwój dysharmonijny – Gdy masa ciała dziecka różni się swą pozycją centylową ( na siatce dla masy ciała ) od pozycji jego wysokości ( odczytanej na siatce dla wysokości ) o 2 lub więcej kanałów centylowych.
Niedobór wysokości ciała – Gdy wysokość ciała dziecka mieści się poniżej 10c, między 3-10 c.
25-75 centyla, szeroka zakres 10-90 centyla, przy czym przedział 10-25 centyl oceniamy jako szczupłość, a przedział 75-90 centyl – nadwagę, 10-3 centyl niedobór masy ciała, poniżej 3 centyla – znaczny niedobór; 10-97 – nadwaga znaczna ( niekiedy otyłość ), powyżej 97 – otyłość
Dzieci w tym samym wieku kalendarzowym charakteryzują się różnym poziomem rozwoju biologicznego.
Właściwa ocenia rozwoju fizycznego dziecka powinna być oparta na jego wieku rozwojowym, gdyż tylko w przypadku znajomości wieku rozwojowego, możemy określić czy ono jest rozwojowo biologicznie młodsze czy starsze niż by to wynikało z jego wieku kalendarzowego.
Wiek fizjologiczny – miara biologicznej dojrzałości organizmu, wskazuje on na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub układów ustroju.
Wiek morfologiczny.
Ocena oparta jest przede wszystkim na podstawowych cechach morfologicznych – wysokości, masie ciała, obwodzie klatki piersiowej. Metody oceny wieku rozwojowego, morfologicznego: porównanie odpowiednich cech dziecka ze średnimi arytmetycznymi dla danej populacji albo oszacowanie na podstawie siatek centylowych.
Zalety: stosowany od urodzenia do zakończenia wzrastania.
Wady: mała zgodność z innymi miernikami.
Wiek kostny.
Metoda oparta na określeniu stopnia dojrzałości kośćca, stała kolejność poszczególnych punktów kostnienia, a czas ich pojawiania się, osiąganie kolejnych stadiów morfologicznych i wreszcie zanikanie chrząstek wzrostowych w kościach długich waha się i może stanowić podstawę oceny prawidłowości rozwoju.
Zalety: stosowany od urodzenia do osiągnięcia pełnej dojrzałości szkieletu ( 25 lat ), duża zgodność z innymi miernikami.
Wady: Inwazyjność, wykonywanie zdjęcia rentgenowskiego
Dopuszczalne jest opóźnienie wieku kostnego wynoszące do 2 lat.
Wiek zębowy.
Na podstawie liczby i stopnia wyrżnięcia się poszczególnych zębów i porównaniem z tablicą podającą przeciętny wiek wyrzynania się poszczególnych zębów mlecznych i stałych.
Zęby mleczne.
Wyrzynają się 5-6 do 30 miesiąca.
I2c1m2 |i2c1m2 kolejność; siekacze przyśrodkowe., siekacze boczne
I2c1m2 | i2c1m2 pierwsze trzonowce, kły, drugie trzonowce.
Zęby stałe.
M3P2C1i2 | i2C1P2M3
M3P2C1i2 | i2C1P2M3
Kolejność:
Szczęka: M1>i1>i2>P1>P2>C>M2 Chłopcy.
Żuchwa: I1>M1>>i2>C>P1>P2>M2
Szczęka: M1>i1>i2>P1>P2>C>M2 Dziewczęta
Żuchwa: i1>M1>i2>C>P1>M2
Czas pojawiania się zębów charakteryzuje się dużą zmiennością indywidualną, pół roku wcześniej u dziewcząt niż i chłopców i ok. 1 rok wcześniej kończy się u dziewcząt!
W większości do ok. 13-14 ( 12-13 ) r.ż. wyrzyna się 28 zębów stałych.
Zalety: prosta, nieinwazyjna, długi okres stosowania.
Wady: silnie uwarunkowany genetycznie o dużym zakresie zmienności indywidualnej i małej wrażliwości na czynniki środowiskowe, mało skorelowany z innymi wskaźnikami wzrastania.
Wiek drugo-i trzeciorzędowych cech płciowych.
Opiera się na ocenie stadiów rozwoju piersi i owłosienia łonowego u dziewcząt oraz genitaliów i owłosienia łonowego u chłopców wg. pięciostopniowej skali Tannera. Dodatkowym cennym wskaźnikiem dojrzewania jest wiek wystąpienia pierwszej miesiączki ( menarche ) Stadia rozwoju piersi.
Zalety: Nieinwazyjny, somatoskopijny, duża zgodność z innymi wskaźnikami zwłaszcza z wiekiem szkieletowym.
Wady: Krótki okres stosowania ( okołodojrzewaniony ), krępujący ( zwłaszcza dla badanych )
Trend sekularny ( tendencja przemian ) Tendencja ukierunkowanych przemian biologicznych w kolejnych pokoleniach, międzypokoleniowe zmiany fenotypowych wskaźników morfologicznych i funkcjonalnych zachodzące w populacji ludzkiej.
Przejawami trendu sekularnego są:
* Akceleracja rozwoju – wcześniejsze osiąganie etapów wzrastania i dojrzewania, wcześniejsze na skali wieku kalendarzowego pojawienie się poszczególnych przejawów rozwoju.
* Osiąganie większych ostatecznych rozmiarów ciała.
* Zmiana kolejności niektórych etapów rozwoju.
* Opóźnienie procesów inwolucyjnych.
Akceleracja rozwoju Zjawisko przyspieszania się naturalnego tempa rozwoju dzieci i młodzieży w kolejnych pokoleniach, dotyczy głównie rozwoju fizycznego i przejawia się osiąganiem coraz wcześniejszym wieku określonych etapów rozwojowych i wskaźników dojrzałości
Mniejsze przyrosty masy ciała w stosunku do wysokości ciała smuklenie sylwetki – leptosomizacja.
Retardacja procesów inwolucyjnych:
- Opóźnienie procesów starzenia się ( zmian wstecznych w narządach ruchu, w sprawności fizycznej )
- Późniejszy wiek menopauzy.
Przyczyny zmian sekularnych.
Są to zmiany o charakterze adaptabilnym ( fenotypowa reakcja organizmu na czynniki środowiskowe)
- Wzrost poziomu kultury materialnej.
- Poprawa warunków bytowych społeczeństw.
- Przemianom żywieniowym ( wzrost spożycia białka zwierzęcego, witamin, węglowodanów – ilość i jakość odżywiania )
- Obniżenie zachorowalności i śmiertelności ( ograniczenie chorób w wieku dzieciństwa i pokwitania, szczepienia ochronne )
Skutki zmian sekularnych.
Pozytywne – dorodniejsza młodzież, ładniejsza sylwetka.
Negatywne - większe rozbieżności między wiekiem kalendarzowym a wiekiem rozwojowym.
- przyspieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy przyspieszenie dojrzałości psychicznej i społecznej ( problemy w szkole )
- większa wrażliwość ustroju.
- dezintegracja morfologiczno-funkcjonalna.