Erving Goffman „Człowiek w teatrze życia codziennego”
„Słowo wstępne” Jerzy Szacki
Erving Goffman to jeden z najwybitniejszych socjologów XX w. i autor podejścia dramaturgicznego, zaprezentowanego m.in. w klasycznej już książce „Człowiek w teatrze życia codziennego”.
Praca Goffmana nie wyróżnia się teoretycznym wyrafinowaniem, doskonałością warsztatu, odkrywczością uogólnień, doniosłością poruszanych spraw.
Wg Szackiego przyczyny popularności Goffmana i jego teorii / podejścia dramaturgicznego są dwie:
Wykorzystał sięgającą antyku metaforę teatralną i stworzył konsekwentną i pomysłową teorię, oryginalny program naukowy, kontynuowany przez badacza przez całe życie. (Metaforyka teatralna rozwijała się już od antyku, wykorzystali ją Szekspir czy Rousseau – ludzie to aktorzy, życie jest nieautentyczne itp., jest obecna w języku potocznym – grać rolę, wypaść z roli, zgrywać się, działalność zakulisowa, dramat, farsa. Jest obecna także w socjologii – np. w teorii ról społecznych Ralpha Lintona i Floriana Znanieckiego.)
Ksiązka Goffmana była pójściem pod prąd: reprezentowała niepopularny wtedy symboliczny interakcjonizm (należał do socjologii humanistycznej, dominowały wtedy: funkcjonalizm socjologiczny i neopozytywizm metodologiczny). Badacz nie tyle z nimi polemizował, co prezentował swoje, zupełnie inne, działania – badał, jak jednostki starają się sprostać sytuacjom życiowym i jak wzajemnie na siebie oddziałują, obserwując ich działania na własne oczy (nie przez manipulację modelami i wskaźnikami).
Bunt Goffmana przeciwko „oficjalnej” socjologii dotyczył zarówno sposobu widzenia rzeczywistości socjologicznej, jak i metod jej badania.
Sposób widzenia rzeczywistości socjologicznej: Goffman skupił się na badaniu obszaru/aspektu rzeczywistości, którym nie byli zainteresowanie inni badacze, skupiający się głównie na systemach społecznych. Goffman: „nie mam zamiaru wypowiadać się o podstawowych tematach socjologii – organizacji społecznej i strukturze społecznej. Nie zajmuję się strukturą życia społecznego, lecz strukturą doświadczenia jednostek w różnych momentach ich społecznego życia”. Autor zauważył, że fizyczna współobecność jednostek wytwarza zjawiska, które wymagają odrębnego zbadania, i to skłoniło go do przyjęcia perspektywy dramaturgicznej: chodzi o to, że obecność innych ludzi przekształca każdą ludzką działalność w występ. Zaczyna liczyć się nie to, co jednostka robi, ale to, czy potrafi wywrzeć odpowiednie wrażenie na obserwatorach, narzucić im swoją definicję sytuacji.
Metody badania: inne niż wówczas obowiązujące; nie prowadzi badań empirycznych (wyjątek: praca o zagrodnikach szetlandzkich), przypatruje się najzwyklejszym działaniom ludzkim w warunkach naturalnych, rejestruje je i stara się odkryć ich sens. Posługuje się więc obserwacją potoczną (podglądanie bliźnich), także obfitą literaturą (filozofów, moralistów, socjologów, lit. piękną, wspomnienia, podręczniki dobrych manier, relacje podróżników, kroniki, gazety, anegdoty) => korzystał z niesystematycznie zbieranych wycinków. Czuł się zwolniony z troski o reprezentatywność, ponieważ pisał nie o tym, jak jest, ale o tym, jak bywa. Nie formułował twierdzeń bezwyjątkowych, pokazywał, że coś istnieje, nie troszcząc się zbytnio o naukowe uprawomocnienie swoich odkryć.
Przedmiot zainteresowania Goffmana:
doświadczenia jednostek w różnych momentach ich społecznego życia
badał, jak jednostki starają się sprostać sytuacjom życiowym i jak wzajemnie na siebie oddziałują
Socjologia Goffmana jest skierowana przeciwko makrospołecznemu determinizmowi, tzn. zakłada, że zachowania jednostek nie są w pełni wytłumaczalne tym, jakie miejsce zajmują one w strukturze społecznej (zachowania się jednostek nie są z góry określone przez rolę społeczną, rządzi nimi scena, czyli: Goffman bada, jak człowiek gra swoją rolę na scenie życia codziennego (konkretny występ, rządzący się własnymi prawami, problemy dramaturgiczne), a nie samą rolę). Badacz deklaruje także brak zainteresowania ludzkim wnętrzem: liczą się maski, a nie ukryte pod nimi twarze.
Coser: „Według Goffmana nigdy nie możemy uciec od obecności innych ludzi i przemożnej skłonności do kształtowania samych siebie odpowiednio do ich oczekiwań. Inni ludzie są naszymi stałymi towarzyszami podróży przez życie i nikt z nas nie byłby zdolny zbudować takiego swego ja, które nie byłoby najściślej związane z innymi ja grającymi swe role na tej samej scenie”. Nie ma więc ucieczki spod władzy społeczeństwa: jednostka uwolniona w jakimś stopniu od władzy systemu społecznego, wpada w niewolę mikrospołecznych praw sceny, po której się porusza.
Oryginalność Goffmana w stosunku do tradycji symbolicznego interakcjonizmu polega na tym, że przenosi on ośrodek uwagi ze zjawisk postrzeganych przez uczestników interakcji na zjawiska, których nie są oni całkowicie świadomi (bada wrażenia wywoływane given off, nie przekazywane given, te, które przekazuje się bez intencji informowania, ponieważ są one znaczące dla interakcji).
Goffman
Terminologia:
Interakcja – spotkanie, wzajemny wpływ jednostek znajdujących się w swojej bezpośredniej fizycznej obecności na swoje postępowanie.
Występ – wszelka działalność danego uczestnika interakcji w danej sytuacji służąca wpływaniu na któregokolwiek z innych jej uczestników.
Widownia, publiczność, obserwatorzy – ci, którzy przyczyniają się do występów innych.
Rola, punkt programu – ustalony wcześniej wzór działania ujawniający się w czasie występu, mogący mieć zastosowanie także przy innych okazjach.
Rozdział I występy
Zaufanie do roli
Jednostka występuje i organizuje widowisko dla innych ludzi. Oczekuje od nich, że wrażenie, jakie pragnie w nich wywołać, odbiorą zgodnie z jej intencjami (że uwierzą, że rzeczywiście posiada cechy, które zdaje się posiadać, że rzeczy mają się tak, jak je przedstawia itp.). Ale: czy jednostka odgrywająca rolę sama dysponuje poczuciem realności, które stara się wywołać u innych?
Wykonawca, którego całkowicie wciąga akcja sceniczna i który może być szczerze przekonany, że zainscenizowana iluzja rzeczywistości jest samą rzeczywistością. Publiczność najczęściej odbiera widowisko w ten sam sposób. /szczery/
Wykonawca, który zachowuje dystans wobec swojej gry. Dodatkowo może sterować przekonaniami publiczności, traktując to jako środek prowadzący do osiągnięcia innych celów. /cynik/ (może on oszukiwać publiczność dla własnej korzyści, albo dla dobra publiczności np. lekarz, który zapisuje leki nie mające na nic wpływu, ale w ten sposób uspokaja pacjenta)
Są to dwa końce pewnego continuum. Jeżeli dana maska, rola odpowiada naszemu obrazowi samych siebie, staje się naszą drugą naturą, integralną częścią naszej osobowości. Postawa wobec roli może się zmieniać, np. rekrut w wojsku – początkowo się dystansuje od roli, przestrzega regulaminu, by uniknąć kary, z czasem zaczyna się z rolą identyfikować, solidaryzować z innymi żołnierzami.
Między tymi postawami mogą istnieć wahania, może też istnieć postawa pośrednia, która daje się utrzymać dzięki odrobinie złudzeń co do własnej osoby np. szamani świadomie uciekają się do sztuczek w prezentowaniu swojej mocy, jednocześnie wierzą w nią i w moc innych szamanów i np. korzystają z ich porad, gdy są chorzy.
Fasada
Jest to ta część występu jednostki, która funkcjonuje niezmiennie przez cały czas jego trwania, dostarczając obserwatorom definicji sytuacji, są to więc standardowe środki wyrazu, które jednostka stosuje celowo lub mimowolnie podczas występu.
Części fasady:
Dekoracja – meble, sprzęty i inne elementy, składające się na scenerię i rekwizyty wykorzystywane podczas przedstawienia. Zwykle występuje ona w tych samych miejscach (np. wystrój danego pokoju), więc by ją wykorzystać do swojej roli, trzeba się w tym miejscu znaleźć. Tylko czasami dekoracja przemieszcza się (kondukt żałobny, orszak królewski, procesja).
Fasada osobista – środki wyrazu najbardziej związane z samym wykonawcą, przemieszczają się razem z nim, np. insygnia związane z pozycją i urzędem, strój, płeć, wiek, cechy rasowe, postura i wygląd, sposób mówienia, mimika, gesty. Niektóre z tych cech są stałe, inne zmieniają się zależnie od miejsca i czasu, czasami nawet w trakcie występu (mimika, gesty). Wyróżniamy:
Powierzchowność – informuje o społecznych statusach wykonawcy oraz o tym, w jakim rytuale jednostka obecnie bierze udział (pracuje, wypoczywa, świętuje itp.)
Sposób bycia – informuje, jaką rolę w interakcji wykonawca spodziewa się odgrywać (np. po kimś agresywnym i wyniosłym spodziewamy się, że to on zainicjuje interakcję słowną)
Oczekuje się, że powierzchowność i sposób bycia będą ze sobą zgodne. Zgodne powinny być także: dekoracja z fasadą osobistą.
Goffman zauważa, że informacje przenoszone przez społeczną fasadę, są ogólne i abstrakcyjne. Chodzi o to, że w różnych działaniach można posługiwać się tą samą fasadą, która jest zbiorem abstrakcyjnych, stereotypowych oczekiwań. Np. kiedy aktor przyjmuje określoną rolę społeczną, zdaje sobie sprawę, że jest jej przypisana określona fasada. Wykonując dane zadanie, fasadę się więc wybiera, a nie tworzy. W pewnych przypadkach wybór odpowiedniej fasady dla danego zadania może stanowić problem, np. czy jakaś czynność medyczna bardziej odpowiednia jest dla fasady lekarza, czy pielęgniarki albo czy podczas wizyty gości ubrać najlepszą suknię popołudniową czy najprostszą wieczorową. Tylko w szczególnie uroczystych sytuacjach dekoracje, powierzchowność i sposób bycia stają się niepowtarzalne.
Dramatyzacja działalności
W obecności innych osób jednostka zmuszona jest, by udramatyzować swoją działalność tak, by została ona zauważona, by wyraziła to, co chce zakomunikować. Musi tak zademonstrować kompetencje, które sobie przypisuje, żeby zostały zauważone. W niektórych zawodach, rolach dramatyzacja działalności jest łatwa do przeprowadzenia np. u chirurga, skrzypka czy policjanta. W wielu przypadkach jednak udramatyzowanie pracy może być trudne, np. pielęgniarka, której zadaniem jest obserwacja stanu pacjenta, może spotkać się z zarzutem, że siedzi i nic nie robi. Często pojawia się więc dylemat: robić wrażenie (dramatyzować swoją działalność) czy też skupić się na działaniu.