KSIĘGA RODZAJU

PREHISTORIA BIBLIJNA: 1,1-11,9

Stworzenie świata i człowieka

1 ¹ Na początku Bóg stworzył niebo

i ziemię.

² A ziemia była zupełnym pustkowiem,

ciemność zalegała głębię wód,

a tchnienie Boże unosiło się nad wodami.

³ I rzekł Bóg:

Niech powstanie światło!

I światło powstało.

⁴ I widział Bóg, że dobre jest światło.

I rozdzielił Bóg światło i ciemność;

⁵ nazwał światło dniem, a ciemność nocą.

I tak nastał wieczór, i nastał poranek,

dzień pierwszy.

⁶ I rzekł Bóg:

Niech powstanie sklepienie pośród wód,

i rozdzielił wody — jedne od drugich!

I stało się tak.^K

⁷ I uczynił Bóg sklepienie,

I rozdzielił wody, które były poniżej sklepienia,

od wód nad sklepieniem.

⁸ A sklepienie nazwał Bóg niebem.

I tak nastał wieczór, i nastał poranek,

dzień drugi.

⁹ I rzekł Bóg:

Niech się zbiorą wody spod nieba w jedno miejsce

i niech się ukaże ląd!

I stało się tak.^K

¹⁰ I ląd nazwał Bóg ziemią,

a zebrane wody nazwał morzem.

I widział Bóg, że to jest dobre.

¹¹ I rzekł Bóg:

Niech się ziemia okryje zielenią,

roślinami wydającymi nasiona

i drzewami owocowymi rodzącymi właściwe sobie owoce,

w których zawiera się ich nasienie na

ziemi.

I stało się tak.

¹² Ziemia wydała więc zioła,

rośliny wydające właściwe sobie nasiona

i drzewa owocowe z właściwymi sobie nasionami.

I widział Bóg, że to jest dobre.

¹³ I tak nastał wieczór, i nastał poranek,

dzień trzeci.

¹⁴ I rzekł Bóg:

Niech powstaną jasne światła na sklepieniu nieba,

aby oddzielały dzień od nocy

i stały się znakami świąt, dni i lat!

¹⁵ Niech będą jasnymi światłami na sklepieniu nieba,

aby oświecały ziemię.

I stało się tak.

¹⁶ Uczynił więc Bóg dwa wielkie, jasne światła:

światło większe, aby panem było dnia,

i światło mniejsze, by panem było nocy;

a także i gwiazdy.

¹⁷ I umieścił je Bóg na sklepieniu nieba,

aby oświecały ziemię,

¹⁸ a panując nad dniem i nocą oddzielały

światło od ciemności.

I widział Bóg, że to jest dobre.

¹⁹ I tak nastał wieczór, i nastał poranek,

dzień czwarty.

²⁰ I rzekł Bóg:

Niech się zaroją wody mnóstwem istot żywych,

a ptaki niech latają nad ziemią pod sklepieniem nieba!

I stało się tak.^K

²¹ Stworzył więc Bóg wielkie potwory morskie

i wszelkie pływające istoty żywe różnego rodzaju,

którymi zaroiły się wody,

i wszelkie ptactwo skrzydlate, różnego rodzaju.

I widział Bóg, że to jest dobre.

²² I błogosławił im Bóg, mówiąc:

Bądźcie płodne i mnóżcie się,

zapełniajcie wody w morzach,

a ptactwo niechaj się rozmnaża na ziemi.

²³ I tak nastał wieczór, i nastał poranek,

dzień piąty.

²⁴ I rzekł Bóg:

Niech ziemia wyda różne gatunki istot żywych:

zwierzęta domowe, płazy i różne gatunki dzikich zwierząt!

I stało się tak.

²⁵ Uczynił więc Bóg różne dzikie zwierzęta,

zwierzęta domowe i płazy ziemne.

I widział Bóg, że to jest dobre.

²⁶ I rzekł Bóg:

Uczyńmy ludzi na obraz nasz, podobnych do nas,

a niech władają rybami morza i ptactwem nieba,

i domowymi zwierzętami,^K

i wszelkimi płazami, pełzającymi po ziemi.

²⁷ I stworzył Bóg ludzi na obraz swój,

na obraz Boga stworzył ich:

stworzył mężczyznę i kobietę.

²⁸ I błogosławił im Bóg.

I rzekł do nich:

Płodni bądźcie i mnóżcie się;

napełniajcie ziemię i ujarzmiajcie ją.

Władajcie rybami morza i ptactwem nieba,

i wszelkim zwierzęciem, ruszającym się na ziemi.

²⁹ I rzekł Bóg:

Oto daję wam wszelkie rośliny

rodzące nasiona na całej ziemi

i wszelkie drzewa rodzące owoc,

który zawiera nasiona,^K

aby wam były pokarmem.

³⁰ A wszystkim dzikim zwierzętom

i wszelkiemu ptactwu nieba,

i wszystkiemu, co się na ziemi porusza i ma w sobie życie,

przeznaczam wszelką trawę zieloną na pożywienie.

I stało się tak.

³¹ A widział Bóg, że wszystko, co uczynił, jest bardzo dobre.

I tak nastał wieczór, i nastał poranek,

dzień szósty.

2 ¹ I tak zostały ukończone niebo

i ziemia,

i wszystkie zastępy ich [stworzeń].

² A kiedy ukończył Bóg swe dzieło w szóstym^K dniu,

odpoczął w dniu siódmym po całym dziele, którego dokonał.

³ I błogosławił Bóg dzień siódmy,

i świętym go uczynił,

albowiem odpoczął w tym dniu

po całym dziele, które pracą swoją stworzył.

^4a Oto dzieje stworzenia nieba i ziemi.

Drugie opowiadanie o stworzeniu człowieka

^4b Gdy Jahwe-Bóg stworzył ziemię i niebo, ⁵ nie było jeszcze żadnego krzewu polnego na ziemi ani nie wzeszło jeszcze żadne ziele na polu, Jahwe-Bóg nie spuścił bowiem deszczu na ziemię; nie było też człowieka, aby uprawiał rolę. ⁶ Lecz spod ziemi wypływał zdrój, który zwilżał całą powierzchnię roli. ⁷ I ukształtował Jahwe-Bóg człowieka, proch z roli, i tchnął w jego nozdrza oddech życia, i tak stał się człowiek istotą żywą. ⁸ I zasadził Jahwe-Bóg na wschodzie ogród w Edenie, i umieścił tam człowieka, którego ukształtował. ⁹ Jahwe-Bóg sprawił, że z ziemi wyrosły różne drzewa o pięknym wyglądzie i smacznych owocach; także drzewo dające życie — w środku ogrodu — i drzewo dające wiedzę o dobru i złu.
¹⁰ A z Edenu wypływała rzeka, aby nawadniać ten ogród; stamtąd rozdzielała się i tworzyła cztery odnogi. ¹¹ Nazwa pierwszej brzmiała Piszon; jest to rzeka, która okrąża cały kraj Chawila, gdzie znajduje się złoto. ¹² Złoto zaś tego kraju jest szlachetne. Tam są także: wonna żywica i kamień onyksowy. ¹³ Nazwa drugiej rzeki brzmi Gichon: okrąża ona całą krainę Kusz. ¹⁴ A nazwa trzeciej rzeki — Chiddekel: płynie ona na wschód od Aszszuru. Czwarta wreszcie rzeka — to Perat.
¹⁵ I wziął Jahwe-Bóg człowieka, i osadził go w ogrodzie Edenu, aby go uprawiał i strzegł. ¹⁶ I przykazał mu Jahwe-Bóg:
— Możesz jeść do woli ze wszystkich drzew ogrodu, ¹⁷ ale z drzewa, które daje wiedzę o dobru i złu, jeść nie będziesz! Gdybyś z niego zjadł, czeka cię pewna śmierć!
¹⁸ I rzekł Jahwe-Bóg:
— Niedobrze, by człowiek był sam; uczynię mu pomoc, jak gdyby jego odpowiednik.
¹⁹ I utworzył Jahwe-Bóg z ziemi wszelkie dzikie zwierzęta i wszelkie ptactwo nieba, i przywiódł je do człowieka, by się przekonać, jak on je nazwie. A każde stworzenie żywe miało nosić takie imię, jakie mu nada człowiek. ²⁰ Nadał więc człowiek imiona wszystkim zwierzętom domowym, ptactwu nieba i wszystkim dzikim zwierzętom. Jednakże odpowiedniej dla siebie pomocy nie znalazł.²¹ Wówczas Jahwe-Bóg zesłał twardy sen na człowieka. Gdy ten zasnął, wyjął jedno z jego żeber, a miejsce to zakrył ciałem. ²² Z żebra wyjętego z człowieka ukształtował Jahwe-Bóg kobietę i przyprowadził ją do człowieka. ²³ A człowiek powiedział:

— Teraz to jest kość z kości moich

i ciało z ciała mojego!

Ona zwać się będzie mężową,

ponieważ z męża^K jest wzięta.

²⁴ Dlatego opuszcza mężczyzna ojca swego i matkę i łączy się z żoną, tak że oboje stają się jednym ciałem. ²⁵ Człowiek i jego żona byli oboje nadzy, a wstydu nie odczuwali.

Grzech i kara

3 ¹ A ze wszystkich dzikich zwierząt, które utworzył Jahwe-Bóg, wąż był najchytrzejszy. I odezwał się do kobiety:
— Czy doprawdy Bóg zapowiedział, że nie wolno wam jeść ze wszystkich drzew ogrodu?
² A kobieta odpowiedziała wężowi:
— Wolno nam jeść owoce ze wszystkich^K drzew tego ogrodu! ³ Tylko o owocach drzewa, które jest w środku ogrodu, powiedział Bóg:

— Nie wolno wam z niego jeść, nie wolno wam go dotykać, abyście nie pomarli!
⁴ I rzekł wąż do kobiety:
— Na pewno nie pomrzecie! ⁵ Ale wie Bóg, że gdy zjecie [owoc] z niego, otworzą się wam oczy i będziecie jak Bóg wiedzieli, co dobre i złe.
⁶ I spostrzegła kobieta, że [owoc] drzewa był dobry do jedzenia i ponętny dla oka, a [nawet] godny pożądania dla zdobycia tej wiedzy. Wzięła więc jeden z owoców i jadła. Dała też mężowi, który był przy niej. I on jadł. ⁷ Teraz otworzyły się obojgu oczy i poznali, że są nadzy. Zszyli więc liście figowe i zrobili sobie przepaski. ⁸ Wtem usłyszeli — człowiek i jego żona — odgłos [kroków] Jahwe-Boga przechadzającego się po ogrodzie, gdy wiał codzienny wietrzyk. I skryli się przed Jahwe-Bogiem pośród drzew ogrodu. ⁹ Ale Jahwe-Bóg zawołał człowieka, pytając:
— Gdzie jesteś?
¹⁰ On zaś odpowiedział:
— Usłyszałem odgłos Twoich [kroków] w ogrodzie i przestraszyłem się, bo jestem nagi. Dlatego się skryłem.
¹¹ A [Bóg] rzekł:
— Kto ci powiedział, że jesteś nagi? Czy jadłeś z drzewa, z którego zakazałem ci jeść?
¹² A człowiek odpowiedział:
— Kobieta, którą mi dałeś [za żonę], ona to dała mi owoc z drzewa, a ja go zjadłem.
¹³ Jahwe-Bóg rzekł do kobiety:
— Cóżeś uczyniła?
A kobieta odpowiedziała:
— Wąż mnie zwiódł i zjadłam.
¹⁴ Wtedy Jahwe-Bóg rzekł do węża:

— Ponieważ to uczyniłeś,

jesteś przeklęty

wśród wszystkich zwierząt domowych i dzikich stworzeń.

Czołgać się będziesz na brzuchu

i prochem karmić

po wszystkie dni twego życia.

¹⁵ I nieprzyjaźń wprowadzam między ciebie a niewiastę,

pomiędzy twoje potomstwo a jej potomstwo.

Ono^K zmiażdży ci głowę,

a ty zmiażdżysz mu piętę.

¹⁶ A do kobiety [Bóg] rzekł:

— Pomnożę po wielokroć cierpienie twych brzemienności.

W boleściach będziesz dzieci rodziła,

wszakże do męża będziesz lgnęła,

a on rządzić będzie tobą.

¹⁷ Do mężczyzny zaś rzekł:

— Ponieważ usłuchałeś głosu żony

i jadłeś z drzewa,

z którego jeść ci zakazałem,

z twojej winy przeklęta jest ziemia.

W znoju będziesz z niej pokarm zdobywał

po wszystkie dni twego życia.

¹⁸ Ciernie i chwasty będzie ci rodziła,

a jednak masz się żywić roślinami polnymi.

¹⁹ W pocie czoła będziesz chleb swój spożywał,

dopóki nie wrócisz do ziemi,

gdyż z niej wzięty zostałeś.

Bo prochem jesteś i w proch się obrócisz.

²⁰ I mężczyzna dał żonie imię Chawwa, gdyż miała być matką wszystkich żyjących. ²¹ Jahwe-Bóg sporządził dla mężczyzny i jego żony szaty ze skór i odział ich nimi. ²² I rzekł Jahwe-Bóg:
— Oto człowiek stał się jako jeden z nas, poznając, co dobre i co złe. Oby teraz nie wyciągnął ręki i nie zerwał również [owocu] z drzewa dającego życie, [aby] go zjeść i żyć na wieki!
²³ Usunął go przeto Jahwe-Bóg z ogrodu Eden, aby uprawiał ziemię, z której został wzięty. ²⁴ A kiedy już wypędził człowieka, postawił przed ogrodem Eden Cherubów i połyskujący miecz ognisty, by strzec drogi do drzewa życia.

Kain i Abel

4 ¹ I współżył Adam ze swoją żoną Ewą. A ona poczęła i urodziła Kaina. I powiedziała:
— Otrzymałam mężczyznę dzięki Jahwe!
² Później urodziła jeszcze jego brata, Abla. Abel był pasterzem trzód, a Kain uprawiał rolę. ³ Po pewnym czasie Kain złożył Jahwe ofiarę z płodów roli. ⁴ Abel także złożył w ofierze pierworodne zwierzęta ze swej trzody i tłuszcz z nich. Jahwe wejrzał łaskawie na Abla i na jego ofiarę, ⁵ na Kaina zaś i na jego ofiarę nie wejrzał. Rozgniewało to Kaina tak bardzo, że aż twarz mu się zmieniła. ⁶ Jahwe zapytał więc Kaina:
— Dlaczego to ciebie rozgniewało? Dlaczego twarz ci się zmieniła? ⁷ Czyż [ofiara] bywa nie przyjęta, jeśli postępujesz dobrze?^K Jeżeli jednak postępujesz źle, wtedy grzech niby demon [czyha] przy wrotach i pożąda ciebie. Ty jednak masz nad nim panować!
⁸ A Kain rzekł do brata swego, Abla:
— Chodźmy na pole!^K
Kiedy zaś znaleźli się już na polu, Kain rzucił się na brata i zabił go.
⁹ Wówczas Jahwe zapytał Kaina:
— Gdzie jest twój brat Abel?
Tamten odpowiedział:
— Nie wiem! Czy jestem stróżem swego brata?
¹⁰ A [Jahwe] rzekł:

— Cóżeś uczynił!

Oto krew twego brata woła ku mnie z ziemi.

¹¹ Dlatego wyklęty bądź teraz z tej ziemi,

Która rozwarła swą paszczę,

Aby z twojej ręki przyjąć krew twojego brata.

¹² Kiedy będziesz uprawiał tę ziemię,

Nie będzie urodzajna dla ciebie.

Tułaczem będziesz i zbiegiem na świecie.

¹³ Na to rzekł Kain do Jahwe:
— Zbyt wielka, nie do zniesienia jest [ta] kara. ¹⁴ Jeżeli bowiem wypędzasz mnie teraz z tej ziemi i jeśli mam się ukrywać przed Tobą i mam być tułaczem i zbiegiem na świecie, każdy, kto mnie spotka, będzie mnie mógł zabić.
¹⁵ Jahwe jednak rzekł do niego:
— O, nie! Ktokolwiek bowiem zabiłby Kaina, doznałby pomsty siedmiokrotnej!
I Jahwe wycisnął na Kainie znamię, aby nie zabił go przypadkiem ktoś, kto by go spotkał. ¹⁶ I tak odszedł Kain sprzed oblicza Jahwe. Potem osiadł w krainie Nod, na wschód od Edenu.

Potomkowie Kaina

¹⁷ Kain współżył ze swoją żoną, a ona poczęła i urodziła Chanoka. [Kain] stał się potem budowniczym osady, którą nazwał imieniem swego syna: Chanok.
¹⁸ Chanokowi urodził się Irad. Irad spłodził Mechujaela, Mechujael Metuszaela, Metuszael zaś Lemeka. ¹⁹ Lemek pojął dwie żony; jednej było na imię Ada, drugiej zaś Cilla. ²⁰ Ada urodziła Jabala; był on praojcem pasterzy, mieszkających pod namiotami. ²¹ Jego brat miał na imię Jubal; był on praojcem wszystkich grających na harfie i flecie. ²² Ale i Cilla urodziła Tubalkaina, kowala, [praojca] wszystkich, którzy zręcznie obrabiają miedź i żelazo. Siostrą Tubalkaina była Naama.
²³ Pewnego razu Lemek rzekł do swych żon:

— Ado i Cillo, słuchajcie mego głosu!

Żony Lemeka, zważajcie na moje słowa:

Zabiłem ja męża — za zranienie mnie,

A dziecko — za siniec!

²⁴ Jeśli Kain miał być pomszczony siedmiokroć,

To Lemek siedemdziesiąt i siedmiokroć!

Potomkowie Seta

²⁵ Adam jeszcze współżył ze swoją żoną. Ona urodziła syna i dała mu imię Set; [mówiła] bowiem: „Bóg dał mi innego potomka w zamian za Abla, którego zabił Kain”. ²⁶ Także i Setowi urodził się syn, którego nazwał imieniem Enosz. Wtedy to zaczęto wzywać [uroczyście] Imienia Jahwe.

5 ¹ Oto lista potomków Adama. Kiedy Bóg stworzył człowieka, uczynił go na swoje podobieństwo. ² Stworzył mężczyznę i kobietę, pobłogosławił ich i nazwał ludźmi wtedy, kiedy ich stworzył.³ Adam liczył sto trzydzieści lat, gdy urodził mu się [syn] bardzo podobny do niego; dał mu na imię Set. ⁴ Po urodzeniu się Seta żył Adam osiemset lat: miał jeszcze synów i córki. ⁵ Kiedy Adam umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła dziewięćset trzydzieści.
⁶ Set liczył sto pięć lat, gdy urodził mu się Enosz. ⁷ Po urodzeniu się Enosza żył Set osiemset siedem lat; miał jeszcze synów i córki. ⁸ Kiedy Set umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła dziewięćset dwanaście.
⁹ Enosz liczył dziewięćdziesiąt lat, gdy urodził mu się Kenan. ¹⁰ Po urodzeniu się Kenana żył Enosz osiemset piętnaście lat; miał jeszcze synów i córki. ¹¹ Kiedy Enosz umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła dziewięćset pięć.
¹² Kenan liczył siedemdziesiąt lat, gdy urodził mu się Mahalalel. ¹³ Po urodzeniu się Mahalalela żył Kenan osiemset czterdzieści lat; miał jeszcze synów i córki. ¹⁴ Kiedy Kenan umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła dziewięćset dziesięć.
¹⁵ Mahalalel liczył sześćdziesiąt pięć lat, gdy urodził mu się Jered. ¹⁶ Po urodzeniu się Jereda żył Mahalalel osiemset trzydzieści lat; miał jeszcze synów i córki.¹⁷ Kiedy Mahalalel umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła osiemset dziewięćdziesiąt pięć.
¹⁸ Jered liczył sto sześćdziesiąt dwa lata, gdy urodził mu się Henoch. ¹⁹ Po urodzeniu się Henocha żył Jered osiemset lat; miał jeszcze synów i córki.²⁰ Kiedy Jered umierał, liczba lat jego życia wynosiła dziewięćset sześćdziesiąt dwa.
²¹ Henoch liczył sześćdziesiąt pięć lat, gdy urodził mu się Metuszelach. ²² Po urodzeniu się Metuszelacha żył Henoch bogobojnie trzysta lat; miał jeszcze synów i córki. ²³ Liczba lat całego życia Henocha wynosiła trzysta sześćdziesiąt pięć. ²⁴ Ponieważ Henoch żył bogobojnie, znikł, gdyż Bóg go zabrał.
²⁵ Metuszelach liczył sto osiemdziesiąt siedem lat, gdy urodził mu się Lemek.²⁶ Po urodzeniu się Lemeka żył Metuszelach siedemset osiemdziesiąt dwa lata; miał jeszcze synów i córki. ²⁷ Kiedy Metuszelach umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła dziewięćset sześćdziesiąt dziewięć.
²⁸ Lemek liczył sto osiemdziesiąt dwa lata, gdy urodził mu się syn. ²⁹ Dał mu na imię Noe, mówiąc: „Niech on będzie pociechą w naszej pracy i w mozole naszych rąk na tej ziemi, którą Jahwe przeklął”. ³⁰ Po urodzeniu się Noego żył Lemek pięćset dziewięćdziesiąt pięć lat; miał jeszcze synów i córki. ³¹ Kiedy Lemek umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła siedemset siedemdziesiąt siedem.
³² Noe liczył pięćset lat, kiedy urodzili mu się: Sem, Cham i Jafet.

POTOP: 6,1-9,17

Przyczyna potopu — upadek moralny ludzkości

6 ¹ Kiedy ludzie zaczęli się mnożyć na ziemi, rodziły się im [także] córki.² Synowie Boga spostrzegli, iż córki człowiecze są piękne; pojęli więc za żony te wszystkie, które sobie upodobali.
³ Wtedy Jahwe rzekł:
— Duch mój nie może zawsze pozostawać^K w człowieku, gdyż jest on istotą [bardzo] cielesną; niech więc żyje [tylko] sto dwadzieścia lat.
⁴ W owych czasach byli na świecie olbrzymi — a także i potem — kiedy to synowie Boga współżyli z córkami człowieczymi, a one im rodziły [synów]. Byli to przesławni mocarze zamierzchłych czasów. ⁵ I Jahwe widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na świecie i że wszelkie ich zamysły kierują się ku złu. ⁶ Pożałował więc Jahwe, że uczynił ludzi na ziemi, i zasmucił się w swym sercu. ⁷ I Jahwe rzekł:
— Zgładzę z powierzchni ziemi ludzi, których stworzyłem; a wraz z ludźmi zwierzęta domowe, płazy i ptactwo nieba, bo żałuję, że ich uczyniłem.⁸ Jedynie Noe był miły Jahwe.

Noe przed potopem

⁹ A oto dzieje Noego.
Noe wyróżniał się niezwykłą prawością wśród współczesnego mu pokolenia. Żył też bardzo bogobojnie. ¹⁰ Noemu urodziło się trzech synów: Sem, Cham i Jafet.¹¹ A świat skaził się (przed Bogiem), wypełniła go nieprawość. ¹² Widząc tak skażony świat — wszyscy ludzie bowiem wypaczyli drogę [swego życia] na ziemi —¹³ rzekł Bóg do Noego:
— Położę kres istnieniu wszelkiego ciała, gdyż przez nich nieprawość napełniła ziemię; wytracę więc ich z tej ziemi. ¹⁴ Ty zaś zbuduj sobie arkę z drzewa gofer; zrób w niej przegrody i powlecz ją smołą wewnątrz i zewnątrz. ¹⁵ A tak oto masz ją wykonać: trzysta łokci [ma mieć] długość arki, pięćdziesiąt łokci — szerokość, a trzydzieści — wysokość. ¹⁶ Sporządzisz dla arki przykrycie^K […] drzwi umieścisz z boku arki; zrobisz też [piętra]: dolne, drugie i trzecie. ¹⁷ Ja zaś sprowadzę na świat wody potopu, aby wygubić wszelką istotę cielesną pod niebem, w której jest tchnienie życia. Niech zginie wszystko na świecie! ¹⁸ Z tobą wszakże zawrę przymierze. Do arki wejdziesz więc ty, a z tobą twoi synowie, twoja żona i żony twoich synów. ¹⁹ Wprowadź też do arki po parze ze wszystkich zwierząt, samca i samicę, aby ocalały wraz z tobą.²⁰ Niech zatem wejdą z tobą wybrane pary wszelkiego gatunku ptactwa, bydła i płazów, aby ocalały. ²¹ Ty zaś zabierz wszystko, co nadaje się do jedzenia, i zgromadź u siebie, aby tobie i im służyło jako pokarm.
²² Noe uczynił to. Wypełnił wszystko, co mu Bóg polecił.

7 ¹ Potem Jahwe powiedział do Noego:
— Wejdź do arki razem z całą swoją rodziną; przekonałem się bowiem, że ty jeden jesteś prawy wobec mnie wśród tego pokolenia. ² Ze wszystkich zwierząt czystych wybierz sobie po siedem samców i samic, ze zwierząt nieczystych natomiast [tylko] po dwie sztuki: samca i samicę. ³ Z ptactwa [weź] także po siedem samców i samic, aby zachować przy życiu te gatunki na całej ziemi.⁴ Albowiem za siedem dni sprawię, że będzie padał na ziemię deszcz przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy. W ten sposób zgładzę z powierzchni ziemi wszelką istotę, jaką powołałem do bytu.
⁵ Noe wypełnił wszystko, co mu Jahwe polecił.

Przebieg potopu

⁶ Noe liczył sześćset lat, kiedy wody potopu spadły na ziemię. ⁷ Właśnie przed nadchodzącym potopem wszedł Noe do arki, a wespół z nim synowie, żona i żony jego synów. ⁸ Spośród zwierząt czystych i nieczystych, jak i spośród ptactwa i wszelkich płazów ⁹ weszły za Noem do arki po dwie sztuki — samiec i samica — jak mu to Bóg nakazał.¹⁰ Po upływie siedmiu dni wody potopu spadły na ziemię. ¹¹ Trysnęły więc wszystkie źródła ogromnego oceanu, rozwarły się też upusty niebios. Działo się to w sześćsetnym roku życia Noego, w siedemnastym dniu drugiego miesiąca.
¹² Ulewny deszcz padał na ziemię przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy.¹³ W tym właśnie dniu wszedł do arki Noe i jego synowie: Sem, Cham i Jafet, a także żona Noego i trzy żony jego synów. ¹⁴ Oni sami więc i wszelkie rodzaje zwierząt, bydła, płazów, ptaków i innych istot skrzydlatych ¹⁵ weszli za Noem do arki, po parze wszystkich żywych istot cielesnych. ¹⁶ A kiedy już weszły — samiec i samica wszelkiej żywej istoty — jak to Noemu Bóg nakazał, Jahwe zamknął za nim [drzwi].
¹⁷ A potop trwał na ziemi czterdzieści dni. Wody wezbrały i pochwyciły arkę, która uniosła się wysoko ponad ziemię.¹⁸ Wody wezbrały bardziej i spiętrzyły się nad ziemią, arka zaś pływała po ich powierzchni. ¹⁹ Kiedy wody jeszcze bardziej spiętrzyły się ponad ziemią, zostały zakryte wszystkie najwyższe góry, istniejące pod niebem. ²⁰ Wody spiętrzyły się bowiem [jeszcze] o piętnaście łokci powyżej, tak że zostały zakryte góry.²¹ Wyginęły wtedy wszystkie istoty poruszające się po ziemi: ptactwo, bydło, dzika zwierzyna, jak i wszystkie płazy; wyginęli też wszyscy ludzie. ²² Cokolwiek oddychało, cokolwiek istniało na lądzie — wymarło. ²³ Tak więc [Bóg] wygubił doszczętnie wszystkie stworzenia na ziemi, od człowieka do bydlęcia, płazów i ptactwa nieba; zostały one całkowicie zgładzone z ziemi. Ostał się tylko Noe, a z nim to, co było w arce. ²⁴ A wody piętrzyły się nad ziemią przez sto pięćdziesiąt dni.8 ¹ Bóg pamiętał jednak o Noem i każdej żywej istocie, także i o każdym bydlęciu, które z nim było w arce. Dlatego sprowadził Bóg wiatr na ziemię, i wody zaczęły opadać. ² Zamknęły się źródła oceanu i upusty niebios — deszcz przestał padać z nieba. ³ Wody powoli ustępowały z ziemi, ubywało ich przez całe sto pięćdziesiąt dni. ⁴ W końcu arka osiadła na górach Ararat; było to siedemnastego dnia siódmego miesiąca.⁵ Wody tymczasem opadały dalej aż do dziesiątego miesiąca. W pierwszym dniu dziesiątego miesiąca ukazały się szczyty gór. ⁶ Po [dalszych] czterdziestu dniach otworzył Noe okno arki, które sporządził, ⁷ i wypuścił kruka. Ten wylatywał, lecz powracał ^K aż do czasu opadnięcia wód na powierzchni ziemi. ⁸ Noe wypuścił też gołębia, aby się przekonać, czy wody obniżyły się na powierzchni ziemi. ⁹ Gołąb nie znalazł jednak miejsca na odpoczynek i powrócił do niego do arki; wody pokrywały bowiem jeszcze całą ziemię. Noe wyciągnął rękę, pochwycił ptaka i wziął go do siebie, do arki. ¹⁰ Potem czekał jeszcze dalszych siedem dni i znowu wypuścił gołębia z arki. ¹¹ Gołąb powrócił do niego pod wieczór ze świeżym listkiem oliwki w dziobie. Poznał wtedy Noe, że wody bardzo zmalały na powierzchni ziemi. ¹² Poczekał jednak jeszcze dalszych siedem dni i wypuścił gołębia, który nie powrócił już do niego.

Noe po potopie

¹³ W pierwszym dniu pierwszego miesiąca, w roku sześćset pierwszym obeschły wody na ziemi; Noe usunąwszy bowiem dach arki zobaczył, że oto powierzchnia ziemi obeschła. ¹⁴ Zupełnie sucha była jednak ziemia dopiero dwudziestego siódmego dnia drugiego miesiąca.¹⁵ Wtedy to Bóg przemówił do Noego:

— ¹⁶ Wyjdź z arki razem z żoną,

synami i żonami twoich synów.

¹⁷ Wyprowadź też wszystkie żywe istoty cielesne, jakie posiadasz:

ptactwo, bydło i wszystkie płazy;

niech się rozejdą po ziemi,

niech będą płodne i niech się rozmnożą.

¹⁸ Wyszedł więc Noe, a z nim jego synowie, żona i żony jego synów. ¹⁹ Wyszły też z arki wszystkie rodzaje zwierząt, płazów, ptactwa i wszystkiego, co się porusza na ziemi. ²⁰ Noe zaś zbudował dla Jahwe ołtarz, a wybrawszy spośród wszystkich zwierząt czystych i spośród ptaków czystych, złożył je na ofiarę całopalną na tym ołtarzu. ²¹ Kiedy Jahwe poczuł miłą woń, rzekł do siebie:
— Nie będę więcej przeklinał ziemi z powodu ludzi, gdyż skłonności ich serca są złe już od samej młodości. Nie chcę więcej wytracać wszystkiego, co żyje, jak to [przez potop] uczyniłem. ²² Odtąd więc, jak długo będzie istnieć ziemia, nie ustaną

siew i żniwo,

chłód i upał,

lato i zima,

dzień i noc.

9 ¹ Następnie pobłogosławił Bóg Noego i jego synów, mówiąc do nich:
— Bądźcie płodni, mnóżcie się i zapełniajcie ziemię. ² Niech bo jaźń i lęk wobec was odczuwają wszystkie zwierzęta ziemi, wszystkie ptaki nieba, wszystko, co się porusza na ziemi, i wszystkie ryby morskie; są one oddane w wasze ręce. ³ Wszystko, co się porusza i żyje, ma wam służyć za pokarm, podobnie jak i rośliny zielone; wszystko to daję wam.⁴ Nie wolno wam tylko spożywać mięsa z jego życiem, to jest z jego krwią.⁵ Także i waszej krwi, to jest waszego życia, będę się dopominał; będę się dopominał od każdego zwierzęcia i od każdego człowieka. Upomnę się o życie człowieka u jego bliźniego. ⁶ Ktokolwiek przeleje krew ludzką, jego własna krew ma być przelana przez ludzi, gdyż Bóg uczynił człowieka na swój obraz. ⁷ Wy zaś bądźcie płodni i mnóżcie się; rozprzestrzeniajcie się po ziemi mnożąc się na niej.
⁸ Potem przemówił Bóg do Noego i jego synów tymi słowami:
— ⁹ Oto Ja ustanawiam teraz moje przymierze z wami i waszym przyszłym potomstwem, ¹⁰ a także ze wszystkimi istotami żywymi, które są razem z wami: z ptactwem, bydłem i dziką zwierzyną^K; ze wszystkimi tymi, które wyszły z arki, ze wszystkimi zwierzętami na ziemi.¹¹ Zawieram przymierze z wami! Żadna istota cielesna nie zostanie już nigdy zgładzona przez wody potopu, bo nigdy już nie będzie potopu niszczącego ziemię.
¹² I rzekł Bóg:
— A oto znak przymierza. Kładę go pomiędzy mną a wami — i wszelką żywą istotą, która jest z wami — po wieczne czasy. ¹³ Kładę mój łuk na obłokach; on będzie służył za znak przymierza pomiędzy mną a ziemią. ¹⁴ Gdy więc zgromadzę obłoki nad ziemią, a na obłokach ukaże się ten łuk, ¹⁵ wówczas wspomnę na swoje przymierze, łączące mnie z wami i z wszelką istotą żywą, obdarzoną ciałem: i nigdy już wody nie przeobrażą się w potop, by zniszczyć wszelką istotę cielesną. ¹⁶ Kiedy więc ten łuk ukaże się na obłokach, wtedy Ja spojrzę nań, aby przypomnieć sobie przymierze wieczne, łączące mnie z każdą żywą istotą, z wszelkim ciałem na ziemi.
¹⁷ I rzekł Bóg do Noego:
— Taki właśnie jest znak przymierza, które zawarłem z wszelką istotą cielesną, jaka istnieje na ziemi.
¹⁸ Synami Noego, którzy wyszli z arki, byli: Sem, Cham i Jafet. Cham był ojcem Kanaana. ¹⁹ Ci trzej więc byli synami Noego; z nich to rozwinęła się [ludzkość] całej ziemi.
²⁰ Noe rozpoczął teraz pracę jako rolnik; zasadził także winnicę. ²¹ Gdy pewnego razu napił się wina, odurzył się i obnażył się w swoim namiocie. ²² Cham, ojciec Kanaana, zobaczył nagość ojca i opowiedział o tym obu braciom na dworze. ²³ Wtedy Sem i Jafet wzięli płaszcz, założyli go sobie na plecy i wszedłszy tyłem okryli nagość swego ojca; twarze mieli przy tym odwrócone, tak że nie widzieli nagości ojca. ²⁴ Kiedy Noe obudził się po winie i dowiedział się, jak z nim postąpił jego młodszy syn,²⁵ rzekł:

— Przeklęty niech będzie Kanaan!

Niech będzie najniższym sługą swoich braci!

²⁶ A potem dodał:

— Niech będzie błogosławiony Jahwe, Bóg Sema,

a Kanaan niech będzie jego^K sługą.

²⁷ Niech Bóg rozprzestrzeni Jafeta;

niech on zamieszka w namiotach Sema,

Kanaan zaś niech będzie jego sługą.²⁸ Noe żył po potopie trzysta pięćdziesiąt lat. ²⁹ Kiedy Noe umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła dziewięćset pięćdziesiąt.

Tablica narodów

10 ¹ Oto dzieje synów Noego, Sema, Chama i Jafeta, którym po potopie urodzili się synowie.
² Synami Jafeta byli:
Gomer, Magog, Madaj, Jawan, Tubal, Meszek i Tiras.
³ Synami zaś Gomera byli: Aszkenaz, Rifat i Togarma. ⁴ Synami Jawana byli: Elisza, Tarszisz, Kittim i Dodanim. ⁵ Od nich pochodzą mieszkańcy pogańskich wysp w różnych krajach, podzieleni według języka na szczepy i narody.
⁶ Synami Chama byli: Kusz, Micrajim, Put i Kanaan. ⁷ Synami Kusza byli: Seba, Chawila, Sabta, Rama i Sabteka. Synami Ramy byli: Szeba i Dedan. ⁸ Kuszowi urodził się Nimrod, pierwszy mocarz na ziemi. ⁹ Był on też sławnym myśliwym (przed Jahwe). Stąd poszło przysłowie: Dzielny jak Nimrod, sławny myśliwy (przed Jahwe). ¹⁰ Początkiem jego panowania był Babel, Erek, Akkad i Kalne w ziemi Szinear¹¹ Z tej ziemi pociągnął do Aszszur i zbudował Niniwę, Rechobot-Ir, Kalach,¹² a także wielkie miasto Resen, leżące pomiędzy Niniwą a Kałach. ¹³ Micrajimowi zaś urodzili się: Ludim, Anamim, Lehabim, Naftuchim, ¹⁴ Patrusim, Kasiuchim — od których wywodzą się Filistyni — w końcu zaś Kaftorim. ¹⁵ Kanaanowi urodził się pierworodny syn Sydon, potem Chet, ¹⁶ a także Jebuzyci, Amoryci, Girgaszyci, ¹⁷ Chiwwici, Arkici, Sinici, ¹⁸ Arwadyci, Cemaryci i Chamatyci. Potem szczepy Kanaanitów rozproszyły się. ¹⁹ Granica posiadłości Kanaanitów sięgała od Sydonu w kierunku Gerary aż po Gazę, a dalej w kierunku Sodomy, Gomory, Admy i Cebojim aż po Leszę. ²⁰ Ci to są synowie Chama, podzieleni według szczepów i języków, krajów i narodów.
²¹ Semowi, praojcu wszystkich Hebrajczyków^K a starszemu bratu Jafeta, urodzili się również synowie. ²² Synami Sema byli: Elam, Aszszur, Arpakszad, Lud i Aram. ²³ Synami Arama byli: Uc, Chul, Geter i Masz. ²⁴ Arpakszadowi urodził się Szelach, Szelachowi zaś Heber. ²⁵ Heberowi urodziło się dwóch synów; jednemu było na imię Peleg, gdyż za jego czasów podzieliła się [ludzkość] na ziemi; jego brat nosił imię Joktan. ²⁶ Joktanowi urodził się Almodad, Szelef, Chacarmawet, Jerach, ²⁷ Hadoram, Uzal, Dikla, ²⁸ Obal, Abimael, Szeba, ²⁹ Ofir, Chawila i Jobab. Ci wszyscy byli synami Joktana. ³⁰ Ich siedziby sięgały od Meszy w kierunku Sefar, ku wschodniej wyżynie. ³¹ Ci to są synowie Sema, podzieleni według szczepów, języków, krajów i narodów.
³² Takie są szczepy synów Noego według ich pokrewieństwa wśród narodów. Od nich wywodzą się narody, które rozprzestrzeniły się na ziemi po potopie.

Rozproszenie narodów

11 ¹ Cała ziemia używała wtedy jednej mowy, czyli tych samych wyrazów.² Gdy [ludzie] nadciągnęli ze wschodu, natrafili na nizinę w ziemi Szinear i tam się osiedlili.
³ Potem powiedzieli sobie:
— Do dzieła! Naróbmy cegieł i wypalmy je w ogniu!
I tak cegła zastępowała im kamień, a smoła zaprawę murarską. ⁴ Rzekli też:
— Do dzieła! Zbudujemy sobie miasto z wieżą, której szczyt dosięgnie nieba! Tak zdobędziemy sobie rozgłos, abyśmy nie musieli rozpraszać się po całej ziemi.
⁵ A Jahwe zstąpił, aby zobaczyć miasto i wieżę, które budowali ludzie, ⁶ i rzekł:
— Tworzą oni jeden lud i wszyscy mają tę samą mowę. To jest przyczyna ich działania! Odtąd żadne zamierzenie nie będzie dla nich niewykonalne. ⁷ Zejdźmy więc i pomieszajmy tam ich mowę, aby już nie rozumieli się wzajemnie.
⁸ I tak rozproszył ich Jahwe stamtąd po całym świecie, przestali więc budować owo miasto. ⁹ Dlatego właśnie nazwano je Babel, gdyż Jahwe pomieszał tam mowę całej ziemi; stamtąd też rozproszył ich Jahwe po całym świecie.

POTOMKOWIE SEMA: 11,10-26

¹⁰ Oto dzieje potomków Sema:
Sem liczył sto lat, gdy urodził mu się Arpakszad w dwa lata po potopie. ¹¹ Po urodzeniu się Arpakszada żył Sem pięćset lat i miał jeszcze synów i córki.
¹² Arpakszad liczył lat trzydzieści pięć, gdy urodził mu się Szelach. ¹³ Po urodzeniu się Szelacha żył Arpakszad czterysta trzy lata i miał jeszcze synów i córki.
¹⁴ Szelach liczył lat trzydzieści, gdy urodził mu się Heber. ¹⁵ Po urodzeniu się Hebera żył Szelach czterysta trzy lata i miał jeszcze synów i córki.
¹⁶ Heber liczył lat trzydzieści cztery, gdy urodził mu się Peleg. ¹⁷ Po urodzeniu się Pelega żył Heber czterysta trzydzieści lat i miał jeszcze synów i córki.
¹⁸ Peleg liczył trzydzieści lat, gdy urodził mu się Reu. ¹⁹ Po urodzeniu się Reua żył Peleg dwieście dziewięć lat i miał jeszcze synów i córki.
²⁰ Reu liczył trzydzieści dwa lata, gdy urodził mu się Serug. ²¹ Po urodzeniu się Seruga żył Reu dwieście siedem lat i miał jeszcze synów i córki.
²² Serug liczył trzydzieści lat, gdy urodził mu się Nachor. ²³ Po urodzeniu się Nachora żył Serug dwieście lat i miał jeszcze synów i córki.
²⁴ Nachor liczył dwadzieścia dziewięć lat, gdy urodził mu się Terach. ²⁵ Po urodzeniu się Teracha żył Nachor sto dziewiętnaście lat i miał jeszcze synów i córki.
²⁶ Terach liczył siedemdziesiąt lat, gdy urodził mu się Abram, Nachor i Haran.

DZIEJE PATRIARCHÓW

Oto dzieje potomków Teracha:
²⁷ Terachowi urodził się Abram, Nachor i Haran. Haranowi zaś — Lot. ²⁸ Haran umarł jeszcze za życia swego ojca, Teracha, w ziemi, gdzie się urodził, w Ur Chaldejskim. ²⁹ Abram i Nachor pojęli żony; żonie Abrama było na imię Saraj, żonie zaś Nachora Milka; była ona córką Harana (ojca Milki i Jiski).
³⁰ Saraj była niepłodna, nie miała dzieci.³¹ Terach wziął swego syna Abrama i swego wnuka Lota (syna Harana), wziął też swoją synową Saraj (żonę swego syna Abrama) i wyprowadził ich^K z Ur Chaldejskiego, by podążyć do ziemi Kanaan. Skoro jednak doszli do Charanu, osiedlili się tam.
³² Terach umarł w Charanie, przeżywszy dwieście pięć lat.

DZIEJE ABRAHAMA: 12,1-25,18

Powołanie

12 ¹ Rzekł Jahwe do Abrama:

— Wyjdź ze swego kraju,

spośród grona krewnych,

z domu ojca,

do kraju, który ci wskażę.

² Chcę bowiem, by z ciebie powstał wielki naród,

chcę ci błogosławić i rozsławić twoje imię:

staniesz się błogosławieństwem!

³ Będę błogosławił tych, którzy będą tobie błogosławili,

a przeklnę — złorzeczących tobie.

Przez ciebie dostąpią błogosławieństwa

wszystkie pokolenia ziemi.

⁴ Wówczas Abram wyruszył, zgodnie z poleceniem Jahwe, a wraz z nim także Lot. Opuszczając Charan Abram liczył lat siedemdziesiąt pięć. ⁵ Wziął zatem Abram swoją żonę Saraj, bratanka Lota i cały dobytek, jaki posiadali, także i ludzi, których nabyli w Charanie; i wyruszyli, by podążyć do ziemi Kanaan. I dotarli do ziemi Kanaan. ⁶ Abram przewędrował tę ziemię aż do Elon More^K koło miejscowości Sychem. (Podówczas Kanaanici zamieszkiwali ten kraj).⁷ Wtedy Jahwe ukazał się Abramowi i rzekł:
— Ten kraj dam twemu potomstwu. Abram zbudował więc tam ołatrz dla Jahwe, który mu się ukazał. ⁸ Potem przeniósł się stamtąd w góry, na wschód od Betel; rozbił obóz, mając Betel od zachodu, a Haj od wschodu. Również i tam zbudował ołtarz dla Jahwe i uroczyście wzywał Imienia Jahwe.

Abraham w Egipcie

⁹ Potem Abram przenosił obóz dalej i dalej, aż do Negebu. ¹⁰ A gdy nastał głód w tej krainie, powędrował Abram do Egiptu, aby tam gościć [jakiś czas]. (Tymczasem głód srożył się bardzo w tej krainie). ¹¹ Gdy zbliżał się już do Egiptu, powiedział do swej żony Saraj:
— Wiem, że jesteś kobietą urodziwą.¹² Może się zatem zdarzyć, że skoro Egipcjanie zobaczą cię i dowiedzą się, że jesteś moją żoną, zabiją mnie, ciebie zaś pozostawią przy życiu. ¹³ Mów więc, że jesteś moją siostrą, aby mi się dobrze działo dzięki tobie, aby pozostawiono mnie przy życiu ze względu na ciebie.
¹⁴ I rzeczywiście, kiedy Abram wszedł do Egiptu, wnet stwierdzili Egipcjanie, że ta kobieta jest bardzo piękna. ¹⁵ Widzieli ją również dostojnicy faraona i wychwalali przed nim, tak że zabrano ją na dwór faraona. ¹⁶ [Władca] ten ze względu na nią okazywał Abramowi łaskawość: Abram dostał więc owce, woły i osły, służebników i służebnice, oślice i wielbłądy. ¹⁷ Jahwe dotknął jednak faraona i jego dom wielkimi plagami, a to właśnie z powodu Saraj, żony Abrama. ¹⁸ Faraon wezwał więc Abrama i rzekł:
— Cóżeś to mi uczynił! Dlaczego nie wyjawiłeś mi, że ona jest twoją żoną?¹⁹ Czemuś mówił: „To jest moja siostra”? Dlatego ja wziąłem ją sobie za żonę. Teraz jednak, skoro to twoja żona, bierz [ją] i idź!
²⁰ I faraon powierzył go ludziom, którzy odprowadzili go wraz z jego żoną i całym dobytkiem.

Abraham rozstaje się z Lotem

13 ¹ Z Egiptu pociągnął Abram z żoną i całym dobytkiem, a także z Lotem, do Negebu. ² Był zaś Abram bardzo bogaty w trzody, w srebro i złoto. ³ Wędrując tedy powoli z Negebu dotarł do Betel, do miejsca, gdzie już poprzednio stawiał namioty, pomiędzy Betel i Haj, ⁴ do miejsca, na którym przedtem wybudował ołtarz; tu Abram wzywał uroczyście Imienia Jahwe. ⁵ Lot, wędrujący razem z Abramem, miał również owce, woły i namioty, ⁶ tak że ziemia owa nie mogła wyżywić ich obu; dobytek ich był bowiem wielki. Nie mogli zatem dłużej mieszkać razem.⁷ Kiedy pewnego razu wynikła sprzeczka pomiędzy pasterzami trzody Abrama i pasterzami trzody Lota — a podówczas w tej ziemi mieszkali Kanaanici i Peryzzyci — ⁸ rzekł Abram do Lota:
— Niechże nie będzie sporu między mną i tobą, między moimi i twoimi pasterzami! Jesteśmy przecież braćmi!⁹ Czyż cały ten kraj nie stoi przed tobą otworem? Odłącz się więc ode mnie. Jeżeli ty pójdziesz w lewo, ja wybiorę prawą stronę; jeśli zaś ty pójdziesz na prawo, ja pójdę w lewo.
¹⁰ Lot wówczas rozejrzał się i zobaczył, że cała kraina nad Jordanem aż do Coar jest obficie nawodniona, jak ogród Jahwe, jak ziemia egipska (zanim Jahwe zniszczył Sodomę i Gomorę). ¹¹ Lot wybrał więc sobie całą tę krainę nad Jordanem i wyruszył ku wschodowi. I tak rozłączyli się obaj: ¹² Abram zamieszkał w ziemi Kanaan, Lot zaś osiadł w miastach wspomnianej krainy, przenosząc się z namiotami aż do Sodomy.
¹³ A mieszkańcy Sodomy byli ludźmi złymi, wielkimi grzesznikami wobec Jahwe.¹⁴ Po odłączeniu się Lota Jahwe tak przemówił do Abrama:
— Podnieś oczy i z miejsca, na którym się znajdujesz, spójrz na północ i na południe, na wschód i na zachód. ¹⁵ Tobie i twemu potomstwu dam na zawsze całą tę ziemię, którą teraz oglądasz. ¹⁶ A twoje potomstwo rozmnożę jak proch ziemi; gdyby ktoś potrafił zliczyć ten ziemski proch, tylko wówczas i twoje potomstwo mogłoby być policzone. ¹⁷ Idź więc i wędruj po tym kraju wzdłuż i wszerz; dam go bowiem tobie.
¹⁸ Abram przenosił potem namioty, aż przywędrował w okolice Chebronu i osiadł przy dębach Mamrego^K; tam wybudował ołtarz dla Jahwe.

Wyprawa władców Mezopotamii.
Melchizedek

14 ¹ Działo się to za czasów Amrafela — króla Szinearu, Arioka — króla Ellasaru, Kedorlaomera — króla Elamu i Tidala — króla obcych ludów.² Królowie ci rozpoczęli wojnę z Berą — królem Sodomy, Birszą — królem Gomory, Szinabem — królem Admy, Szemeberem — królem Cebojim i wreszcie z królem Beli, czyli Coaru. ³ Wszyscy oni, sprzymierzeni z sobą, zebrali się w dolinie Siddim, to jest przy Morzu Słonym. ⁴ Przez dwanaście lat podlegali oni Kedorlaomerowi, lecz w trzynastym roku zbuntowali się. ⁵ Dlatego w czternastym roku nadciągnął Kedorlaomer wraz z [innymi] królami; porazili oni Refaitów w Asztarot-Karnajim, Zuzimów w Ham, Emimów w Szawe-Kirjatajim, ⁶ Chorytów w górach Seiru aż po El-Paran, leżący przy pustyni. ⁷ Potem zawróciwszy, przyciągnęli do En-Miszpat, to jest do Kadesz, i podbili cały kraj Amalekitów, a także Amorytów, mieszkających w Chacacon-Tamar.⁸ Wtedy wyruszyli królowie Sodomy, Gomory, Admy, Cebojim i Beli, czyli Coaru, i w dolinie Siddim ustawili się do walki z nimi, ⁹ to znaczy z Kedorlaomerem — królem Elamu, z Tidalem — królem obcych ludów, z Amrafelem — królem Szinearu i z Ariokiem — królem Ellasaru; czterech królów stanęło przeciw pięciu. ¹⁰ A dolinę Siddim wypełniały liczne doły asfaltowe; kiedy więc królowie Sodomy i Gomory uciekali, poukrywali się tam, a reszta uszła w góry. ¹¹ [Zwycięzcy] zaś zabrawszy wszelką majętność Sodomy i Gomory, a także całą żywność, odeszli. ¹² Odchodząc zabrali też i Lota, bratanka Abrama, wraz z jego mieniem, ponieważ był mieszkańcem Sodomy. ¹³ Pewien zbieg doniósł o tym Hebrajczykowi Abramowi, który mieszkał wówczas przy dębach Amoryty Mamrego^K, brata Eszkola i Anera, związanych przymierzem z Abramem.
¹⁴ Gdy więc Abram usłyszał, iż uprowadzono jego krewnego, wywiódł swych wojowników, wierną swoją służbę — w liczbie trzystu osiemnastu osób, i ruszył w pościg aż do Dan. ¹⁵ W nocy zaś, podzieliwszy swoich ludzi, zaskoczył [napastników] i zadał im klęskę; potem ścigał ich aż do Choby, położonej na zachód od Damaszku. ¹⁶ W ten sposób odzyskał całą majętność; odbił też Lota z jego dobytkiem, kobietami i służbą. ¹⁷ Kiedy zaś wracał zwyciężywszy Kedorlaomera i sprzymierzonych z nim królów, król Sodomy wyszedł mu naprzeciw do doliny Szawe, zwanej Królewską. ¹⁸ A Melchizedek, król Szalemu, wyniósł chleb i wino. Był on kapłanem Boga Najwyższego. ¹⁹ I pobłogosławił Abrama mówiąc:
— Niech Abram będzie błogosławiony przez Boga Najwyższego, Stwórcę nieba i ziemi. ²⁰ Niech też będzie błogosławiony Bóg Najwyższy, który wydał twych nieprzyjaciół w twoje ręce.
Wtedy dał mu [Abram] dziesięcinę ze wszystkiego. ²¹ A król Sodomy rzekł do Abrama:
— Oddaj mi tylko ludzi, mienie natomiast zatrzymaj dla siebie!
²² Lecz Abram odrzekł królowi Sodomy:
— Podnoszę w przysiędze rękę do Jahwe, Boga Najwyższego, Stwórcy nieba i ziemi: ²³ Ani nitki, ani rzemyka od sandału, ani w ogóle niczego, co należy do ciebie, nie zatrzymam, abyś nie mógł mówić: „To ja wzbogaciłem Abrama!”²⁴ Wyjątek stanowi tylko to, co zjedli słudzy, a także części łupów dla ludzi, którzy byli ze mną na wyprawie: dla Anera, Eszkola i Mamrego. Niech oni dostaną swoją część.

Przymierze Boga z Abrahamem

15 ¹ Po tych wydarzeniach Jahwe przemówił do Abrama w widzeniu:
— Nie lękaj się, Abramie! Jam jest puklerzem dla ciebie. Nagroda twoja będzie bardzo wielka.
² Lecz Abram odpowiedział:
— O Panie, Jahwe! Cóż zechcesz mi dać, skoro ja dopełniam życia w bezdzietności, a dziedzicem majątku mego będzie Damasceńczyk Eliezer?
³ I Abram mówił [dalej]:
— Bo oto nie dałeś mi potomka, tak że sługa [zrodzony] w mym domu będzie moim spadkobiercą.
⁴ Lecz Jahwe przemówił do niego:
— Nie ten odziedziczy po tobie, lecz twój własny potomek będzie po tobie dziedziczył!
⁵ Potem wywiódł go na dwór i rzekł:
— Spójrz na niebo i policz gwiazdy! Czy zdołasz to uczynić?
I dodał:
— Tak [liczne] będzie twoje potomstwo.
⁶ Wtedy Abram uwierzył Jahwe, a On poczytał mu to za zasługę.
⁷ Potem rzekł do niego:
— Jam jest Jahwe, który wyprowadziłem cię z Ur Chaldejskiego, aby ci dać w dziedzictwo tę oto ziemię.
⁸ Abram rzekł:
— O Panie, Jahwe! Po czym ja poznam, że otrzymam ją w dziedzictwie?
⁹ I odpowiedział mu:
— Wybierz mi trzyletnią jałowicę, trzyletnią kozę i trzyletniego barana, a także synogarlicę i gołąbka.
¹⁰ Wybrał zatem te wszystkie [zwierzęta] i przeciął każde na dwie równe części, układając jedną naprzeciw drugiej. Tylko ptaków nie rozcinał. ¹¹ A kiedy ptactwo drapieżne zaczęło zlatywać się do tego mięsa, Abram odganiał je. ¹² Zachodziło właśnie słońce, gdy Abram zapadł w głęboki sen: objęła go wielka ciemność budząca grozę. ¹³ Wtedy [Jahwe] rzekł do Abrama:
— Wiedz o tym dobrze, że twoi potomkowie będą przybyszami w obcej ziemi, że będą ich prześladować jak niewolników przez czterysta lat. ¹⁴ Ja jednak ukarzę ten naród, któremu będą służyć; a potem wyjdą z wielkimi dostatkami.¹⁵ Ty zaś w pokoju odejdziesz do swoich ojców; pogrzebią cię w zacnej starości.¹⁶ Dopiero czwarte pokolenie powróci tutaj, bo jeszcze nie wypełniła się miara winy Amorytów.
¹⁷ Kiedy słońce zaszło i nastała zupełna ciemność, ukazał się dymiący piec i gorejąca pochodnia, która przesunęła się pomiędzy owymi podzielonymi zwierzętami. ¹⁸ W tym dniu zatem Jahwe zawarł przymierze z Abramem:
— Twemu potomstwu dam tę ziemię od Potoku Egipskiego aż po wielką rzekę, po Eufrat. ¹⁹ [Dam] Kenitów, Kenizytów, Kedmonitów, ²⁰ Chittytów, Peryzzytów, Refaitów, ²¹ Amorytów, Kanaanitów, Girgaszytów i Jebuzytów.

Narodziny Ismaela

16 ¹ Saraj, żona Abrama, nie urodziła mu jednak potomka. A miała ona niewolnicę, Egipcjankę imieniem Hagar.² Powiedziała więc [Saraj] do Abrama:
— Oto Jahwe zamknął mi łono, bym nie rodziła. Proszę, zbliż się więc do mojej niewolnicy. Może z niej doczekam się dzieci?
Abram przystał na tę prośbę Saraj.³ Wzięła zatem Saraj, żona Abrama, swoją niewolnicę, Egipcjankę Hagar, i dała ją za żonę swemu mężowi Abramowi. A upłynęło już dziesięć lat, odkąd Abram zamieszkał w ziemi Kanaan.⁴ Współżył tedy z Hagar, a ona stała się brzemienna. A gdy spostrzegła, że jest brzemienna, niewiele już znaczyła pani w jej oczach. ⁵ Wtedy Saraj rzekła do Abrama:
— Tyś powodem zniewagi, której doznaję! Dałam moją niewolnicę w twe ramiona, lecz gdy tylko spostrzegła, że jest brzemienna, niewiele już znaczę w jej oczach. Niech Jahwe rozsądzi między mną i tobą!
⁶ A Abram powiedział do Saraj:
— Twoja niewolnica jest przecież w twej mocy! Postąp z nią, jak uważasz za słuszne.
Saraj więc zaczęła jej dokuczać, tak że ona uciekła od niej. ⁷ Anioł Jahwe, znalazłszy ją na pustyni przy źródle, na drodze do Szur, ⁸ zapytał:
— Hagar, niewolnico Saraj, skąd przybyłaś i dokąd idziesz?
Ona odpowiedziała:
— Uciekłam od swojej pani, Saraj.
⁹ Anioł Jahwe rzekł do niej:
— Wracaj do swej pani i bądź jej uległa.
¹⁰ I anioł Jahwe dodał jeszcze:
— Bardzo pomnożę twoje potomstwo, tak że nie będzie można go policzyć.
¹¹ I dalej mówił do niej (anioł Jahwe):

— Otoś jest brzemienna: urodzisz syna

i dasz mu na imię Ismael,

bo Jahwe usłyszał twe biadanie.

¹² Będzie to człowiek nieujarzmiony:

jego ręka — przeciw wszystkim,

ręka wszystkich — przeciw niemu!

Mieszkanie wybierze, w twarz patrząc wszystkim swym braciom.

¹³ A [Boga] Jahwe, który przemawiał do niej, Hagar nazwała: Tyś Bogiem Widzącym — bo mówiła: „Czyż nie widziałam tu Widzącego mnie?”^{K 14} Dlatego tę studnię nazwano^K Studnią Żyjącego, Patrzącego na mnie. Znajduje się ona między Kadesz a Bered.
¹⁵ Hagar urodziła więc syna Abramowi. Temu synowi urodzonemu przez Hagar dał Abram imię Ismael. ¹⁶ A kiedy Hagar urodziła Abramowi Ismaela, liczył Abram osiemdziesiąt sześć lat.

Obrzezanie

17 ¹ Kiedy Abram liczył dziewięćdziesiąt dziewięć lat, ukazał mu się Jahwe i powiedział do niego:
— Jam jest Bóg Wszechmogący. Postępuj zawsze według mojej woli^K i bądź doskonały. ² Ja chcę bowiem zawrzeć przymierze z tobą i rozmnożyć cię niezmiernie.
³ Wtedy Abram upadł na twarz, a Bóg mówił do niego dalej:
— ⁴ To przymierze moje z tobą, o którym myślę, [oznacza], że będziesz ojcem mnóstwa narodów. ⁵ Twe imię odtąd nie będzie już brzmiało Abram, lecz Abraham, albowiem ustanowię cię ojcem mnóstwa narodów. ⁶ Ja uczynię cię bardzo płodnym i ustanowię [głową] narodów: królowie będą pochodzili od ciebie.⁷ Utrwalę przymierze pomiędzy mną a tobą i potomstwem twoim — jako wieczne przymierze z pokolenia w pokolenia, abym stał się Bogiem dla ciebie i twego potomstwa po tobie. ⁸ Dam więc tobie i potomstwu twemu ziemię, w której gościsz, całą ziemię Kanaan dam na wieki jako dziedzictwo, i będę im Bogiem.
⁹ Potem znowu przemówił Bóg do Abrahama:
— Ty masz zachowywać przymierze ze mną, ty i twoje potomstwo z pokolenia w pokolenie. ¹⁰ Oto przymierze moje, które macie zachowywać między mną a wami, czyli między twoim potomstwem: każdy wasz mężczyzna ma być obrzezany. ¹¹ Macie dokonać obrzezania napletka; to będzie znakiem mego przymierza z wami. ¹² Z pokolenia w pokolenie każdy chłopiec mający osiem dni życia ma być u was obrzezany; zarówno ten, który urodził się w domu, jak i nabyty za pieniądze, każdy obcy, nie należący do twego potomstwa, ¹³ ma być obrzezany. Obrzezany ma być więc i urodzony w twoim domu, i nabyty za twoje pieniądze. A to przymierze ze mną [widoczne] na waszym ciele będzie przymierzem wiecznym.
¹⁴ Nie obrzezany zaś mężczyzna, któremu nie obrzezano ciała napletka, taki człowiek niech będzie wyłączony ze swej społeczności, gdyż złamał przymierze ze mną.
¹⁵ Rzekł też Bóg do Abrahama:
— Nie nazywaj już swojej żony imieniem Saraj, gdyż jej imieniem będzie: Sara. ¹⁶ I będę jej błogosławił, a dam ci również z niej syna; pobłogosławię ją [i rozmnożę] w narody — królowie ludów od niej będą pochodzić.
¹⁷ Wtedy Abraham padł na twarz, lecz uśmiechnął się, bo w duchu pomyślał sobie:
— Czy mąż stuletni doczeka się jeszcze potomstwa? Czy dziewięćdziesięcioletnia Sara może porodzić?
¹⁸ Rzekł więc Abraham do Boga:
— Oby przynajmniej Ismael żył pod Twoją opieką.
¹⁹ A Bóg rzekł:
— A jednak twoja żona Sara urodzi ci syna! Dasz mu imię Izaak. Ja zaś utrwalę moje przymierze z nim, jako wieczne przymierze dla jego przyszłego potomstwa. ²⁰ Wysłucham cię jednak i co do Ismaela; będę mu błogosławił, uczynię go płodnym i niezwykle rozmnożę. Dwunastu książąt on zrodzi, uczynię go wielkim narodem. ²¹ Jednak przymierze moje utwierdzę na Izaaku, którego urodzi ci Sara za rok o tej porze.
²² Na tym zakończył Bóg swoją rozmowę z Abrahamem i oddalił się od niego.
²³ Abraham zaś Wziął swego syna Ismaela, a także wszystkich [mężczyzn] urodzonych w jego domu i wszystkich nabytych za pieniądze, słowem wszystkich domowników płci męskiej i jeszcze tego samego dnia obrzezał im napletki, jak mu to Bóg nakazał. ²⁴ Sam Abraham liczył dziewięćdziesiąt dziewięć lat, kiedy poddał się obrzezaniu napletka.²⁵ A Ismael, jego syn, liczył lat trzynaście, kiedy obrzezano mu napletek.²⁶ Tego samego dnia był obrzezany Abraham i jego syn Ismael. ²⁷ Razem z nimi obrzezani zostali wszyscy mężczyźni, jego domownicy, tak urodzeni w [jego] domu, jak i obcy, nabyci za pieniądze.

Trzej goście u Abrahama

18 ¹ Potem ukazał mu się Jahwe pod dębami Mamrego, gdy on siedział u wejścia do namiotu w najgorętszej porze dnia. ² Kiedy podniósł oczy, ujrzał trzech mężów, którzy zatrzymali się blisko niego. Skoro tylko ich spostrzegł, wybiegł im naprzeciw od wejścia do namiotu i pokłonił się aż do ziemi. ³ Potem rzekł:
— Panie, jeśli zechcesz być łaskaw dla mnie^K, racz nie omijać swego sługi! ⁴ Przyniosę trochę wody, obmyjecie sobie nogi i spoczniecie pod drzewem.⁵ Ja zaś przyniosę kęs chleba, byście się pokrzepili. Potem pójdziecie dalej. Bo dlaczego mielibyście omijać waszego sługę?
Odpowiedzieli mu:
— Uczyń, jak powiedziałeś.
⁶ Wtedy Abraham pospieszył do namiotu, do Sary, i polecił:
— Spiesz się! Zaczyń trzy misy najlepszej mąki i upiecz podpłomyki.
⁷ Sam zaś pobiegł do trzody, wybrał młode cielę, podtuczone i dorodne, i dał je słudze. Ten wnet się zakrzątnął, by je przyrządzić. ⁸ Abraham, wziąwszy gęstą śmietanę, mleko i młode cielę, które przyrządził, postawił to przed nimi, a sam stanął przy nich pod drzewem. Kiedy się nasycili, ⁹ zapytali go:
— Gdzie jest Sara, twoja żona?
On odpowiedział:
— Jest właśnie w namiocie.
¹⁰ Na to rzekł [jeden z nich]:
— Powrócę do ciebie jeszcze po upływie roku; wtedy twoja żona Sara będzie miała syna.
A Sara słuchała tego u wejścia do namiotu, który stał za nim.
¹¹ Abraham i Sara byli już starcami podeszłymi w latach; a Sara nie miała już przypadłości kobiecych. ¹² Dlatego Sara roześmiała się szczerze i pomyślała: „Czy teraz, kiedym się zestarzała, mam doznawać rozkoszy? Przecież i mój pan jest już starcem^K”. ¹³ Lecz Jahwe zapytał Abrahama:
— Dlaczego Sara roześmiała się, myśląc: Czy rzeczywiście mogłabym rodzić, ja, stara kobieta? ¹⁴ Czy jest cokolwiek niemożliwego dla Jahwe? O tej więc porze, po upływie roku, wrócę do ciebie, a Sara będzie miała syna.
¹⁵ Lecz Sara zaparła się mówiąc:
— Wcale się nie śmiałam.
Przelękła się bowiem. Lecz On powiedział:
— To nieprawda! Śmiałaś się!
¹⁶ Potem ci mężowie odeszli stamtąd i skierowali się w stronę Sodomy. Abraham zaś szedł razem z nimi, odprowadzając ich. ¹⁷ Wtedy Jahwe przemówił:
— Czyż mam ukrywać przed Abrahamem to, co chcę uczynić? ¹⁸ Przecież Abraham ma się stać [ojcem] wielkiego i potężnego narodu, a wszystkie narody ziemi otrzymają błogosławieństwo przez niego. ¹⁹ Jego bowiem wybrałem sobie, aby synom swym i całemu swojemu przyszłemu rodowi polecił strzec drogi Jahwe przez pełnienie sprawiedliwości i prawa, tak żeby Jahwe udzielił Abrahamowi tego wszystkiego, co mu przyobiecał.
²⁰ Rzekł więc Jahwe:
— Skarga na Sodomę i Gomorę — jakaż ona głośna! Ich grzechy jakże są ciężkie niezmiernie! ²¹ Chcę zatem pójść i zobaczyć, czy rzeczywiście dopuścili się tego wszystkiego, co zawiera skarga na nich ^K, która dotarła do mnie, czy też nie; chcę to wiedzieć.
²² A ci mężowie odeszli stamtąd i udali się w kierunku Sodomy, Abraham zaś w dalszym ciągu stał przed Jahwe.²³ Potem Abraham przybliżył się i zapytał:
— Czy chcesz wytracić sprawiedliwych razem z niegodziwcami? ²⁴ A gdyby tak było pięćdziesięciu sprawiedliwych w obrębie tego miasta, czy i wtedy wytracisz, a nie przebaczysz tej miejscowości dla pięćdziesięciu sprawiedliwych, którzy w niej mieszkają? ²⁵ Nie może to być, byś miał tak postąpić, że zabijesz sprawiedliwych razem z grzesznikami, żeby podobny był los sprawiedliwych i grzeszników. Nie może to być! Czyż Sędzia całej ziemi nie miałby wyrokować sprawiedliwie?
²⁶ Wtedy Jahwe odrzekł:
— Jeśli w tym mieście, w Sodomie, znajdę pięćdziesięciu sprawiedliwych, że względu na nich przebaczę całej miejscowości.
²⁷ Odpowiadając Abraham rzekł:
— Oto ośmielam się mówić do mego Pana, choć jestem tylko popiołem i prochem. ²⁸ Gdyby więc w liczbie pięćdziesięciu sprawiedliwych zabrakło pięciu, czy dla tych pięciu zniszczysz całe miasto?
On odpowiedział:
— Nie zniszczę, jeśli tam znajdę czterdziestu pięciu.
²⁹ [Abraham] przemówił więc ponownie do Niego:
— A gdyby znalazło się tam czterdziestu?
On odpowiedział:
— Nie uczynię tego ze względu na tych czterdziestu.
³⁰ Wtedy rzekł:
— Niech się nie gniewa Pan mój, że jeszcze zapytam: a gdyby znalazło się ich tam trzydziestu?
On odpowiedział:
— Nie uczynię tego, jeśli znajdę tam trzydziestu.
³¹ I rzekł:
— Oto ośmielam się jeszcze raz mówić do Pana mego; a gdyby znalazło się tam dwudziestu?
On odpowiedział:
— Nie zniszczę ze względu na tych dwudziestu.
³² Wtedy rzekł:
— Niech się nie gniewa Pan mój, że jeszcze tylko ten jeden raz zapytam: a gdyby znalazło się tam dziesięciu?
On odpowiedział:
— Nie zniszczę ze względu na tych dziesięciu.
³³ Jahwe odszedł potem, ukończywszy rozmowę z Abrahamem, Abraham zaś wrócił do siebie.

Zniszczenie Sodomy i Gomory

19 ¹ Do Sodomy przyszli pod wieczór dwaj aniołowie; Lot siedział właśnie w bramie Sodomy. Kiedy ich ujrzał, wyszedł naprzeciw i pochylił czoło aż do ziemi. ² Potem rzekł:
— Panowie moi, zboczcie — proszę — do domu waszego sługi! Przenocujcie, umyjcie sobie nogi. Kiedy zaś rankiem wstaniecie, pójdziecie dalej swoją drogą.
Lecz oni odpowiedzieli:
— O nie! Przenocujemy sobie na ulicy.
³ Kiedy jednak bardzo na nich nalegał, zboczyli wreszcie do niego i weszli do jego domu. Wtedy on przygotował im wieczerzę, napiekłszy przaśnego chleba. Posilili się zatem. ⁴ Zanim jednak ułożyli się do snu, mężczyźni z miasta Sodomy, od młodzieńca aż do starca, cała ludność do ostatniego mężczyzny, otoczyli dom. ⁵ Wywoławszy Lota, zapytali go:
— Gdzie są ci mężowie, którzy przybyli do ciebie tej nocy? Wyprowadź ich do nas, bo chcemy pobawić się z nimi.
⁶ Wtedy Lot wyszedł do nich przed bramę, zamykając za sobą drzwi. ⁷ Potem rzekł:
— Bracia moi! Proszę was, nie czyńcie tej niegodziwości. ⁸ Oto mam dwie córki, które jeszcze nie żyły z mężczyzną. Wyprowadzę je wam, a wy możecie postąpić z nimi wedle swego upodobania. Tym^K mężom jednak nie róbcie nic złego, bo oni znaleźli się przecież pod cieniem mego dachu.
⁹ A ci rzekli:
— Odsuń się!
I dodali:
— Ten oto przyszedł szukając gościny, a teraz bierze się do osądzania! Możemy postąpić z tobą jeszcze gorzej aniżeli z tymi!
I poczęli gwałtownie napierać na niego (na Lota), tak że wnet wyważyliby drzwi.¹⁰ Wówczas ci [dwaj] mężowie wysunęli ręce i wciągnęli Lota do siebie, do domu, a drzwi zamknęli. ¹¹ Natomiast mężczyzn, którzy byli przy drzwiach domu, porazili ślepotą, od najmniejszego do największego, tak że daremnie usiłowali trafić do drzwi. ¹² Potem owi mężowie rzekli do Lota:
— Kogokolwiek tylko masz jeszcze tutaj: zięcia ^K, synów, swoje córki czy jeszcze kogo innego masz w mieście, wyprowadź [ich] z tego miejsca! ¹³ My bowiem zniszczymy tę miejscowość, gdyż donośny krzyk na [jej mieszkańców] dotarł aż do samego Jahwe. Dlatego więc Jahwe wysłał nas, aby ją zniszczyć.
¹⁴ Poszedł tedy Lot i porozmawiał ze swoimi zięciami, którzy mieli poślubić jego córki. Powiedział [im]:
— Przygotujcie się! Uchodźcie z tego miejsca, gdyż Jahwe zniszczy to miasto!
Lecz jego zięciom wydawało się to jakimś żartem. ¹⁵ Gdy już poczynało świtać, aniołowie przynaglali Lota, mówiąc:
— Gotuj się! Bierz żonę i obie córki, tak jak są, abyś nie zginął z powodu winy tego miasta.
¹⁶ A kiedy on zwlekał, mężowie ci uchwycili jego rękę oraz ręce żony jego i obu córek — gdyż Jahwe ulitował się nad nim — i wyprowadzili go, wywiódłszy bezpiecznie za miasto.
¹⁷ A kiedy już ich wyprowadzili na zewnątrz, przemówił^K [Jahwe]:
— Ratuj się! Idzie o twe życie! Nie oglądaj się za siebie i nie zatrzymuj się w tej okolicy! Ratuj się [uchodząc] w góry, żebyś nie zginął!
¹⁸ Wtedy Lot rzekł do nich:
— O nie, Panie! ¹⁹ Oto raczyłeś być łaskaw dla swego sługi, lecz pomnóż jeszcze dobroć swą, którą mi wyświadczasz, ocalając mi życie. Ja bowiem nie zdołam uratować się i ujść w góry: wcześniej dosięgnie mnie bowiem nieszczęście i zginę. ²⁰ Lecz jest oto blisko pewne miasto, dokąd można uciec! Niewielkie ono, lecz tam mógłbym się uratować. Czyż doprawdy nie jest ono małe? A ja ocaliłbym [w nim] swe życie.
²¹ Odpowiedział mu:
— Wysłucham jeszcze i tej prośby twojej: nie zniszczę miasta, o które prosisz. ²² Szybko więc ratuj się [uchodząc] tam! Nie mogę bowiem działać prędzej, aż tam dotrzesz.
Dlatego nadano temu miastu imię Coar^K.²³ Słońce wzeszło już nad ziemią, gdy Lot dotarł do Coar. ²⁴ Wówczas Jahwe spuścił z nieba deszcz siarki i ognia (od Jahwe) na Sodomę i Gomorę. ²⁵ W ten sposób zniszczył owe^K miasta i całą okolicę, wszystkich mieszkańców miasta a także roślinność na tej ziemi. ²⁶ Ale żona Lota [idąc] za nim obejrzała się i stała się słupem soli. ²⁷ Rankiem wstał Abraham [i udał] się na miejsce, na którym stał przed obliczem Jahwe.²⁸ Kiedy spojrzał w kierunku Sodomy, Gomory i całej okolicy, zobaczył, że nad ziemią unosi się dym, podobny do dymu z pieca do wytapiania. ²⁹ Niszcząc więc miasta w okolicy, wspomniał Bóg na Abrahama i wyrwał Lota z kręgu zagłady, która zniszczyła miasta, w których Lot mieszkał.

Córki Lota

³⁰ Lot wyszedł potem z Coar i razem z obu swymi córkami zamieszkał w górach, gdyż bał się pozostawać dłużej w Coar. Mieszkał więc w pieczarze, on i jego obie córki. ³¹ Starsza rzekła do młodszej:
— Nasz ojciec jest starcem. W tej okolicy nie ma jednak mężczyzny, który by połączył się z nami według powszechnie przyjętego zwyczaju. ³² Dalej więc! Upoimy ojca winem i położymy się z nim, a tak doczekamy się potomstwa z naszego ojca!
³³ Tej samej nocy upoiły więc ojca winem; wtedy starsza poszła i położyła się przy ojcu. On zaś nie spostrzegł, ani kiedy się położyła, ani też gdy wstała.³⁴ A nazajutrz starsza rzekła do młodszej:
— Oto wczoraj ja spałam z ojcem. Upoimy go winem także i tej nocy; wtedy ty idź, połóż się z nim, a tak doczekamy się potomstwa z naszego ojca.
³⁵ Upoiły więc ojca winem także i tej nocy. Wtedy młodsza poszła i położyła się przy nim, on zaś nie spostrzegł, ani kiedy się położyła, ani też gdy wstała.³⁶ Tak to obie córki Lota stały się brzemienne przez swego ojca. ³⁷ Kiedy zaś starsza urodziła syna, dała mu na imię Moab. On jest praojcem dzisiejszych Moabitów. ³⁸ Młodsza również urodziła syna. Dała mu na imię Ben-Ammi. On jest praojcem dzisiejszych Ammonitów.

Abraham w Gerarze

20 ¹ Stamtąd wyruszył Abraham do krainy Negeb i zamieszkał pomiędzy Kadesz a Szur. Był więc przybyszem w Gerarze.
² O swojej żonie Sarze mówił:
— To moja siostra!
Dlatego król Gerary Abimelek posłał po Sarę i wziął ją do siebie. ³ Lecz tej samej nocy Bóg ukazał się Abimelekowi we śnie i powiedział:
— Umrzesz z powodu tej kobiety, którą sobie wziąłeś, ponieważ jest zamężna.
⁴ Abimelek zaś nie zbliżył się jeszcze do niej. Odpowiedział więc:
— O Panie! Czyżbyś miał zabijać nawet ludzi sprawiedliwych? ⁵ Czy on sam nie mówił mi: „To moja siostra”? Także i ona twierdziła: „To mój brat”. W szczerości serca i z czystymi rękoma postąpiłem tak.
⁶ A Bóg odrzekł mu we śnie:
— Wiem ja o tym, że postąpiłeś tak w szczerości serca. Powstrzymałem cię przeto przed wykroczeniem przeciwko mnie i dlatego nie dopuściłem, abyś się jej dotknął. ⁷ Teraz więc zwróć żonę temu człowiekowi, bo on jest prorokiem; on będzie modlić się za ciebie, abyś pozostał przy życiu. Jeśli jednak [jej] nie zwrócisz, wiedz, że na pewno umrzesz wraz ze wszystkimi twoimi [ludźmi].
⁸ Kiedy rankiem Abimelek wstał, zwołał wszystkie swoje sługi i opowiedział im o tym wszystkim. Oni zaś bardzo się przelękli. ⁹ Potem Abimelek wezwał Abrahama i rzekł do niego:
— Cóżeś to nam uczynił? Czy zawiniłem wobec ciebie w czymkolwiek, że tak wielki grzech sprowadziłeś na mnie i na moje królestwo? Dopuściłeś się przeciw mnie czynu, którego nie godzi się popełniać!
¹⁰ I zapytał [jeszcze] Abimelek Abrahama:
— Co zamierzałeś osiągnąć, postępując w ten sposób?
¹¹ Abraham odpowiedział:
— Pomyślałem sobie: Bo jaźni Bożej nie ma tutaj wiele; mogą mnie zabić z powodu mojej żony. ¹² Zresztą ona naprawdę jest moją siostrą! Jest córką mego ojca, choć nie mojej matki. I została moją żoną. ¹³ Gdy zaś z domu mego ojca wywiódł mnie Bóg na wędrówkę, powiedziałem jej: „Zechciej to uczynić z miłości dla mnie: wszędzie, gdziekolwiek się znajdziemy, mów o mnie: To mój brat!”
¹⁴ Wówczas Abimelek wybrał owce i woły, sługi i służebnice i dał Abrahamowi. Zwrócił mu też jego żonę Sarę.¹⁵ Potem Abimelek rzekł:
— Moja ziemia stoi oto przed tobą otworem: mieszkaj, gdzie chcesz!
¹⁶ Do Sary zaś powiedział:
— Oto daję twemu bratu tysiąc sztuk srebra […]^K
17 Abraham zaś modlił się do Boga i Bóg uzdrowił Abimeleka, jego żonę i jego niewolnice, tak że znowu mogły rodzić.¹⁸ Bóg dotknął bowiem bezpłodnością wszystkie kobiety w domu Abimeleka z powodu Sary, żony Abrahama.

Narodziny Izaaka i wygnanie Ismaela

21 ¹ Jahwe, jak był to przyobiecał, okazał Sarze swą łaskawość; uczynił dla niej to, co zapowiedział. ² Sara poczęła i porodziła syna Abrahamowi w jego starości, w tym czasie, który wyznaczył mu Bóg. ³ Abraham dał synowi swemu, (którego mu urodzono) którego Sara mu urodziła, imię Izaak.⁴ Abraham dokonał obrzezania swego syna Izaaka, kiedy ten liczył osiem dni, tak jak Bóg mu to nakazał. ⁵ Sam Abraham liczył sto lat życia wówczas, gdy mu się urodził jego syn Izaak. ⁶ Sara zaś mówiła:
— Bóg dał mi powód do śmiechu! Ktokolwiek o tym usłyszy, będzie się śmiał z mego powodu.
⁷ I dodała:
— Któż by to mógł powiedzieć Abrahamowi, że Sara będzie karmiła swą piersią? A jednak urodziłam syna w jego starości!
⁸ Dziecko rosło i zostało odstawione od piersi. W dniu odstawienia Izaaka od piersi Abraham wyprawił wielką ucztę.⁹ Pewnego razu Sara zobaczyła, jak syn Egipcjanki Hagar, którego ta urodziła Abrahamowi, wyśmiewa jej syna, Izaaka^K. ¹⁰ Rzekła więc do Abrahama:
— Wypędź tę niewolnicę i jej syna! Przecież syn niewolnicy nie może współdziedziczyć z Izaakiem, moim synem!
¹¹ Wypowiedź ta bardzo się nie podobała Abrahamowi; dotyczyła bowiem jego syna^K. ¹² Ale Bóg przemówił wtedy do Abrahama:
— Niech ci się nie wydaje złe to wszystko, co Sara powiedziała ci o chłopcu i twojej niewolnicy. Wysłuchaj jej prośby, bo [tylko] potomstwo Izaaka będzie nazwane twoim. ¹³ Ale z syna niewolnicy również uczynię wielki naród^K bo i on jest twoim potomkiem.
¹⁴ Abraham wstał rano, wziął chleb i bukłak z wodą, dał Hagar, wkładając jej to na plecy razem z dzieckiem; i odprawił ją. Poszła więc i błąkała się po pustyni Beerszeba. ¹⁵ Kiedy skończyła się woda w bukłaku, porzuciła dziecko pod jakimś krzewem ¹⁶ i odeszła, usiadłszy opodal w odległości strzału z łuku. Myślała bowiem: „Nie chcę patrzeć na śmierć tego dziecka!” Usiadłszy tedy opodal, zaczęła głośno płakać. ¹⁷ A Bóg usłyszał głos chłopca i anioł Boży zawołał do Hagar z nieba:
— Cóż ci to, Hagar? Nie lękaj się! Oto Bóg usłyszał głos chłopca, który tam leży. ¹⁸ Wstań, podnieś chłopca i uchwyć go mocno za rękę! Przecież to z niego wywiodę wielki naród!
¹⁹ I otworzył Bóg jej oczy, i spostrzegła studnię z wodą. Poszła więc, napełniła wodą bukłak i dała chłopcu pić. ²⁰ Bóg czuwał nad chłopcem. Ten dorastał, mieszkając na pustyni; stał się potem łucznikiem. ²¹ Zamieszkał na pustyni Paran, a matka wzięła dla niego żonę z ziemi egipskiej.

Przymierze z Abimelekiem

²² W tym czasie Abimelek i Pikol, dowódca jego wojska, rzekli do Abrahama:
— Bóg czuwa nad wszystkimi twymi czynami. ²³ Teraz przysięgnij mi więc tutaj na Boga, że nie postąpisz zdradliwie wobec mnie ani wobec całego mojego potomstwa. Podobnie jak ja okazałem tobie życzliwość, tak i ty okaż swoją mnie i krajowi, w którym gościsz.
²⁴ Abraham odpowiedział:
— Złożę tę przysięgę.
²⁵ Abraham uczynił jednak Abimelekowi zarzut z powodu studni z wodą, którą zagrabili słudzy Abimeleka. ²⁶ A Abimelek odparł:
— Nie wiem, kto się tego dopuścił. Ani tyś mi nie doniósł o tym, ani też ja nie usłyszałem o tym skądinąd, aż dopiero teraz.
²⁷ Abraham wziął zatem owce i woły i ofiarował je Abimelekowi. Tak zawarli obaj przymierze. ²⁸ Kiedy zaś Abraham wydzielił z trzody siedem jagniąt, ²⁹ Abimelek zapytał go:
— Co oznacza tych siedem jagniąt, które wydzieliłeś z trzody?
³⁰ Ten odrzekł:
— Przyjmiesz ode mnie siedem tych jagniąt, aby one posłużyły mi za dowód, że to ja wykopałem tę studnię.
³¹ Dlatego właśnie nazwano ową miejscowość Beerszeba: tam bowiem obaj złożyli przysięgę. ³² Po zawarciu przymierza w Beerszeba Abimelek wraz z Pikolem, dowódcą swego wojska, powrócili do kraju Filistynów. ³³ Abraham^K zasadził potem tamaryszki w Beerszeba; tam też [uroczyście] wzywał Imienia Jahwe, Wiekuistego Boga.³⁴ I długi czas gościł Abraham w kraju Filistynów.

Ofiara na górze

22 ¹ Po tych zdarzeniach Bóg wystawił Abrahama na próbę. Gdy bowiem zawołał go: „Abrahamie!”, a ten odpowiedział: „Oto jestem” — ² rzekł doń:
— Weź Izaaka, swego syna-jedynaka, którego tak miłujesz, idź do ziemi Moria^K i ofiaruj go tam na całopalenie na jednej z gór, którą ci wskażę.
³ Abraham wstał więc rankiem i osiodłał osła. Potem wziął dwóch służebnych i swego syna Izaaka, a narąbawszy drew na całopalenie wyruszył ku miejscowości, którą Bóg mu wyznaczył. ⁴ Kiedy trzeciego dnia Abraham rozejrzał się, ujrzał z dala tę miejscowość. ⁵ Wtedy powiedział do służebnych:
— Poczekajcie tutaj z osłem; ja pójdę tam z chłopcem, pokłonimy się [Bogu] i powrócimy do was.
⁶ Wziął więc Abraham drew na całopalenie i włożył je na swego syna Izaaka; sam ujął w rękę ogień i nóż, po czym obaj ruszyli obok siebie. ⁷ Wtem Izaak zwrócił się do swego ojca Abrahama ze słowami:
— Proszę cię, ojcze!
A gdy ten odpowiedział: „Słucham cię, mój synu!” — zapytał:
— Oto ogień i drwa, ale gdzież jagnię na całopalenie?
⁸ Abraham odpowiedział:
— Bóg już upatrzy sobie to jagnię na całopalenie, mój synu!
Szli zatem dalej obok siebie, ⁹ aż doszli do miejsca, które Bóg mu wyznaczył. Tam wzniósł Abraham ołtarz i ułożył drwa, a związawszy syna swego Izaaka, ułożył go na ołtarzu, na drwach. ¹⁰ Potem wyciągnął rękę i uchwycił nóż, aby zabić syna. ¹¹ Wtenczas z nieba krzyknął na niego anioł Jahwe:
— Abrahamie! Abrahamie!
On zaś rzekł:
— Oto jestem!
¹² Wtedy tamten:
— Nie podnoś ręki na chłopca i nie rób mu nic złego! Otom się bowiem przekonał, że czcisz Boga i nie odmówiłeś mi nawet swego syna-jedynaka.
¹³ Wówczas Abraham rozejrzał się i ujrzał jakiegoś^K barana, który uwikłał się rogami w krzakach. Poszedł więc, wziął tego barana i złożył na całopalenie zamiast swego syna. ¹⁴ Miejscu zaś temu dał Abraham nazwę: „Jahwe widzi”. Stąd jeszcze dzisiaj mówi się: „Jahwe ukazuje się na górze”^K. ¹⁵ Anioł Jahwe ponownie zawołał do Abrahama z nieba,¹⁶ mówiąc:
— Przysięgam na siebie samego — wypowiedź Jahwe — że ponieważ postąpiłeś tak, iż nie odmówiłeś mi nawet swego syna-jedynaka, ¹⁷ Ja będę ci szczodrze błogosławił i bardzo rozmnożę twoje potomstwo, jak gwiazdy na niebie lub piasek na wybrzeżu morza. Potomkowie twoi zdobędą bramy [miast] swoich wrogów. ¹⁸ Wszystkie zaś narody ziemi doznają błogosławieństwa za pośrednictwem twojego potomstwa za to, że posłuchałeś mego rozkazu.
¹⁹ Potem powrócił Abraham do swoich sług; przygotowawszy się, ruszyli teraz razem do Beerszeba. I mieszkał Abraham [nadal] w Beerszeba.

Potomkowie Nachora

²⁰ Po tych wydarzeniach doniesiono Abrahamowi: Także i Milka powiła synów twemu bratu Nachorowi: ²¹ pierworodnego Uca, jego brata Buza, praojca Aramejczyków Kemuela, ²² Keseda, Chazę, Pildasza, Jidlafa i Batuela. ²³ Batuelowi zaś urodziła się Rebeka. Tych ośmiu [synów] urodziła Milka Nachorowi, bratu Abrahama. ²⁴ Natomiast druga jego żona, Reuma, urodziła również: Tebacha, Gachama, Tachasza i Maakę.

Śmierć i pogrzeb Sary

23 ¹ Sara dożyła stu dwudziestu siedmiu lat; ² zmarła w Kirjat-Arba, to jest w Chebronie, w ziemi Kanaan. Wtedy Abraham odprawił żałobę po Sarze, opłakując ją. ³ Potem odszedł od swej zmarłej i zwrócił się do Chittytów z prośbą:
— ⁴ przebywam wśród was jako gość i przybysz. Użyczcie mi więc na własność grobu, abym mógł pogrzebać swoją drogą zmarłą.
⁵ Na to Chittyci odpowiedzieli Abrahamowi:
— ⁶ posłuchaj nas, o panie! Przebywasz wśród nas jako książę od Boga! Pochowaj więc swoją zmarłą w najokazalszym z naszych grobów. Nikt z nas nie odmówi ci swego grobu, abyś pochował swoją zmarłą.
⁷ Wówczas Abraham z szacunkiem skłonił się przed ludem tej krainy, Chittytami, ⁸ a następnie przemówił w te słowa:
— Skoro zgadzacie się na to, abym odprowadził i pochował swoją zmarłą, wysłuchajcie mnie i wstawcie się za mną u Efrona, syna Cochara. ⁹ Niech mi odda pieczarę Makpela, która należy do niego, a jest położona na skraju jego pola. Niech mi ją odstąpi za dobrą cenę, na mój dziedziczny grób wśród was.
¹⁰ Efron zaś siedział pośród Chittytów. Ten więc Chittyta Efron tak odpowiedział Abrahamowi w obecności wszystkich synów Cheta, wszystkich, którzy się zebrali przy bramie miasta:
— ¹¹ O nie, panie! Posłuchaj mnie! Ofiaruję ci to pole wraz z pieczarą, położoną na nim, ofiaruję je w obecności moich rodaków! Ofiaruję ci je. Pochowaj swoją zmarłą!
¹² Abraham jednak pokłonił się ludowi tej krainy, ¹³ a potem w obecności tego ludu zwrócił się do Efrona:
— Raczej ty wysłuchaj mnie!^K Daję ci zapłatę za to pole; weź ją ode mnie, a ja pochowam tam swoją zmarłą.
¹⁴ Na to Efron odpowiedział Abrahamowi:
— ¹⁵ Posłuchaj mnie, panie! Ziemia za cenę czterystu syklów srebra, czy to [dużo] dla mnie lub ciebie? Pochowaj swoją zmarłą.
¹⁶ Abraham przystał na cenę Efrona. Odważył więc Abraham Efronowi tyle srebra, ile ten zażądał w obecności Chittytów, to jest czterysta syklów srebra, według obiegowej wartości. ¹⁷ W ten sposób pole Efrona w Makpela położone w pobliżu Mamre, pole a także owa pieczara leżąca na nim, jak i wszystkie drzewa na tym polu rosnące wokół jego granicy¹⁸ przeszły na własność Abrahama w obecności Chittytów, tych wszystkich, którzy się zebrali przy bramie miasta.¹⁹ Potem Abraham pochował swoją żonę Sarę w pieczarze pola Makpela, w pobliżu Mamre, czyli w Chebronie, w ziemi Kanaan. ²⁰ Tak więc owo pole i znajdująca się na nim pieczara z rąk Chittytów przeszły w posiadanie Abrahama jako jego dziedziczny grób.

Izaak zaślubia Rebekę

24 ¹ Abraham był już podeszłym w latach starcem, a Jahwe we wszystkim mu błogosławił. ² Pewnego razu rzekł Abraham do najstarszego sługi swego domu, zarządzającego całym jego mieniem:
— Połóż swą rękę pod moje biodro³ i złóż przysięgę na Jahwe, Boga niebios i ziemi, że nie wybierzesz dla mego syna żony spośród kobiet Kanaanitów, między którymi mieszkam, ⁴ lecz pójdziesz do mojego kraju, do krewnych moich. Stamtąd masz wziąć żonę dla mego syna Izaaka.
⁵ Odrzekł mu sługa:
— A jeśli ta kobieta nie zechce iść ze mną do tego kraju, czy mam wówczas zaprowadzić twojego syna do kraju, z którego ty wywędrowałeś?
⁶ A Abraham rzekł do niego:
— Nie waż się tam prowadzić mego syna! ⁷ Jahwe, Bóg niebios, który wziął mnie z domu ojcowskiego, z rodzinnej ziemi, który rozmawiał ze mną i przyrzekł mi uroczyście: „Ten kraj dam twojemu potomstwu” — wyśle swego anioła przed tobą, abyś sprowadził stamtąd żonę dla mego syna. ⁸ Gdyby zaś owa kobieta nie chciała iść z tobą, wtedy będziesz wolny od złożonej mi przysięgi. Ale syna mego tam nie prowadź!
⁹ Położył więc sługa swą rękę pod biodro Abrahama, swojego pana, i złożył przysięgę zgodnie z tym życzeniem.¹⁰ Potem ów sługa wziął dziesięć wielbłądów swego pana i wiele różnego rodzaju kosztowności, przygotował się do drogi i wyruszył do Aram-Naharajim, miasta Nachora. ¹¹ [Tam] przy studni poza miastem rozmieścił wielbłądy pod wieczór, kiedy kobiety wychodzą czerpać wodę.¹² I rzekł:
— O Jahwe, Boże mojego pana Abrahama! Pozwól mi dziś na to spotkanie; okaż łaskę memu panu Abrahamowi!¹³ Oto ja stoję tu przy źródle, a córki mieszkańców tego grodu wyjdą czerpać wodę. ¹⁴ Jeżeli zatem dziewczyna, której powiem: „Przechyl dzban, abym mógł się napić”, odpowie: „Pij! Napoję też twoje wielbłądy” — niech ona będzie właśnie tą, którą przeznaczyłeś dla twego sługi Izaaka. Niech po tym poznam, że okazałeś łaskę memu panu.
¹⁵ Jeszcze nie wypowiedział do końca tych słów, kiedy nadeszła Rebeka, córka Batuela, syna Milki, żony Nachora, brata Abrahama, z dzbanem na ramieniu. ¹⁶ Była to niezwykle urodziwa dziewczyna, dziewica, z którą nie obcował żaden mężczyzna. Zeszła ona do źródła, napełniła swój dzban i wracała.¹⁷ Wtedy ów sługa pobiegł naprzeciw niej, mówiąc:
— Pozwól mi napić się trochę wody z twego dzbana!
¹⁸ Ona odparła:
— Pij, panie!
I spiesznie zestawiła dzban na swą rękę, i podała mu do picia. ¹⁹ Gdy już go napoiła, rzekła:
— Naczerpię wody także dla twoich wielbłądów, aż napiją się do woli.
²⁰ Szybko wylała z dzbana wodę do koryta, pobiegła znowu do studni zaczerpnąć i czerpała tak dla wszystkich jego wielbłądów. ²¹ A mężczyzna przypatrywał się jej w milczeniu, chcąc poznać, czy Jahwe poszczęścił jego podróży, czy nie. ²² Gdy więc wielbłądy napiły się do woli, wydobył kolczyk ważący pół sykla, [nałożył] na jej ramiona dwie złote bransolety o wadze dziesięciu syklów,²³ i zapytał:
— Czyjąś jesteś córką? Powiedz mi, proszę, czy w domu twego ojca będzie miejsce na nocleg dla nas?
²⁴ Odpowiedziała mu:
— Jestem córką Batuela, syna Milki, którego ta urodziła Nachorowi.
²⁵ I dodała:
— Słomy i paszy u nas dużo, a także miejsca na nocleg.
²⁶ Wtedy ten człowiek pochylił się nisko i padł na twarz przed Jahwe, ²⁷ mówiąc:
— Niech będzie pochwalony Jahwe, Bóg mego pana Abrahama, który nie odmówił panu memu swej życzliwości i dobroci. [Oto] prowadził mnie prostą drogą do domu braci mego pana!
²⁸ Dziewczyna tymczasem pobiegła i w domu rodzinnym opowiedziała o tym wszystkim. ²⁹ A miała Rebeka brata imieniem Laban. Pobiegł więc Laban z domu do owego mężczyzny, do źródła,³⁰ skoro zobaczył kolczyk i bransolety na rękach swej siostry i gdy usłyszał słowa Rebeki: „Tak rozmawiał ze mną ów mężczyzna”. Podszedł zatem do tego męża, który stał właśnie przy wielbłądach w pobliżu źródła, ³¹ mówiąc:
— Ty, któremu Jahwe błogosławi, wejdź! Czemu stoisz na dworze? Przygotowałem już dom i miejsce dla wielbłądów.
³² Wszedł więc ów mąż w dom i rozkiełznał wielbłądy; dano też słomy i paszy wielbłądom, a także wody do obmycia nóg tego [męża] i nóg ludzi, którzy byli z nim. ³³ A kiedy podano mu posiłek, tak powiedział:
— Nie zjem niczego, zanim nie przedstawię swojej sprawy.
Odpowiedział Laban:
— Mów!
³⁴ Wtedy rzekł:
— Jestem sługą Abrahama. ³⁵ Jahwe szczodrze pobłogosławił memu panu, tak że stał się możnym; dał mu owce i woły, srebro i złoto, sługi i służebnice, wielbłądy i osły. ³⁶ Żona zaś pana, Sara, w starości urodziła memu panu syna. Jemu to oddał [ojciec] całe swe mienie.³⁷ Mnie zaś zaprzysiągł mój pan, mówiąc: „Nie wolno ci brać dla mego syna żony spośród kobiet Kanaanitów, w których kraju ja mieszkam, ³⁸ lecz masz pójść do domu mego ojca, do moich krewnych; [stamtąd] weźmiesz żonę dla mego syna”. ³⁹ Wtedy ja zapytałem mego pana: „A jeżeli ta kobieta nie zechce iść ze mną?” ⁴⁰ On zaś odpowiedział: „Jahwe, któremu ja służę, wyśle swego anioła z tobą i poszczęści twej wyprawie, tak że weźmiesz żonę dla mego syna spośród moich krewnych, z domu mego ojca. ⁴¹ Będziesz jednak zwolniony ze złożonej mi przysięgi, jeśli przybędziesz do moich krewnych, a oni ci [jej] nie dadzą. Wtedy będziesz wolny od złożonej mi przysięgi!” ⁴² Dzisiaj więc przyszedłem do źródła i rzekłem: „O Jahwe, Boże Abrahama, mego pana! Obyś zechciał poszczęścić tej wyprawie, którą właśnie odbywam! ⁴³ Oto stoję tu przy źródle; niechaj dziewczyna, która wyjdzie czerpać wodę, a której powiem: «Daj mi się napić trochę wody z twego dzbana», ⁴⁴ ona zaś odpowie mi: «Pij, a ja naczerpię także dla twoich wielbłądów», będzie tą kobietą, którą Jahwe przeznaczył dla syna mego pana”.⁴⁵ Jeszcze nie wypowiedziałem do końca tych myśli mego serca, kiedy nadeszła Rebeka z dzbanem na ramieniu, zeszła do źródła i zaczerpnęła wody. Wtedy rzekłem do niej: „Daj mi się napić!”⁴⁶ A ona zestawiła szybko swój dzban i rzekła: „Pij, a napoję także twoje wielbłądy”. — Napiłem się więc, a ona napoiła także moje wielbłądy. ⁴⁷ Potem zapytałem ją: „Czyją jesteś córką?” Ona odpowiedziała: „Jestem córką Batuela, syna Nachora, którego urodziła mu Milka”. Wtedy nałożyłem kolczyk na jej nos, a na ręce bransolety, ⁴⁸ i pochyliwszy się nisko padłem na twarz przed Jahwe, wielbiąc Boga mego pana Abrahama, Jahwe, który wiernie wiódł mnie w drodze, aby wziął dla syna mego pana córkę jego brata. ⁴⁹ Jeśli więc teraz chcecie okazać memu panu życzliwość i wierność, oznajmijcie mi to, a jeśli nie, powiedzcie mi, aby się zwrócił w inną stronę^K.
⁵⁰ Wtedy Laban i Batuel tak odpowiedzieli:
— Ta sprawa pochodzi od Jahwe! My więc nie możemy ci nic powiedzieć ani przeciw, ani też za. ⁵¹ Masz oto przed sobą Rebekę: bierz [ją] i ruszaj! Niechże będzie żoną syna twojego pana, jak to postanowił Jahwe.
⁵² Kiedy sługa Abrahama usłyszał te ich słowa, padł na ziemię przed Jahwe.⁵³ Potem sługa ów wydobył srebrne i złote naczynia, a także szaty, i dał je Rebece; ofiarował też kosztowności jej bratu i matce. ⁵⁴ Po czym on sam i ludzie, których miał ze sobą, zjedli i wypili, a potem ułożyli się do snu. Kiedy rano wstali, on rzekł:
— Pozwólcie mi wracać do mego pana!
⁵⁵ Na to jej brat i matka odparli:
— Niechże dziewczyna pomieszka jeszcze z nami choćby z dziesięć dni, a potem może jechać!
⁵⁶ On jednak odrzekł im:
— Nie zatrzymujcie mnie wy, skoro Jahwe poszczęścił mojej wyprawie. Pozwólcie mi już wracać do mego pana.
⁵⁷ Wtedy powiedzieli:
— Zawołamy więc dziewczynę i zapytamy, czy się zgadza.
⁵⁸ Przywołali zatem Rebekę i zapytali:
— Czy chcesz jechać z tym oto człowiekiem?
Ona odpowiedziała:
— Chcę!
⁵⁹ Wyprawili więc swoją siostrę Rebekę, jej piastunkę, sługę Abrahama i jego ludzi. ⁶⁰ Rebekę zaś błogosławili, składając jej życzenia:

— O, siostro ty nasza,

rozmnóż się w mnogie tysiące!

Niech twoi potomkowie

zdobędą bramy swoich nieprzyjaciół!

⁶¹ Rebeka i jej służebne przygotowały się więc, powsiadały na wielbłądy i ruszyły za owym mężem. I tak zabrał ów sługa Rebekę i odjechał.
⁶² Izaak, który wtedy mieszkał w krainie Negeb, wrócił właśnie od studni Lachaj-Roj. ⁶³ Wyszedłszy pod wieczór w pole […]^K podniósł Izaak oczy i ujrzał kroczące wielbłądy. ⁶⁴ Ale i Rebeka podniosła oczy i zobaczyła Izaaka. Zeskoczyła więc z wielbłąda i ⁶⁵ zapytała sługę:
— Kim jest ten mąż, który idzie ku nam przez pole?
On zaś odpowiedział:
— To mój pan!
Wtedy ona wzięła welon i zasłoniła się.⁶⁶ Sługa opowiedział potem Izaakowi o wszystkim, czego dokonał. ⁶⁷ Izaak wprowadził Rebekę do namiotu swojej matki Sary. Po czym pojął ją za żonę. A miłował ją Izaak bardzo, tak że pocieszył się po stracie matki.

Ostatnie lata Abrahama

25 ¹ Abraham poślubił jeszcze jedną kobietę imieniem Ketura. ² Urodziła mu ona Zimrana, Jokszana, Medana, Midiana, Jiszbaka i Szuacha. ³ Jokszanowi urodził się też Szeba i Dedan; synami Dedana znów byli: Aszszurim, Letuszim i Leummim. ⁴ Synami Midiana byli: Efa, Efer, Chanok, Abida i Eldaa. Wszyscy oni byli potomkami Ketury.⁵ Całe swoje mienie dał jednak Abraham Izaakowi; ⁶ synów zaś, których miał Abraham z innych żon, obdarował i jeszcze za swego życia kazał im odejść od swego syna Izaaka ku wschodowi, do kraju na wschodzie. ⁷ A oto liczba lat, których dożył Abraham: sto siedemdziesiąt i pięć lat życia. ⁸ Po czym zgasł Abraham, umierając w szczęśliwej a późnej starości, syt życia. I został przyłączony do swoich przodków. ⁹ Synowie jego — Izaak i Ismael — pochowali go w pieczarze Makpela, na polu Chittyty Efrona, syna Cochara, w pobliżu Mamre. ¹⁰ Na tym więc polu, które Abraham zakupił od Chittytów, został pochowany i on sam, i jego żona Sara. ¹¹ Po śmierci Abrahama Bóg błogosławił jego synowi Izaakowi. Izaak zamieszkał zaś przy studni Lachaj-Roj.

Potomkowie Ismaela

¹² Oto dzieje potomków Ismaela, syna Abrahama, którego urodziła Abrahamowi Egipcjanka Hagar, niewolnica Sary. ¹³ Imiona synów Ismaela, imiona ich według ich rodowodu są następujące: pierworodny Ismaela Nebajot, dalej Kedar, Adbel, Mibsam, ¹⁴ Miszma. Duma, Massa, ¹⁵ Chadad, Tema, Jetur, Nafisz i Kedma. ¹⁶ To są więc synowie Ismaela i takie są też nazwy osiedli i stałych obozowisk tych dwunastu książąt szczepowych. ¹⁷ A oto liczba lat życia Ismaela: sto trzydzieści siedem lat. Zgasł, umarł i został przyłączony do swych przodków. ¹⁸ [Potomkowie zaś jego] mieszkali od Chawila aż do Szur, leżącego w pobliżu Egiptu, na drodze do Assur. I osiedlił się na wprost swoich braci.

DZIEJE IZAAKA I JAKUBA: 25,19-36,43

Bliźniacy: Ezaw i Jakub

¹⁹ Oto dzieje potomków Izaaka, syna Abrahama. Abrahamowi urodził się Izaak. ²⁰ Izaak liczył czterdzieści lat, kiedy pojął za żonę Rebekę, córkę Batuela, Aramejczyka z Paddan-Aram, siostrę Aramejczyka Labana. ²¹ Izaak modlił się do Jahwe za swoją żonę, gdyż była ona niepłodna. Jahwe dał się uprosić i jego żona Rebeka stała się brzemienna. ²² Gdy jednak dzieci poruszały się niespokojnie w jej łonie, pomyślała sobie: „Jeśli tak [będzie w przyszłości], po cóż mam żyć?^K” Poszła więc poradzić się Jahwe. ²³ A Jahwe powiedział do niej:

— Dwa narody są w twoim łonie,

dwa ludy wyjdą z twych wnętrzności;

jeden lud będzie górował nad drugim,

starszy będzie podlegał młodszemu!

²⁴ Kiedy nadszedł już czas rodzenia, okazało się, że ma w łonie bliźnięta.²⁵ Ten, który wyszedł pierwszy, był czerwony, cały okryty włosem jak płaszczem; nadano mu więc imię Ezaw.²⁶ Zaraz potem wyszedł jego brat, trzymając ręką piętę Ezawa; nadano mu zatem imię Jakub. Izaak liczył sześćdziesiąt lat w chwili ich urodzenia.²⁷ Kiedy chłopcy dorośli, Ezaw stał się zręcznym myśliwym, człowiekiem stepu, Jakub zaś, będąc łagodnego usposobienia, trzymał się namiotów. ²⁸ Izaak upodobał sobie Ezawa, chętnie bowiem jadał zwierzynę, Rebeka natomiast ukochała Jakuba.
²⁹ Pewnego razu, kiedy Ezaw powrócił bardzo znużony z pola, Jakub przyrządzał jakąś potrawę. ³⁰ Ezaw zwrócił się do Jakuba:
— Daj mi przełknąć coś z tego czerwonego! Z tego czerwonego, co tam [masz], bom okropnie zgłodniał! (Dlatego to nazwano go Edomem).
³¹ Jakub odpowiedział:
— A odstąp mi najprzód twoje pierworództwo!
³² Odparł Ezaw:
— Kiedy umieram z głodu, cóż mi znaczy pierworództwo?
³³ A Jakub rzekł:
— Ale przysięgnij mi!
Przysiągł mu więc i tak odstąpił swoje pierworództwo Jakubowi. ³⁴ Wtedy Jakub podał Ezawowi chleb i potrawę z soczewicy. Ten zjadł i wypił, a potem poszedł w swoją stronę. Zlekceważył więc Ezaw swe pierworództwo.

Izaak i Abimelek

26 ¹ Głód nastał wówczas w kraju (różny od tego pierwszego głodu, który miał miejsce za czasów Abrahama). Izaak udał się więc do króla Filistynów Abimeleka, do Gerary. ² Wtedy ukazał mu się Jahwe i rzekł:
— Nie przenoś się do Egiptu, ale zatrzymaj się w krainie, którą ci wskażę.³ Bądź przybyszem w tym kraju, a Ja będę z tobą i będę ci błogosławił. Przecież to tobie i twemu potomstwu chcę dać te wszystkie ziemie, aby dopełnić obietnicy, danej twojemu ojcu Abrahamowi. ⁴ Rozmnożę przeto potomstwo twoje jak gwiazdy nieba i dam mu tę całą ziemię. Wszystkie zaś narody ziemi doznają na sobie błogosławieństwa przez twoje pokolenie, ⁵ dlatego że Abraham posłuchał wezwania mego i przestrzegał moich zakazów, poleceń, praw i pouczeń.
⁶ Izaak mieszkał więc w Gerarze. ⁷ Gdy zaś mężczyźni z tej miejscowości zapytywali o jego żonę, odpowiadał: „To moja siostra.” Bał się bowiem wyznać: „To moja żona”, aby [myślał] nie zabili mnie okoliczni mieszkańcy z powodu Rebeki, bo jest bardzo piękna. ⁸ A gdy już dłuższy czas tam przebywał, razu pewnego król Filistynów Abimelek wychylił się z okna i zobaczył, jak Izaak obejmował swoją żonę Rebekę. ⁹ Wezwał więc Abimelek Izaaka i rzekł:
— To jest na pewno twoja żona! Dlaczego więc mówiłeś: „To moja siostra”?
Izaak odpowiedział mu:
— Bo pomyślałem, że mógłbym umrzeć z powodu niej.
¹⁰ I rzekł Abimelek:
— Jak mogłeś nam to uczynić! Łatwo mogło było się zdarzyć, że ktoś z [tutejszych] ludzi szukałby zbliżenia z twoją żoną, a wtedy doprowadziłbyś nas do występku!
¹¹ Wydał więc Abimelek całemu ludowi zakaz tej treści:
— Ktokolwiek tknie tego człowieka lub jego żonę, umrze!
¹² Izaak zasiał ziarno w tym kraju i zebrał w tymże roku plon stokrotny, bo mu Jahwe błogosławił. ¹³ Wzbogacił się więc ten mąż i był coraz bogatszy, aż stał się bardzo majętny: ¹⁴ miał stada owiec i wołów oraz liczną służbę. Filistyni, zazdroszcząc mu, ¹⁵ zatykali i zasypywali ziemią wszystkie studnie, jakie w czasach Abrahama wykopali słudzy jego ojca. ¹⁶ Nawet sam Abimelek powiedział Izaakowi:
— Odejdź od nas, boś już stał się znacznie możniejszy od nas!
¹⁷ I odszedł stamtąd Izaak, a zatrzymawszy się w dolinie Gerary, osiadł tam. ¹⁸ Potem zaczął na nowo odkopywać studnie, które wykopano za czasów jego ojca Abrahama, a które Filistyni zasypali po śmierci Abrahama. Nadawał im też takie same nazwy, jakie im nadał jego ojciec. ¹⁹ Kiedy słudzy Izaaka kopali raz w dolinie, odkryli studnię z wodą źródlaną. ²⁰ Ale pasterze z Gerary zaczęli się kłócić z pasterzami Izaaka: „Ta woda należy do nas!” Dlatego więc nazwał tę studnię Esek, że sprzeczano się z nim [o nią]. ²¹ Potem wykopali inną studnię, ale i o nią wszczęto kłótnię. Nazwał ją dlatego Sitna. ²² Odszedł przeto stamtąd i wykopał jeszcze inną studnię. O nią już się nie kłócili. Nadał więc jej nazwę Rechobot, bo mówił: „Teraz dał nam Jahwe wolną przestrzeń, byśmy się mogli mnożyć w tym kraju”. ²³ Stamtąd przeniósł się do Beerszeba. ²⁴ Tej samej nocy ukazał mu się Jahwe i rzekł:
— Jam jest Bóg Abrahama, twego ojca. Nie lękaj się, bo jestem z tobą! Będę ci błogosławił i pomnożę twoje potomstwo przez wzgląd na mego sługę Abrahama.
²⁵ [Izaak] zbudował więc tam ołtarz i wzywał Imienia Jahwe. Tam też ustawił swoje namioty, a słudzy Izaaka wydrążyli studnię. ²⁶ Kiedy zaś przybyli do niego z Gerary Abimelek, jego przyjaciel Achuzat i dowódca jego wojska Pikol,²⁷ Izaak zapytał ich:
— Po co przyszliście do mnie, jeżeli mnie nienawidzicie i wypędziliście od siebie?
²⁸ Oni zaś odpowiedzieli:
— Spostrzegliśmy, że Jahwe był z tobą, więc powiedzieliśmy sobie: Niechże pozostanie między nami układ, to znaczy między tobą a nami. Chcemy z tobą wejść w przymierze! ²⁹ Ty nie będziesz nam wyrządzał krzywdy, jak i my ciebie nie skrzywdziliśmy a świadczyliśmy ci tylko dobro i pozwoliliśmy odejść w pokoju. Na tobie bowiem spoczywa teraz błogosławieństwo Jahwe!
³⁰ Wtedy Izaak wyprawił im ucztę; jedli więc i pili. ³¹ A gdy rano powstawali, przysięgli sobie nawzajem. Potem Izaak pożegnał się z nimi, odeszli więc od niego w pokoju. ³² Tego samego dnia przybyli do Izaaka jego słudzy, donosząc mu o studni, którą wykopali, i mówiąc: „Znaleźliśmy wodę!” ³³ Dlatego dał jej nazwę Szibea. Stąd to po dzień dzisiejszy nazwa tego miasta brzmi: Beerszeba.
³⁴ Ezaw liczył czterdzieści lat, gdy wziął za żonę Judytę, córkę Chittyty Beeriego, oraz Basmat, córkę Chittyty Elona.³⁵ One to były przyczyną utrapień Izaaka i Rebeki.

Izaak błogosławi Jakuba

27 ¹ Kiedy Izaak się zestarzał, a oczy jego przestały widzieć, zawołał swego starszego syna Ezawa:
— Synu mój!
Skoro zaś ten odpowiedział: „Oto jestem!”, ² mówił dalej:
— Otom się już postarzał i nie wiem, kiedy umrę. ³ Weź więc swoją broń, sajdak i łuk, idź w step i ubij mi coś ze zwierzyny. ⁴ Chcę bowiem to spożyć, aby cię pobłogosławić z całej duszy, zanim umrę.
⁵ A Rebeka usłyszała, co mówił Izaak do swego syna Ezawa. Gdy więc Ezaw poszedł w pole, aby upolować coś dla ojca^K, ⁶ Rebeka tak powiedziała do swego syna Jakuba:
— Usłyszałam, jak twój ojciec powiedział do twojego brata Ezawa: ⁷ „Przynieś mi dziczyzny i przyrządź mi smaczną potrawę! Pragnę to spożyć i pobłogosławić cię w obliczu Jahwe, zanim umrę”. ⁸ Teraz zatem posłuchaj, synu, co ci każę czynić. ⁹ Idź do stada i wybierz mi z niego dwa dorodne koźlęta. Chcę z nich przyrządzić coś smakowitego dla twego ojca, tak jak on to lubi.¹⁰ Potem zaniesiesz [to] ojcu do jedzenia, aby cię pobłogosławił, zanim umrze.
¹¹ Ale Jakub rzekł do swej matki Rebeki:
— Przecież brat mój Ezaw jest bardzo owłosiony, a ja mam skórę gładką!¹² Ojciec może mnie dotknąć, a wtedy będę w jego oczach uchodził za kłamcę i ściągnę na siebie przekleństwo zamiast błogosławieństwa.
¹³ Matka odpowiedziała mu na to:
— Niech zatem na mnie [spadnie] przekleństwo [rzucone] na ciebie, mój synu! Słuchaj mnie tylko, idź i wybierz mi [te koźlęta].
¹⁴ Poszedł więc, wybrał i przyniósł matce. Wtedy ona przyrządziła smaczną potrawę, tak jak to lubił jego ojciec. ¹⁵ Potem wybrała najlepsze szaty starszego syna, Ezawa, które miała w domu, i ubrała w nie młodszego syna, Jakuba.¹⁶ Na jego ręce zaś i na nieowłosione części karku nałożyła skórę z koziołków.¹⁷ Następnie podała do rąk swego syna Jakuba ową smaczną potrawę oraz chleb, który przyrządziła. ¹⁸ On poszedł do ojca i rzekł:
— Ojcze mój!
Odparł [Izaak]:
— Słucham! Któryś ty, mój synu?
¹⁹ Jakub zaś odpowiedział ojcu:
— To ja, Ezaw, twój pierworodny! Przyrządziłem potrawę, jak mi to poleciłeś. Podnieś się więc, usiądź i zjedz coś z mojej dziczyzny, abyś mi pobłogosławił z całej duszy.
²⁰ Ale Izaak rzekł do syna:
— Jakże zdołałeś tak prędko znaleźć coś, mój synu?
On odparł:
— To Bóg twój, Jahwe, sprawił, że mi to wpadło w ręce.
²¹ Na to Izaak rzekł do Jakuba:
— Zbliż się, synu mój! Chcę ciebie dotknąć, czy ty jesteś moim synem Ezawem, czy nie.
²² Jakub zbliżył się więc do swego ojca Izaaka. Ten dotknął go i powiedział:
— Głos jest głosem Jakuba, ręce są jednak rękami Ezawa!
²³ Nie rozpoznał go więc, gdyż ręce jego były podobne do owłosionych rąk brata jego Ezawa. Chcąc go zatem pobłogosławić, ²⁴ zapytał jeszcze:
— Czyś ty jest [naprawdę] mój syn Ezaw?
Odpowiedział:
— Jestem nim!

— ²⁵ przysuń mi — powiedział — żebym coś zjadł z tego, co upolował mój syn, i pobłogosławił go z całej duszy.
I przysunął mu [potrawę], a on jadł. Podał mu też wino, a on wypił.²⁶ W końcu Izaak, ojciec jego, rzekł doń:
— Zbliż się i ucałuj mnie, synu mój!
²⁷ Przybliżył się więc i ucałował go. Kiedy zaś Izaak poczuł zapach jego szat, pobłogosławił go, mówiąc:

— Woń mego syna,

to prawdziwie jak woń pola,

które Jahwe pobłogosławił!

²⁸ Niechże Bóg ci użyczy

rosy niebios i żyzności ziemi,

zboża i moszczu obficie.

²⁹ Narody niech ci służą,

ludy niech czołem ci biją!

Bądź wodzem swych braci,

niech ci hołdują twej matki synowie.

Przeklęty — kto ciebie przeklina!

Błogosławiony — kto ci błogosławi!

³⁰ Zaledwie Izaak dopełnił błogosławieństwa nad Jakubem i Jakub oddalił się od Izaaka, ojca swego, jego brat Ezaw powrócił z łowów. ³¹ On także przyrządził smaczną potrawę, przyniósł ją ojcu i powiedział do niego:
— Niech raczy mój ojciec podnieść się i zjeść coś z tego, co upolował twój syn, abyś pobłogosławił mnie z całej duszy.
³² Wtedy jego ojciec Izaak zapytał go:
— Kimże ty jesteś?
On odpowiedział:
— Ja jestem twój syn pierworodny, Ezaw.
³³ Wówczas Izaak wielce przerażony zapytał:
— Kimże zatem był ten, który to, co upolował, przyniósł mi, a ja jadłem z tego wszystkiego, zanim ty przyszedłeś, i pobłogosławiłem go? Już więc jest pobłogosławiony.
³⁴ Kiedy Ezaw usłyszał te słowa swego ojca, podniósł głośny lament, pełen goryczy, i rzekł do ojca:
— Mój ojcze, pobłogosław również i mnie!
³⁵ On na to:
— Twój brat przyszedł podstępnie i zabrał twoje błogosławieństwo.
³⁶ [Ezaw] rzekł:
— Czy nie nazwano go słusznie Jakubem? Wszak już dwa razy mnie podszedł: wziął moje pierworództwo, a teraz oto odebrał za mnie błogosławieństwo!
I zapytał:
— Czy dla mnie już nie zachowałeś błogosławieństwa?
³⁷ Na to Izaak odpowiedział Ezawowi:
— Ustanowiłem go panem nad tobą, a wszystkich jego braci dałem mu za sługi; zaopatrzyłem go w zboże i moszcz. Cóż więc mogę jeszcze uczynić dla ciebe, mój synu?
³⁸ Lecz Ezaw rzekł do ojca:
— Czy tylko jedno masz błogosławieństwo? Ojcze mój, pobłogosław również i mnie!
I rozpłakał się Ezaw w głos. ³⁹ Na to jego ojciec Izaak tak rzekł do niego:
— Siedziba twoja będzie pozbawiona żyzności ziemi, a rosy niebios z góry.⁴⁰ Będziesz żył z miecza i podlegał bratu swemu. Jeżeli jednak potrudzisz się, zrzucisz jego jarzmo z twej szyi!
⁴¹ Odtąd Ezaw stał się wrogiem Jakuba z powodu błogosławieństwa, którego udzielił mu ojciec. Mówił też sobie Ezaw w duchu:
— Niech tylko miną dni żałoby po moim ojcu, a zabiję mego brata Jakuba!
⁴² Kiedy doniesiono Rebece o zamysłach starszego jej syna Ezawa, kazała przywołać zaraz młodszego syna Jakuba i tak powiedziała do niego:
— Brat twój Ezaw chce się zemścić na tobie i zabić cię. ⁴³ Posłuchaj więc, synu, mojej rady: zbieraj się i uchodź do Charanu, do mego brata Labana.⁴⁴ Mieszkać tam będziesz czas krótki, aż ustąpi zapalczywość twego brata, ⁴⁵ aż minie gniew jego na ciebie i zapomni o tym, co mu wyrządziłeś. Wtenczas ja poślę i sprowadzę cię stamtąd. Czemu mam zostać bezdzietną, [tracąc] was obu w jednym dniu?

Jakub wędruje do Charanu

⁴⁶ Potem Rebeka powiedziała do Izaaka:
— Uprzykrzyło mi się życie z tymi Chittytkami! Jeśli [jeszcze] Jakub weźmie za żonę jakąś Chittytkę, którąś z cór tej ziemi, po cóż mi żyć?

28 ¹ Izaak wezwał wówczas Jakuba, pobłogosławił go, a potem dał mu polecenie, mówiąc:
— Nie bierz żony spośród cór Kanaanu! ² Gotuj się, ruszaj do Paddan-Aram, do domu Batuela, ojca twojej matki. Stamtąd, spośród córek Labana, brata twojej matki, weź sobie żonę.³ A Bóg Wszechmocny niech ci błogosławi, niech cię uczyni płodnym i rozmnoży cię, abyś był [ojcem] wielu narodów. ⁴ Niech także tobie i twemu przyszłemu potomstwu udzieli błogosławieństwa Abrahamowego, abyś posiadł na własność kraj, w którym jesteś przychodniem, a który Bóg dał Abrahamowi.⁵ Tak więc Izaak wyprawił Jakuba. Ten wyruszył do Paddan-Aram, do Labana, syna Aramejczyka Batuela, brata Rebeki, matki Jakuba i Ezawa. ⁶ I widział Ezaw, że Izaak pobłogosławił Jakuba i że wysłał go do Paddan-Aram, by stamtąd wziął sobie żonę, oraz że błogosławiąc go, przykazał: „Nie bierz żony spośród cór Kanaanu” — ⁷ Jakub zaś usłuchał swego ojca i matki i wyruszył do Paddan-Aram. ⁸ Zrozumiał tedy Ezaw, że jego ojciec nierad widzi Kanaanitki. ⁹ Poszedł więc Ezaw do Ismaelitów i wziął za żonę — oprócz żon, jakie miał — Machalat, córkę Ismaela, syna Abrahama, siostrę Nebajota.
¹⁰ Jakub zaś wyszedł z Beerszeba i wędrował do Charanu. ¹¹ Kiedy natrafił na jakieś [znaczne] miejsce, zatrzymał się na nocleg, gdyż słońce już zaszło. Wziął więc kamień, [leżący] w tym miejscu, podłożył go sobie pod głowę i tak zasnął na tym miejscu. ¹² I przyśniła mu się drabina oparta na ziemi, a wierzchołkiem swym sięgająca nieba. Po niej wchodzili do góry i schodzili na dół aniołowie Boży. ¹³ A oto Jahwe stanął nad nim i powiedział:
— Jam jest Jahwe, Bóg twego ojca Abrahama, Bóg Izaaka. Ziemię, na której teraz spoczywasz, dam tobie i twemu potomstwu. ¹⁴ Twoje potomstwo będzie jak proch ziemi: rozszerzysz się na zachód i wschód, na północ i na południe. Przez ciebie i twoje potomstwo dostąpią błogosławieństwa wszystkie pokolenia ziemi. ¹⁵ Otom Ja z tobą! Będę cię strzegł, dokądkolwiek pójdziesz. I sprowadzę cię znowu do tego kraju. Nie opuszczę cię, aż wypełnię to, co ci obiecałem.
¹⁶ Kiedy Jakub ocknął się ze snu, pomyślał: „Zaprawdę Jahwe jest na tym miejscu, a ja nie wiedziałem o tym!”¹⁷ Zdjęty trwogą myślał [dalej]: „Jakąż grozą przejmuje to miejsce. Nic innego to, tylko dom Boga i brama nieba!”¹⁸ Wstawszy więc rankiem wziął ten kamień, który podłożył pod głowę, i ustawił go jako masebę; potem wylał oliwę na jego wierzch. ¹⁹ A miejscu temu nadał imię Betel; przedtem jednak zwało się ono Luz. ²⁰ Jakub złożył też taki ślub: „Jeżeli Bóg będzie ze mną, jeśli będzie strzegł mnie na tej drodze, którą kroczę, jeżeli da mi chleba na pokarm i szatę na okrycie, ²¹ a potem bezpiecznie sprowadzi mnie do ojcowskiego domu, Jahwe [tylko] będzie moim Bogiem.²² Ten zaś kamień, który postawiłem jako masebę, będzie domem Bożym. Ze wszystkiego też, czego mi użyczysz, dziesiątą część oddam Tobie.”

Jakub w Mezopotamii

29 ¹ Jakub ruszył w dalszą drogę, wędrując do kraju mieszkańców Wschodu. ² Ujrzał tam studnię na polu; przy niej rozłożyły się trzy stada owiec, gdyż przy tej studni pojono stada. Wielki kamień zakrywał otwór studni.³ Kiedy zaś zebrały się tam wszystkie stada, wtedy odsuwano ów kamień z otworu studni i pojono owce. Potem znowu przesuwano kamień na dawne miejsce nad otworem studni. ⁴ Jakub zapytał ich:
— Bracia, skąd wy jesteście?
Oni odpowiedzieli:
— Jesteśmy z Charanu.
⁵ Pytał ich więc:
— Znacie może Labana, syna Nachora?
Odrzekli:
— Znamy!
⁶ A on do nich dalej:
— Czy dobrze się miewa?
Odpowiedzieli:
— Dobrze! Oto właśnie nadchodzi z owcami jego córka Rachela.
⁷ I rzekł:
— Oto jeszcze pełny dzień i nie czas spędzać trzodę, napójcie więc owce i pognajcie na pastwiska.
⁸ Lecz oni odpowiedzieli:
— Nie możemy, dopóki nie zbiorą się wszystkie stada. Wtenczas odsuniemy kamień z otworu studni i napoimy owce.
⁹ Jeszcze rozmawiał z nimi, kiedy nadeszła Rachela z owcami swego ojca; ona to była [ich] pasterką. ¹⁰ Gdy Jakub ujrzał Rachelę, córkę Labana, brata swej matki (i owce Labana, brata swej matki), zbliżył się, odsunął kamień z otworu studni i napoił owce Labana, brata swej matki. ¹¹ Potem pocałował Rachelę i zapłakał głośno.¹² Oznajmił też Racheli, że jest krewnym jej ojca, synem Rebeki. Pobiegła więc i doniosła o tym swemu ojcu.¹³ Kiedy Laban usłyszał tę wieść o Jakubie, synu swojej siostry, wybiegł mu naprzeciw, objął go i ucałował. Potem poprowadził do swego domu. [Jakub] opowiedział Labanowi o wszystkich [swoich] zdarzeniach. ¹⁴ A Laban rzekł doń:
— Prawdziwie, tyś jest kością moją i ciałem moim!
Mieszkał więc [Jakub] u niego cały miesiąc.¹⁵ Potem Laban powiedział do Jakuba:
— Czy dlatego, że jesteś moim krewnym, masz mi służyć za darmo? Powiedz mi więc, jaka ma być twoja zapłata.
¹⁶ A miał Laban dwie córki; starsza miała na imię Lea, młodsza zaś Rachela.¹⁷ Ale Lea była chora na oczy, natomiast Rachela miała dorodną postać i piękną figurę. ¹⁸ Jakub upodobał sobie Rachelę i dlatego rzekł:
— Będę ci służył przez siedem lat za Rachelę, twoją młodszą córkę.
¹⁹ Na to Laban odpowiedział:
— Lepiej, że wydam ją za ciebie, niż gdybym miał ją wydać za obcego mężczyznę. Mieszkaj [więc] ze mną!
²⁰ Tak więc Jakub służył za Rachelę siedem lat: ale [te lata] wydawały mu się niewielu dniami, bo tak bardzo ją kochał. ²¹ Potem rzekł Jakub do Labana:
— Dajże mi moją żonę, bym się do niej zbliżył, gdyż czas już upłynął.
²² Wtedy Laban zebrał wszystkich mężów z okolicy i wyprawił gody. ²³ A wieczorem wziął córkę swoją Leę i wprowadził ją do niego; on zaś współżył z nią. (²⁴ Laban dał jej swoją służebnicę Zilpę jako służebnicę dla swej córki, dla Lei). ²⁵ Rano okazało się, że to była Lea. [Jakub] rzekł więc do Labana:
— Cóżeś mi to uczynił? Czyż to nie za Rachelę ci służyłem? Dlaczegoś mnie oszukał?
²⁶ Laban odrzekł:
— Nie ma u nas zwyczaju wydawać za mąż młodszą [córkę] przed starszą. ²⁷ Żyj z tą przez tydzień, a dam ci także i tamtą w zamian za pracę, którą będziesz wykonywał u mnie jeszcze przez dalsze siedem lat.
²⁸ Jakub przystał na to. Żył więc z Leą przez tydzień, a wtedy [Laban] dał mu za żonę swą córkę Rachelę. (²⁹ Laban dał córce Racheli swoją służebnicę Bilhę jako służebnicę dla niej). ³⁰ [Jakub] współżył więc też z Rachelą, którą kochał bardziej niż Leę. I tak służył mu jeszcze przez dalsze siedem lat.
³¹ Kiedy Jahwe zobaczył, że Lea została odsunięta, otworzył jej łono, Rachela natomiast pozostała niepłodna. ³² Lea poczęła więc i urodziła syna, któremu dała imię Ruben, bo mówiła: „Jahwe widział mój smutek, lecz teraz będzie mnie już kochał mój małżonek”. ³³ Potem znowu poczęła i urodziła syna. Wtedy rzekła: „Jahwe wysłuchał mnie, bo zostałam odsunięta; dał mi także i tego [syna]”. Nadała mu więc imię Symeon.³⁴ Potem jeszcze raz poczęła i urodziła syna, mówiąc: „Tym razem mój mąż przywiąże się już do mnie, gdyż urodziłam mu trzech synów”. Dlatego też nadała mu imię Lewi. ³⁵ Ale raz jeszcze poczęła i urodziła syna. Wtedy rzekła: „Tym razem będę wielbić Jahwe”. Z tego powodu nadała mu imię Juda. Potem przestała rodzić.

30 ¹ Rachela widząc, że nie obdarza Jakuba potomstwem, zazdrościła swojej siostrze. Pewnego razu rzekła do Jakuba:
— Spraw, żebym miała dzieci, bo inaczej umrę!
² Wtedy Jakuba ogarnął gniew na Rachelę; odpowiedział więc:
— Czy to ja zajmuję miejsce Boga, który odmówił ci potomstwa?
³ A ona rzekła:
— Mam służebnicę Bilhę. Współżyj z nią i niech urodzi na moich kolanach, a w ten sposób i ja rozrodzę się dzięki niej.
⁴ Dała więc mu za żonę swoją sługę Bilhę. Jakub współżył z nią, ⁵ a Bilha poczęła i porodziła Jakubowi syna. ⁶ Wtedy Rachela rzekła: „Bóg oddał mi sprawiedliwość: wysłuchał mego wołania i dał mi syna!” Dlatego dała mu imię Dan. ⁷ A Bilha, służebnica Racheli, jeszcze raz poczęła i urodziła Jakubowi drugiego syna. ⁸ Rachela rzekła więc: „Niezwykłe zmagania^K wiodłam z moją siostrą i zwyciężyłam ją!” Dała mu więc imię Neftali.
⁹ Tymczasem Lea, widząc, że przestała rodzić, dała Jakubowi za żonę swoją służebnicę Zilpę. ¹⁰ I Zilpa, służebnica Lei, urodziła Jakubowi syna. ¹¹ Wtedy Lea rzekła: „Szczęście przyszło!”^K Nadała mu więc imię Gad. ¹² A Zilpa, służebnica Lei, urodziła Jakubowi jeszcze drugiego syna. ¹³ Wówczas Lea rzekła: „Na moje szczęście, bo kobiety będą mnie zwać szczęśliwą!” Dała mu zatem imię Aszer.
¹⁴ Pewnego razu, w czasie gdy żęto pszenicę, wyszedł Ruben w pole i znalazł mandragorę. Zaniósł ją więc do swej matki, Lei. Wtedy Rachela rzekła do Lei:
— Daj mi, proszę, część mandragory twego syna!
¹⁵ Na to [Lea] odpowiedziała jej:
— Czy ci to mało, że zabrałaś mi mego męża? Jeszcze chcesz zabrać memu synowi mandragorę?
Ale Rachela na to:
— Niech więc tej nocy śpi z tobą w zamian za mandragorę twego syna.
¹⁶ Kiedy więc pod wieczór Jakub wracał z pola, Lea wyszła naprzeciw niego, mówiąc:
— Masz przyjść do mnie, bo zapłaciłam za ciebie mandragorą mego syna.
Spał więc z nią tej nocy. ¹⁷ A Bóg wysłuchał Leę: poczęła i urodziła Jakubowi piątego syna. ¹⁸ Mówiła więc Lea: „Bóg dał mi zapłatę za to, że swoją służebnicę dałam memu mężowi”. Nadała mu zatem imię Issachar. ¹⁹ A Lea znowu poczęła i urodziła Jakubowi szóstego syna. ²⁰ Mówiła więc Lea: „Bóg obdarował mnie darem wybornym; tym razem już mój mąż będzie mieszkał ze mną, gdyż urodziłam mu sześciu synów”. I dała mu na imię Zebulon. ²¹ Potem urodziła także córkę, nadając jej imię Dina.²² Bóg wspomniał jednak na Rachelę, wysłuchał ją i otworzył jej łono. ²³ Poczęła więc i porodziła syna. I rzekła: „Bóg zdjął ze mnie niesławę”. ²⁴ Dała mu zatem imię Józef, gdyż mówiła: „Niech Jahwe użyczy mi drugiego syna”.²⁵ Kiedy Rachela urodziła Józefa, Jakub rzekł do Labana:
— Puść mnie! Chcę iść do siebie, do swego kraju. ²⁶ Daj mi moje żony i moje dzieci, za które pełniłem u ciebie służbę. Chcę odejść! Wiesz przecie, jak [uczciwa] była moja służba, którą wypełniałem u ciebie.
²⁷ A Laban rzekł do niego:
— Bądź życzliwy dla mnie! Ja odgadłem, że Jahwe błogosławił mi ze względu na ciebie.
²⁸ I dodał:
— Wyznacz mi zapłatę, jakiej żądasz, a będę ci ją dawał.
²⁹ Ale on odpowiedział mu:
— Ty wiesz, jak ci służyłem i jaką stała się twoja trzoda dzięki mnie.³⁰ Niewiele bowiem było tego, co posiadałeś przed moim przyjściem. Ale to pomnożyło się niezmiernie, gdyż Jahwe błogosławił tobie, skoro tylko przyszedłem. Kiedyż jednak mam się wreszcie zatroszczyć także i o swój dom?
³¹ [Laban] zapytał jednak:
— Cóż mam ci dać?
Jakub odrzekł:
— Niczego nie masz mi dawać; jeśli jednak zgodzisz się na pewną rzecz, jeszcze będę pasł i strzegł twych trzód.³² Obejdę mianowicie dziś wszystkie twoje owce i odłączę z nich wszystkie sztuki nakrapiane i pstre, wszystkie jagnięta czarne oraz pstre i nakrapiane koźlęta; to będzie moja zapłata. ³³ Moja uczciwość będzie poświadczona w przyszłości: kiedy bowiem przyjdziesz, aby rozliczyć moją należność, wtedy wszystko, co nie będzie nakrapiane i pstre wśród koźląt czy czarne pośród jagniąt, będzie uchodziło za skradzione przeze mnie.
³⁴ Laban odpowiedział:
— Dobrze! Niech tak będzie, jak powiedziałeś.
³⁵ W tym samym jeszcze dniu odłączył więc [Laban] kozły cętkowane i pstre i wszystkie nakrapiane i pstre kozy, słowem wszystko, na czym było cokolwiek białego, a także wszystkie czarne jagnięta, i dał je pod opiekę swoich synów. ³⁶ Wyznaczył też odległość trzech dni drogi pomiędzy [trzodami] swymi i Jakuba. Jakub zaś pasł resztę stada Labana.
³⁷ Jakub wziął wówczas świeże gałązki topoli, migdałowca i platanu i wykroił na nich białe pasma, odkrywając biel na gałązkach. ³⁸ Te zaś gałązki, które wykroił, poukładał równo w korytach i rynnach z wodą, dokąd stada przychodziły pić. One zaś przychodząc pić parzyły się. ³⁹ Tak więc parzyły się stada przy owych gałązkach i rodziły się sztuki cętkowane, nakrapiane i pstre.⁴⁰ Jakub rozdzielił jagnięta. (Zwrócił stada przodem ku nakrapianym i wszystkim czarnym sztukom ze stada Labana); tak utworzył oddzielne trzody dla siebie i nie łączył ich ze stadami Labana. ⁴¹ A kiedy nadchodził okres parzenia się zwierząt silniejszych, wtedy Jakub kładł owe gałązki przed tymi zwierzętami w koryta, aby parzyły się przy tych gałązkach. ⁴² Kiedy jednak zwierzęta były słabe, nie kładł [ich]. I tak słabsze przypadały Labanowi, a silniejsze Jakubowi. ⁴³ Toteż wzbogacił się Jakub niezwykle: miał wiele stad, służebnic, sług, wielbłądów i osłów.

Jakub opuszcza Mezopotamią

31 ¹ Usłyszał [Jakub] raz, jak synowie Labana mówili: „Jakub zabrał dla siebie to wszystko, co należało do naszego ojca; całego tego majątku dorobił się z mienia naszego ojca”. ² Spostrzegł także Jakub, że Laban nie był mu już tak życzliwy, jak dawniej. ³ Wtedy Jahwe rzekł do Jakuba:
— Wracaj do kraju ojców, do swej rodziny! Ja będę z tobą.
⁴ Posłał więc Jakub po Rachelę i Leę, wzywając je na pole do swego stada.⁵ Następnie powiedział do nich:
— Widzę, że wasz ojciec nie jest mi już tak życzliwy, jak dawniej. Ale Bóg mego ojca był ze mną. ⁶ Wy wiecie, że służyłem waszemu ojcu ze wszystkich sił. ⁷ Wasz ojciec oszukiwał mnie, wiele razy zmieniał mi zapłatę. Bóg jednak nie dozwolił, aby wyrządził mi krzywdę.⁸ Gdy bowiem mówił: „Nakrapiane będą twoją zapłatą”, wtenczas całe stado rodziło nakrapiane. A kiedy mówił: „Cętkowane będą twoją zapłatą”, wtedy całe stado rodziło cętkowane. ⁹ W ten sposób Bóg odbierał [część] dobytku waszego ojca i dawał mnie. ¹⁰ Kiedy bowiem w czasie parzenia się stada podniosłem we śnie oczy, zobaczyłem, że samce pokrywające trzodę są cętkowane, nakrapiane i łaciate. ¹¹ A anioł Boży przemówił do mnie we śnie: „Jakubie!” Ja odparłem: „Oto jestem!”¹² Wówczas powiedział: „Podnieś tylko oczy i zobacz, że wszystkie samce pokrywające trzodę są cętkowane, nakrapiane i łaciate. Ja widziałem bowiem to wszystko, co Laban ci wyrządzał. ¹³ Ja jestem Bogiem z Betel, gdzie namaściłeś masebę i gdzie mi ślub złożyłeś. Gotuj się więc teraz, uchodź z tej ziemi, a wracaj do ziemi rodzinnej”.
¹⁴ Rachela i Lea odpowiedziały mu tymi słowy:
— Czy w domu naszego ojca mamy jeszcze dział i dziedzictwo? ¹⁵ Czyż nie uchodzimy dla niego za obce? Przecież nas sprzedał, a nasze pieniądze przejadł!¹⁶ Całe zatem bogactwo, które Bóg odjął naszemu ojcu, nam się należy i naszym synom. Wobec tego rób wszystko, co ci Bóg rozkazał.
¹⁷ Wówczas Jakub spiesznie powsadzał swe dzieci i żony na wielbłądy. ¹⁸ Uprowadził też całą swoją trzodę i cały majątek, który zdobył (swoją własną trzodę, którą posiadł w Paddan-Aram), i ruszył do swego ojca Izaaka, do ziemi Kanaan.
¹⁹ Laban tymczasem poszedł strzyc swoje stada; wtedy to Rachela ukradła posążki swego ojca. ²⁰ A Jakub wprowadził w błąd Aramejczyka Labana, nie dając mu poznać, że ucieka. ²¹ Uszedł tedy ze wszystkim, co do niego należało; potem spiesznie przeprawił się przez rzekę, kierując się w stronę wyżyny Gilead.
²² Na trzeci dzień doniesiono Labanowi, że Jakub uszedł. ²³ Wziął więc swoich braci i ścigał go przez siedem dni aż go dogonił na wyżynie Gilead. ²⁴ Ale Bóg przybył do Aramejczyka Labana we śnie nocnym i powiedział do niego:
— Strzeż się w jakikolwiek sposób mówić coś przykrego do Jakuba!
²⁵ Laban dopadł Jakuba, kiedy ów postawił już namioty na wyżynie. Także i Laban ustawił swój namiot^K na wyżynie Gilead. ²⁶ Rzekł natenczas Laban do Jakuba:
— Dlaczegoś tak uczynił, zwodząc mnie? Uprowadziłeś córki moje, jak gdyby były zdobyte mieczem! ²⁷ dlaczego skrycie uciekałeś, zmyliłeś mnie i nie wyjawiłeś niczego? Byłbym cię odprowadził z weselem, wśród pieśni, bębnów i cytry. ²⁸ Nie pozwoliłeś mi ucałować moich wnuków i moich córek. Zrobiłeś głupstwo! ²⁹ Mógłbym teraz obejść się z wami surowo, lecz Bóg ojca waszego tej nocy tak przemówił do mnie: „Strzeż się w jakikolwiek sposób mówić coś przykrego do Jakuba”. ³⁰ Jeśli jednak wybrałeś się w drogę, ponieważ bardzo tęskniłeś za ojcowskim domem, dlaczegoś mi ukradł moje bóstwa?
³¹ Na to Jakub odpowiedział Labanowi:
— [Wyruszyłem skrycie] dlatego, że trapiła mnie myśl, iż mógłbyś mi odebrać swoje córki. ³² Jednakże przy kim odnajdziesz swoje bóstwa, ten niech umiera! W obecności naszych braci poszukaj, cokolwiek twego jest u mnie, i zabierz sobie!
Jakub wszakże nie wiedział, że Rachela je ukradła. ³³ Laban wszedł więc do namiotu Jakuba, potem Lei, a także do namiotu obu służebnic, lecz nie znalazł niczego. Wyszedł więc z namiotu Lei i wszedł do namiotu Racheli. ³⁴ Tymczasem Rachela wzięła owe posążki, umieściła je w siodle wielbłąda i usiadła na nim. Laban przeszukał cały namiot, lecz nie znalazł niczego^K. ³⁵ Ona zaś odezwała się do ojca:
— Niech się mój pan nie gniewa, że nie mogę wstać przed nim, ale mam słabość kobiecą.
On szukał wytrwale, lecz owych posążków nie znalazł. ³⁶ Wtedy Jakub zawrzał gniewem i czyniąc wymówki Labanowi, tak powiedział do niego:
— Jakaż to moja wina? Jaki mój grzech, że ścigałeś mnie w gniewie?³⁷ Że przeszukałeś wszystkie moje rzeczy? I cóż znalazłeś ze swego dobytku? Połóż to przed twoimi i moimi krewnymi: niechaj rozsądzają sprawę nas obu!³⁸ Oto [byłem] u ciebie dwadzieścia lat, a twoje owce i kozy nie były niepłodne; nie jadałem też baranów z twojego stada. ³⁹ Nawet rozszarpanych sztuk nie pokazywałem ci, alem je sam uzupełniał. Domagałeś się też ode mnie i tego, co w dzień i w nocy skradziono. ⁴⁰ Za dnia upał, a chłód nękał mnie nocą, i sen ulatywał z mych powiek. ⁴¹ I tak to przez dwadzieścia lat służyłem w twoim domu: czternaście lat za twoje dwie córki, a sześć lat za trzodę; ty jednak wiele razy zmieniałeś mi zapłatę.⁴² Gdyby nie był ze mną Bóg ojca mego, Bóg Abrahama, którego czci Izaak, pewnie i teraz odesłałbyś mnie z pustymi rękoma. Ale Bóg widział mój mozół, trud moich rąk, i dał rozstrzygnięcie dzisiejszej nocy.
⁴³ Wtedy Laban odpowiedział Jakubowi tymi słowy:
— Te córki są moimi córkami, a te dzieci — moimi dziećmi; także ta trzoda jest moją trzodą. W ogóle wszystko, co tu widzisz, do mnie należy. Cóż jednak miałbym dziś uczynić moim córkom albo synom, których one urodziły?⁴⁴ Pójdź zatem teraz, zawrzyjmy przymierze, ja i ty! Niech ono będzie świadectwem dla nas obu.
⁴⁵ I Jakub wziął kamień, i ustawił go jako masebę. ⁴⁶ Potem Jakub rzekł do swoich krewnych:
— Nazbierajcie kamieni!
Nazbierali więc kamieni i zrobili kopiec. Potem ucztowali na tym kopcu.⁴⁷ Laban nazwał go Jegar Sahaduta, a Jakub Gal-ed. ⁴⁸ Laban zaś rzekł:
— Ten kopiec staje się dziś świadkiem dla nas obu.
Dlatego nazwał go Gal-ed, ⁴⁹ a także Micpa, bo rzekł:
— Niech Jahwe czuwa nade mną i nad tobą, gdy oddalimy się jeden od drugiego. ⁵⁰ Gdybyś miał krzywdzić moje córki albo gdybyś oprócz nich pojął inne żony, patrz: nie ma nikogo z nami, lecz Bóg będzie nam świadkiem!
⁵¹ I dalej mówił Laban do Jakuba:
— Oto jest więc ten kopiec i ta maseba, którą ustawiłem pomiędzy mną a tobą! ⁵² Niech ten kopiec zatem będzie świadkiem i ta maseba niech będzie świadkiem, że ani ja nie przejdę do ciebie obok tego kopca, ani też że ty nie przejdziesz do mnie obok tego kopca i tej maseby w złym zamiarze. ⁵³ Bóg Abrahama i Bóg Nachora, Bóg ich ojców niech będzie nam sędzią!
Wtedy Jakub poprzysiągł na Tego, którego czcił jego ojciec Izaak. ⁵⁴ Złożył też Jakub na wzgórzu ofiarę i zwołał swoich krewnych na ucztę. Ucztowali więc i spędzili noc na tym wzgórzu.

32 ¹ Kiedy Laban wstał rano, ucałował swoich wnuków i swoje córki i pobłogosławił im. Potem ruszył w drogę, wracając do miejsca swego [zamieszkania].

Jakub w Palestynie

² Jakub ciągnął dalej swoją drogą, gdy napotkali go aniołowie Boga. ³ Gdy ich zobaczył Jakub, rzekł:
— To jest obóz Boga.
I nazwał to miejsce Machanajim. ⁴ Jakub wysłał przed sobą posłańców do brata swego Ezawa, w okolice Seiru, w ziemi Edomitów, ⁵ dając im takie polecenie:
— Tak powiecie do mego pana, Ezawa: „Twój sługa Jakub donosi: jako gość mieszkałem u Labana i przebywałem tam aż do tego czasu. ⁶ Mam woły, osły i owce, sługi i służebnice. Posyłam tę wiadomość memu panu, aby był mi łaskaw”.
⁷ Posłańcy powrócili do Jakuba z wieścią:
— Doszliśmy do twego brata Ezawa; on sam idzie już z czterystu ludźmi naprzeciw ciebie.
⁸ Jakub bardzo się przeląkł, poczuł się nieswojo. Podzielił zatem swoich ludzi oraz owce, woły i wielbłądy na dwa obozy. ⁹ Bo myślał sobie: Jeżeli Ezaw wtargnie do jednego obozu i porazi go, ocaleje wówczas chociaż ten drugi obóz.¹⁰ I modlił się Jakub:
— Boże ojca mego Abrahama! Boże ojca mego Izaaka, Jahwe! Tyś mi polecił: „Wracaj do swego kraju, do swojej rodziny, a Ja sprawię, że będzie ci się dobrze działo”. ¹¹ Niegodny jestem całej życzliwości i całej dobroci, jakich Twemu słudze okazałeś; bo przez ten Jordan przeszedłem o lasce, teraz natomiast przewodzę dwom obozom. ¹² Ocal mnie z ręki mego brata, z ręki Ezawa! Lękam się go, aby mnie nie naszedł i nie pobił, [nie szczędząc] matek ani dzieci. ¹³ Tyś to powiedział: „Na pewno sprawię, że będzie ci się dobrze działo, a potomstwo twoje uczynię jak piasek nadmorski, którego zliczyć niepodobna, gdyż wielka jest jego liczba”.
¹⁴ Tam też spędził tę noc. Potem ze wszystkiego, co miał, wybrał dar dla swego brata Ezawa: ¹⁵ dwieście kóz i dwadzieścia kozłów, dwieście owiec i dwadzieścia baranów, ¹⁶ trzydzieści karmiących wielbłądzic z małymi, czterdzieści krów i dziesięć wołów, dwadzieścia oślic i dziesięć ośląt. ¹⁷ Oddał je pod opiekę swoich sług, każde stado oddzielnie. [Tym] sługom tak powiedział:
— Idźcie przede mną i zachowujcie odstęp między jednym stadem a drugim.
¹⁸ Pierwszemu zaś polecił:
— Kiedy cię spotka mój brat Ezaw i zapyta: „Do kogo ty należysz? Dokąd idziesz? Do kogo należą te [stada] przed tobą?”, ¹⁹ masz odpowiedzieć: „Do twego sługi Jakuba. Jest to dar posłany memu panu Ezawowi, a sam Jakub idzie za nami”.
²⁰ To samo polecił drugiemu i trzeciemu, i wszystkim prowadzącym stada:
— W ten sposób macie mówić do Ezawa, gdy go napotkacie. ²¹ I powiecie: „Sługa twój Jakub także [idzie] za nami”.
Myślał sobie bowiem: „Ułagodzę go darem wysłanym przede mną, a dopiero potem sam go zobaczę; może wtedy przyjmie mnie życzliwie?” ²² Tak więc owe dary poszły przed nim, on zaś spędził jeszcze tę noc w obozie. ²³ W nocy jednak wstał, wziął obie swe żony, obie służebnice i jedenaścioro swych dzieci i przeprawił się przez bród Jabboku.²⁴ Kiedy już ich zebrał i przeprawił przez potok, przeniósł potem całe swoje mienie ²⁵ i pozostał sam jeden. Wtenczas ktoś zmagał się z nim aż do wzejścia jutrzenki, ²⁶ a widząc, że nie może go przemóc, uderzył w staw biodrowy i zwichnął Jakubowi staw biodrowy w czasie walki z nim. ²⁷ W końcu rzekł:
— Puść mnie, bo już zorza wschodzi!
Odpowiedział mu:
— Nie wypuszczę cię, aż mi pobłogosławisz.
²⁸ Zapytał go wtedy:
— Jakie jest twoje imię?
Odpowiedział:
— Jakub!
²⁹ A [tamten] rzekł:
— Nie będą cię już zwali imieniem Jakub, lecz Izrael, bo z Bogiem się potykałeś i z ludźmi i zwyciężyłeś.
³⁰ A wówczas Jakub poprosił:
— Racz mi wyjawić swe imię.
Odpowiedział:
— Czemu pytasz o moje imię?
Lecz pobłogosławił go tam. ³¹ I Jakub dał potem miejscu temu imię Penuel:^K „Bo widziałem — [mówił] — Boga twarzą w twarz, a jednak pozostałem przy życiu”.
³² Kiedy mijał Penuel, wzeszło słońce; on jednak utykał z powodu swego biodra. ³³ Dlatego Izraelici aż po dzień dzisiejszy nie jedzą ścięgna, które się mieści w stawie biodrowym. On bowiem uderzył Jakuba w staw biodrowy, właśnie w to ścięgno.

33 ¹ Jakub podniósł oczy i zobaczył, że oto nadciąga Ezaw, a z nim czterystu mężów. Wtedy podzielił dzieci pomiędzy Leę, Rachelę i obie służebnice.² Te służebnice i ich dzieci postawił na przedzie, za nimi Leę i jej dzieci, a za nimi Rachelę i Józefa. ³ On sam wystąpił przed nimi i siedem razy pokłonił się do ziemi, zanim przystąpił do swego brata. ⁴ Ale Ezaw wybiegł naprzeciw niego, uścisnął go, objął za szyję i ucałował; wtedy [obaj] rozpłakali się.⁵ [Ezaw] podniósł potem oczy, a widząc kobiety i dzieci, zapytał:
— Kim są oni dla ciebie?
Jakub odrzekł:
— Dziećmi, których Bóg użyczył twemu słudze.
⁶ Wtedy zbliżyły się służebnice ze swymi dziećmi i pokłoniły się. ⁷ Potem zbliżyła się Lea i jej dzieci i pokłoniły się, a w końcu zbliżył się Józef i Rachela i pokłonili się. ⁸ [Ezaw] zaś zapytał:
— Co znaczy cała ta twoja karawana, którą spotkałem?
I odpowiedział:
— Aby mój pan przyjął mnie życzliwie.
⁹ Ale Ezaw odrzekł:
— Mam dosyć, mój bracie! Niech więc do ciebie należy, co twoje.
¹⁰ Jakub jednak powiedział:
— Ależ nie! Jeśli patrzysz na mnie życzliwym okiem, przyjmij podarek ode mnie. Bo gdy ja ujrzałem twoje oblicze, to jakbym ujrzał oblicze Boga, tak łaskawie mnie przyjąłeś. ¹¹ Przyjmij zatem ten dar, który ci ode mnie dostarczono. Wszak to Bóg poszczęścił mi łaskawie i mam dość wszystkiego.
I tak go namawiał, aż w końcu przyjął.¹² Potem rzekł:
— Ruszajmy w dalszą drogę, a ja pójdę obok ciebie.
¹³ Odrzekł mu [Jakub]:
— Wiesz, mój panie, że te dzieci są wątłe; mam też ssące owce i cielęta. Jeśli choć przez jeden dzień je przemęczę, padnie mi cała trzoda. ¹⁴ Niech raczej pan mój wyruszy przed swoim sługą, a ja będę się posuwał powoli, zależnie od spraw, o które muszę zadbać, i zależnie od [zdrowia] dzieci, aż dotrę do mego pana do Seiru.
¹⁵ Wtedy Ezaw rzekł:
— Pozostawię więc przynajmniej z tobą część ludzi, których tu mam.
Lecz [Jakub] odparł:
— Na cóż to, skoro już życzliwie mnie przyjąłeś, panie mój?
¹⁶ Zawrócił więc Ezaw tego samego dnia na swój szlak do Seiru. ¹⁷ Jakub zaś wyruszył w kierunku Sukkot, gdzie zbudował sobie dom. Dla swojej trzody wzniósł szałasy i dlatego właśnie nadano temu miejscu nazwę Sukkot. ¹⁸ Potem doszedł Jakub szczęśliwie do miasta Sychem w ziemi Kanaan (po powrocie z Paddan-Aram) i rozbił obóz naprzeciw miasta. ¹⁹ Od synów Chamora, ojca Sychema, za sto kesitów kupił kawał pola, na którym ustawił swój namiot. ²⁰ Tam też postawił ołtarz i wzywał przy nim Boga Izraela.

34 ¹ Pewnego razu Dina, córka Lei, którą ta urodziła Jakubowi, wyszła, aby przyjrzeć się dziewczętom tej krainy. ² Ujrzał ją wtedy Sychem, syn Chiwwity Chamora, książę tego kraju; porwał ją i legł z nią, dopuszczając się na niej gwałtu. ³ I przywiązał się całym sercem do Diny, córki Jakuba; pokochał dziewczynę i tkliwie przemawiał do niej. ⁴ Prosił też Sychem swego ojca, Chamora:
— Weź mi tę dziewczynę za żonę!
⁵ Kiedy Jakub usłyszał, że [Sychem] zhańbił córkę jego Dinę — a synowie jego byli wtedy przy trzodzie na polu — nic nie powiedział aż do ich przyjścia. ⁶ A Chamor, ojciec Sychema, przyszedł do Jakuba, by się z nim porozumieć. ⁷ Kiedy synowie Jakuba wrócili z pola i usłyszeli nowinę, wzburzyli się i wpadli w gniew; bo [Sychem] dopuścił się czynu hańbiącego Izraela przez zgwałcenie córki Jakuba. To była niegodziwość.⁸ Ale Chamor prosił ich:
— Mój syn Sychem całym sercem przylgnął do waszej córki. Dajcież mu ją więc za żonę. ⁹ Spowinowaćcie się z nami! Dajcież nam wasze córki, a sobie bierzcie córki nasze. ¹⁰ Zamieszkajcie z nami. Ten kraj będzie dla was stał otworem! Mieszkajcie w nim, wędrujcie po nim i bierzcie w posiadanie.
¹¹ Także i Sychem zwrócił się do jej ojca i jej braci:
— Okażcie mi łaskawość! Dam wszystko, czegokolwiek zażądacie ode mnie.¹² Nałóżcie mi wielkie wiano i dary, a dam wszystko, czegokolwiek zażądacie ode mnie. Dajcie mi tylko tę dziewczynę za żonę.
¹³ Synowie Jakuba dali wtedy Sychemowi i jego ojcu, Chamorowi, podstępną odpowiedź, a to dlatego, że pohańbił on ich siostrę Dinę. ¹⁴ Powiedzieli więc do nich:
— Nie możemy tego zrobić, aby dać swoją siostrę człowiekowi nie obrzezanemu, bo byłoby to dla nas hańbą.¹⁵ Zgodzimy się jednak z wami, jeżeli upodobnicie się do nas i dokonacie obrzezania wszystkich mężczyzn.¹⁶ Wtedy damy wam nasze córki, a sobie weźmiemy córki wasze; zamieszkamy z wami i staniemy się jednym ludem.¹⁷ Jeśli jednak nie usłuchacie nas w sprawie obrzezania, weźmiemy swoją siostrę i odejdziemy.
¹⁸ Słowa ich spodobały się Chamorowi i Sychemowi, synowi Chamora. ¹⁹ Młodzieniec nie zwlekał więc z wypełnieniem tego, bo zakochał się w córce Jakuba, a cieszył się najwyższym poważaniem wśród domowników ojca. ²⁰ Chamor i jego syn Sychem stanęli więc w bramie swego miasta i tak przemawiali do jego mieszkańców:
— ²¹ Ci ludzie są przyjaźnie usposobieni do nas. Niechże mieszkają w tej ziemi i niech wędrują po niej; ziemia ta rozciąga się szeroko wzdłuż i wszerz przed nimi. Będziemy sobie brali za żony ich córki, a nasze córki damy im.²² Ci mężowie zgodzą się jednak zamieszkać z nami i stać się jednym ludem, jeśli dokonamy obrzezania wszystkich naszych mężczyzn, podobnie jak oni sami są obrzezani. ²³ Czyż ich stada, dobytek i wszystko bydło nie będzie naszym? Oni zamieszkają z nami, byleśmy tylko zgodzili się na ich żądanie.
²⁴ Wszyscy stali mieszkańcy ich miasta usłuchali Chamora i jego syna Sychema. I wszyscy mężczyźni, przechodzący przez bramę ich miasta, zostali obrzezani.²⁵ Ale trzeciego dnia, gdy oni najbardziej cierpieli, dwaj synowie Jakuba, Symeon i Lewi, bracia Diny, chwycili za miecze, wpadli śmiało do miasta i wymordowali wszystkich mężczyzn.²⁶ Zabili też mieczem Chamora i jego syna Sychema, zabrali Dinę z domu Sychema i uszli. ²⁷ [Inni] synowie Jakuba wpadli do pomordowanych i złupili miasto za pohańbienie ich siostry. ²⁸ Zrabowali ich owce, woły, osły i w ogóle wszystko, co było w mieście i co było na polu. ²⁹ Uprowadzili całe ich mienie, wszystkie dzieci i kobiety, i złupili wszystko, co było po domach.
³⁰ Wtedy Jakub rzekł do Symeona i Lewiego:
— Postawiliście mnie w trudnym położeniu! Sprowadziliście na mnie nienawiść mieszkańców tego kraju, Kanaanitów i Peryzzytów. Mam niewielu ludzi, a gdy oni połączą się przeciw mnie, pokonają mnie i zginę ja i mój dom!
³¹ Oni odpowiedzieli:
— Czy wolno im było obejść się z naszą siostrą jak z nierządnicą?

35 ¹ A Bóg rzekł do Jakuba:
— Gotuj się, wstąp do Betel i tam zamieszkaj. Postaw też tam ołtarz Bogu, który ci się ukazał, kiedy uciekałeś przed swoim bratem Ezawem.
² Wtedy Jakub zwrócił się do swoich domowników i do wszystkich, którzy byli z nim:
— Usuńcie [wyobrażenia] obcych bóstw, jakie macie u siebie, oczyśćcie się i zmieńcie szaty, ³ bo wyruszamy do Betel. Ja postawię tam ołtarz Bogu, który wysłuchał mnie w dniu mego utrapienia i czuwał nade mną podczas wędrówki, jaką odbywałem.
⁴ Wtedy wydali Jakubowi wszystkie [wyobrażenia] obcych bóstw, jakie posiadali, i kolczyki noszone w uszach; Jakub zakopał je pod dębem w pobliżu Sychem. ⁵ Potem wyruszyli dalej. A lęk [od] Boga padł na okoliczne miasta, nie ścigano więc synów Jakuba. ⁶ Tak zawędrował Jakub do Luz (leżącej w ziemi Kanaan), to jest do Betel, on i cały szczep z nim. ⁷ Tam zbudował ołtarz i nazwał to miejsce: „Bóg Betel”, bo tam ukazał mu się Bóg, kiedy uchodził przed swym bratem. ⁸ Wtedy zmarła Debora, piastunka Rebeki, i została pochowana w okolicy Betel pod dębem. Dlatego nazwano go Dębem Płaczu. ⁹ Bóg ukazał się Jakubowi po raz drugi od jego powrotu z Paddan-Aram, pobłogosławił go¹⁰ i rzekł do niego:
— Jakub jest twoje imię, lecz nie będziesz już odtąd nazywany Jakubem, lecz twoim imieniem będzie Izrael.
Nadał mu zatem imię Izrael. ¹¹ I mówi Bóg [dalej] do niego:
— Jam jest Bóg Wszechmocny! Bądź płodny i rozmnażaj się. Naród, a nawet całe gromady narodów powstaną z ciebie i zrodzą się z ciebie królowie. ¹² Ten kraj, który dałem Abrahamowi i Izaakowi, dam tobie i twemu przyszłemu potomstwu (dam Ja ten kraj).
¹³ Potem Bóg oddalił się od niego, od miejsca, na którym rozmawiał z nim.¹⁴ A Jakub ustawił masebę na tym miejscu, gdzie Bóg z nim rozmawiał, masebę kamienną. Na niej złożył ofiarę z płynów; wylał na nią oliwę. ¹⁵ To miejsce, na którym Bóg rozmawiał z nim, nazwał Betel.
¹⁶ Wyruszyli potem z Betel. Jeszcze był szmat drogi do Efrata, kiedy Rachela poczęła rodzić; był to ciężki poród.¹⁷ W czasie wielkich bólów porodowych rzekła do niej położna:
— Nie lękaj się! I tym razem masz syna!
¹⁸ Kiedy życie poczęło z niej uchodzić, bo już umierała, nadała mu imię Benoni; ale jego ojciec nazwał go Beniaminem. ¹⁹ Rachela umarła i pochowano ją przy drodze do Efrata, to znaczy do Betlejem. ²⁰ Jakub postawił masebę na jej grobie. Aż po dzień dzisiejszy [zwą ją] „Masebą grobu Racheli”. ²¹ Izrael zaś ruszył dalej i założył obóz poza Migdal-Eder. ²² W czasie, kiedy Izrael mieszkał w tej okolicy, Ruben zbliżył się do Bilhy, drugiej żony swego ojca, i obcował z nią. Izrael dowiedział się o tym.
Jakub miał dwunastu synów. ²³ Synami Lei byli: pierworodny Jakuba Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar i Zebulon.²⁴ Synowie Racheli to Józef i Beniamin.²⁵ Synami Bilhy, służebnicy Racheli, byli Dan i Neftali, ²⁶ a synami Zilpy, służebnicy Lei, byli Gad i Aszer. To są synowie Jakuba, którzy urodzili mu się w Paddan-Aram.
²⁷ I przybył Jakub do swego ojca Izaaka do Mamre [blisko] Kirjat-Arba, to jest do Chebronu, gdzie przebywali niegdyś Abraham i Izaak. ²⁸ Izaak liczył sto osiemdziesiąt lat, ²⁹ gdy skonał. Zmarł więc Izaak i został przyłączony do swoich przodków, starzec syt życia. A pochowali go jego synowie, Ezaw i Jakub.

Potomkowie Ezawa

36 ¹ Oto [lista] potomków Ezawa, czyli Edoma; ² Ezaw pojął żony spośród Kanaanitek: Adę, córkę Chittyty Elona, Oholibamę, córkę Any a wnuczkę Chiwwity Cibeona, ³ oraz Ismaelitkę Basmat, siostrę Nebajota. ⁴ Ada urodziła Ezawowi Elifaza, a Basmat urodziła Reuela. ⁵ Oholibama znowu urodziła Jeusza, Jalama i Koracha. To są synowie Ezawa, którzy urodzili się mu w ziemi Kanaan. ⁶ Potem Ezaw wziął swoje żony, swoich synów, córki i wszystkich domowników, a także trzody, wszystko bydło i całe mienie, które zdobył w ziemi Kanaan, i odszedł od swego brata Jakuba do ziemi Seir^K. ⁷ Ich majątek był bowiem za wielki, aby mogli mieszkać razem, ziemia zaś, w której przebywali, nie mogła ich utrzymać z powodu [mnóstwa] ich trzód. ⁸ Ezaw zamieszkał więc na wyżynie Seir. (Ezaw to znaczy Edom).
⁹ A oto potomkowie Ezawa, ojca Edomitów, na wyżynie Seir; ¹⁰ to są imiona synów Ezawa: Elifaz, syn Ady, żony Ezawa, i Reuel, syn Basmat, żony Ezawa.¹¹ Synami Elifaza byli: Teman, Omar, Cefo, Gatam i Kenaz. ¹² Timna była drugorzędną żoną Elifaza, syna Ezawa; ona urodziła Elifazowi Amaleka. To są więc potomkowie Ady, żony Ezawa.
¹³ Oto synowie Reuela: Nachat, Zerach, Szamma i Mizza. Oni to byli potomkami Basmat, żony Ezawa.
¹⁴ Ci są synami żony Ezawa Oholibamy, córki Any a wnuczki Cibeona: urodziła ona Ezawowi Jeusza, Jalama i Koracha.¹⁵ Oto książęta wśród potomków Ezawa, synów Elifaza, pierworodnego Ezawa: książę Teman, książę Omar, książę Cefo, książę Kenaz, ¹⁶ (książę Korach), książę Gatam, książę Amalek. To są książęta wśród potomków Elifaza w ziemi Edom. Oni są potomkami Ady.
¹⁷ Oto synowie Reuela, syna Ezawa: książę Nachat, książę Zerach, książę Szamma, książę Mizza. To są książęta wśród potomków Reuela w ziemi Edom. Oni są potomkami Basmat, żony Ezawa.¹⁸ Oto synowie Oholibamy, żony Ezawa: książę Jeusz, książę Jalam, książę Korach. To są książęta wśród potomków żony Ezawa Oholibamy, córki Any.¹⁹ Są to potomkowie Ezawa, książęta spośród nich, to znaczy spośród Edomitów.
²⁰ Oto synowie Choryty Seira, pramieszkańca^K kraju: Lotan, Szoban, Cibeon, Ana, ²¹ Diszon, Ecer i Diszan. Oto książęta Chorytów, potomkowie Seira w ziemi Edom.
²² Synami Lotana byli Chori i Hemam, siostrą zaś Lotana była Timna.²³ Synami Szobala byli: Alwan, Manachat, Ebal, Szefo i Onam.²⁴ Synami Cibeona byli Ajja i Ana. Jest to ten sam Ana, który odkrył na pustkowiu ciepłe źródła^K, kiedy pasł osły swego ojca Cibeona.
²⁵ A oto potomkowie Any: Diszon i Oholibama, córka Any.
²⁶ Synami Diszona byli: Chemdan, Eszban, Jitran i Keran.
²⁷ Synami Ecera byli: Bilhan, Zaawan i Akan.
²⁸ Synami Diszana byli: Uc i Aran.
²⁹ A oto książęta Chorytów: książę Lotan, książę Szobal, książę Cibeon, książę Ana, ³⁰ książę Diszon, książę Ecer, książę Diszan.
Są to książęta Chorytów według podziału na szczepy w krainie Seir.
³¹ A oto królowie, którzy panowali w krainie Edom, zanim jeszcze król panował nad Izraelem^K. ³² Panował więc w Edomie Bela, syn Beora; jego miasto zwało się Dinhaba. ³³ Kiedy Bela zmarł, panował po nim Jobab, syn Zeracha z Bosry. ³⁴ Kiedy zaś zmarł Jobab, królem po nim był Chuszam z kraju Temanitów. ³⁵ Kiedy umarł Chuszam, panował po nim syn Bedada^K, Hadad, który pokonał Midianitów na równinie moabskiej. Jego miasto zwało się Awit.³⁶ Po śmierci Hadada panował z kolei Samla z Masreki. ³⁷ Kiedy umarł Samla, tron po nim objął Szaul z Rechobot nad rzeką. ³⁸ Po śmierci Szaula panował Baal-Chanan, syn Akbora, ³⁹ a po śmierci Baal-Chanana, syna Akbora, panował Hadar. Jego miasto zwało się Pau, a jego żona Mehetabel; była ona córką Matredy z Me-Zahab.
⁴⁰ Oto lista książąt Ezawa, wymienionych według ich rodów, terytoriów i imion: książę Timna, książę Alwa, książę Jetet,⁴¹ książę Oholibama, książę Ela, książę Pinon, ⁴² książę Kenaz, książę Teman, książę Mibcar, ⁴³ książę Magdiel i książę Iram. To są książęta Edomu [wyliczeni] według miejsca ich zamieszkania w ich własnej ziemi. To jest Ezaw, praojciec Edomitów.

DZIEJE JÓZEFA I JEGO BRACI: 37,1-50,26

Józef w domu ojca

37 ¹ Jakub mieszkał w ziemi Kanaan, do której [niegdyś] przywędrował jego ojciec. ² A oto dzieje Jakuba:
Józef jako siedemnastoletni młodzieniec był pasterzem owiec wespół ze swymi braćmi, synami drugorzędnych żon ojca, Bilhy i Zilpy. Józef donosił ojcu, co złego mówiono o braciach. ³ A Izrael ukochał Józefa najbardziej ze wszystkich swoich synów, bo doczekał się go w starości. Sprawił mu też kosztowną szatę.⁴ Ale bracia [Józefa] widzieli, że ojciec kocha go bardziej niż wszystkich [innych] jego braci i znienawidzili go tak, że nie umieli rozmawiać z nim przyjaźnie.
⁵ Pewnego razu Józef miał sen, który opowiedział braciom. A oni jeszcze bardziej go znienawidzili. ⁶ On mianowicie tak do nich powiedział:
— Posłuchajcie, proszę, jaki miałem sen! ⁷ Oto wiązaliśmy snopy pośród pola. Wtem mój snop podniósł się i stanął prosto, a wasze snopy zebrały się dookoła i pokłoniły się mojemu snopowi.
⁸ Na to bracia powiedzieli do niego:
— Czy miałbyś królować nad nami albo przewodzić wśród nas?
I znienawidzili go jeszcze bardziej z powodu jego snów i jego słów. ⁹ Tymczasem [Józef] miał jeszcze inny sen i tak opowiedział go braciom:
— Miałem znowu taki sen, że słońce, księżyc i jedenaście gwiazd oddawały mi pokłon.
¹⁰ Kiedy jednak opowiedział [ten sen] ojcu i braciom, ojciec zganił go, mówiąc:
— Cóż ma znaczyć ten sen, który ci się przyśnił? Czy może to ja a także twoja matka i twoi bracia mamy przyjść, aby upaść przed tobą na twarz?
¹¹ Tak więc bracia zazdrościli mu, ojciec zaś zapamiętał sobie to wydarzenie.

Bracia sprzedają Józefa

¹² Razu pewnego, gdy bracia poszli paść owce ojca do Sychem, ¹³ Izrael tak rzekł do Józefa:
— Twoi bracia pasą trzody aż w Sychem. Pójdźże, bo chcę cię wysłać do nich.
Józef odpowiedział mu:
— Jestem gotów!
¹⁴ Rzekł więc do niego:
— Idź i zobacz, czy wiedzie się dobrze braciom i trzodzie; donieś mi o wszystkim.
I tak wyprawił go z doliny Chebronu, a on poszedł w stronę Sychem. ¹⁵ Spotkał go [tam], błąkającego się po polu, jakiś człowiek; i ten go zapytał:
— Czego szukasz?
¹⁶ Odpowiedział:
— Szukam swych braci. Powiedz mi, proszę, gdzie oni pasą?
¹⁷ Odpowiedział ów człowiek:
— Odeszli stąd, gdyż słyszałem, jak mówili: „Ciągnijmy do Dotain!”
Poszedł więc Józef za braćmi i odnalazł ich w Dotain. ¹⁸ Dostrzegli go z daleka, i zanim jeszcze przybliżył się do nich, podstępnie uradzili go zgładzić. ¹⁹ A tak mówili do siebie:
— Oto nadchodzi ten mistrz od snów!²⁰ Do dzieła! Zabijmy go, wrzućmy do jakiejś studni i rozpowiadajmy, że go dziki zwierz pożarł. Przekonamy się, na co zdadzą mu się jego sny.
²¹ Ruben, kiedy to usłyszał, chciał ocalić go z ich rąk, mówiąc:
— Nie odbierajmy mu życia!
²² I dalej tak mówił Ruben do nich:
— Nie rozlewajcie krwi! Wrzućcie go do tej oto studni na pustyni, ale nie podnoście ręki na niego.
[Mówił to], by go ocalić z ich rąk i zwrócić swemu ojcu. ²³ Gdy więc Józef podszedł do braci, zdarli z niego szatę, ową kosztowną szatę, którą miał na sobie.²⁴ Następnie chwycili go i wrzucili do studni; a była to sucha studnia, bez wody. ²⁵ Potem zasiedli do jedzenia. Kiedy podnieśli oczy, spostrzegli karawanę Ismaelitów nadciągającą z Gilead. Ich wielbłądy dźwigały korzenie, balsam i wonną żywicę. Wędrowali w dół do Egiptu. ²⁶ Wówczas Juda tak się odezwał do braci:
— Co za korzyść, że zabijemy brata i zataimy to [przelanie] jego krwi? ²⁷ Lepiej go sprzedać Ismaelitom, a nasza ręka niech go nie tyka, bo to rodzony nasz brat!
I bracia posłuchali go. ²⁸ A gdy kupcy midianiccy przeciągali obok, [bracia] wyciągnęli Józefa ze studni i sprzedali Ismaelitom za dwadzieścia syklów srebra. Ci zaś powiedli Józefa do Egiptu.²⁹ Kiedy Ruben powrócił do owej studni, nie było już w niej Józefa. Rozdarł więc swoją szatę, ³⁰ wrócił do braci i zawołał:
— Nie ma chłopca! Dokądże teraz pójdę?
³¹ Oni zaś wzięli szatę Józefa, zabili młodego kozła i umoczyli tę szatę we krwi.³² Potem wysłali tę kosztowną szatę; dostarczyli ją swemu ojcu ze słowami:
— Znaleźliśmy to. Rozpoznaj, czy to szata twojego syna, czy nie?
³³ A on rozpoznał ją i zawołał:
— Szata mego syna! Dziki zwierz go pożarł! Józef został rozszarpany!
³⁴ I Jakub rozdarł swój płaszcz, przywdział włosiennicę i przez wiele dni opłakiwał swego syna. ³⁵ Wszyscy jego synowie i wszystkie córki starały się go pocieszyć, on jednak nie dawał się pocieszyć, mówiąc:
— W boleści odejdę za synem moim do Szeolu.
Tak opłakiwał go ojciec. ³⁶ Tymczasem Midianici sprzedali Józefa w Egipcie urzędnikowi faraona, dowódcy straży przybocznej, Putyfarowi.

Juda i Tamara

38 ¹ W tym czasie Juda opuścił swych braci, a przyłączył się do pewnego męża w Adullam imieniem Chira.² Tam zobaczył Juda córkę Kanaanity, któremu^K było na imię Szua; tę wziął za żonę i współżył z nią. ³ Ona poczęła i urodziła syna, a on nadał mu imię Er.⁴ Potem jeszcze raz poczęła i urodziła syna nadając mu imię Onan. ⁵ Następnie znowu urodziła syna, któremu dała imię Szela. Ten jej poród miał miejsce w Kezib. ⁶ Dla swego pierworodnego Era wziął Juda żonę imieniem Tamara. ⁷ Ale w oczach Jahwe ten Er, pierworodny Judy, okazał się złym i Jahwe pozbawił go życia. ⁸ Wtedy Juda rzekł do Onana:
— Współżyj z żoną twego brata, wypełnij obowiązek jako szwagier i wzbudź potomstwo swemu bratu.
⁹ Onan wiedział jednak, że do niego nie będzie należało to potomstwo. Ilekroć więc współżył z żoną swego brata, czynił źle [zrzucając nasienie] na ziemię, ażeby nie dać bratu potomstwa. ¹⁰ Lecz czyn ten nie podobał się Jahwe, więc i jego pozbawił życia. ¹¹ Wtedy Juda rzekł do swojej synowej Tamary:
— Jako wdowa mieszkaj teraz w domu swego ojca, aż dorośnie mój syn Szela.
[Juda] pomyślał jednak, że i ten mógłby umrzeć, podobnie jak jego bracia. Tamara odeszła więc i zamieszkała w domu swego ojca.
¹² Po dłuższym czasie umarła żona Judy, córka Szuy. Kiedy Juda już pocieszył się [po tej stracie], wybrał się raz z Chirą, przyjacielem z Adullam, do Timny, aby pilnować strzygących owce. ¹³ Wnet doniesiono Tamarze:
— Twój teść podąża właśnie do Timny na strzyżenie owiec.
¹⁴ Wtedy ona zdjęła z siebie szaty wdowie, okryła się welonem i tak zasłonięta usiadła przy bramie Enajim, na drodze do Timny. Wiedziała bowiem, że choć Szela dorósł, ona nie będzie mu dana za żonę.¹⁵ Juda zobaczywszy ją, wziął ją za nierządnicę, gdyż zakryła sobie twarz. ¹⁶ Zboczył więc do niej na [skraj] drogi i rzekł:
— Pozwól mi przyjść do siebie!
Nie wiedział bowiem, że to jego synowa.
Ona zaś spytała:
— Co mi dasz, jeżeli pozwolę ci przyjść do mnie?
¹⁷ On odpowiedział:
— Przyślę ci koźlę ze stada.
Ona odparła:
— A czy dasz mi zastaw aż do czasu, gdy mi je przyślesz?
¹⁸ Zapytał wówczas:
— Jaki zastaw mam ci dać?
A ona odrzekła:
— Sygnet twój, naszyjnik i laskę, którą trzymasz w ręce.
Dał jej, a następnie współżył z nią; i poczęła z nim. ¹⁹ Potem odeszła, zdjęła z siebie welon i wdziała szaty wdowie. ²⁰ Juda posłał koźlę przez swego przyjaciela Adullamitę, by odebrać zastaw od owej kobiety, ale ten jej nie znalazł. ²¹ Pytał więc mieszkańców tej miejscowości:
— Gdzie jest w Enajim ta kedesza, [siadająca] przy drodze?
Ale oni odpowiedzieli:
— Nie było tu żadnej kedeszy!
²² Wrócił zatem do Judy mówiąc:
— Nie znalazłem jej, ale i miejscowi ludzie powiedzieli: „Nie było tu żadnej kedeszy”.
²³ Na to Juda rzekł:
— Niech ona zatrzyma [to] sobie, bylebyśmy nie stali się pośmiewiskiem. Przecież posłałem to koźlę, ale jej nie znalazłeś.
²⁴ Po upływie około trzech miesięcy doniesiono Judzie:
— Twoja synowa Tamara dopuściła się nierządu, jest nawet z tego powodu brzemienna.
Wtedy Juda rozkazał:
— Wyprowadźcie ją i niech będzie spalona!
²⁵ Kiedy ją jednak wyprowadzono, posłała do swego teścia [przedmioty] z wiadomością:
— Brzemienną jestem za sprawą mężczyzny, do którego należą te [przedmioty].
I dodała:
— Wybadaj, do kogo należy ten sygnet, ten naszyjnik i ta laska.
²⁶ Juda poznał [je] i rzekł:
— Ona ma słuszność, nie ja, bom jej nie wydał za mego syna Szelę.
Lecz [Juda] więcej z nią nie żył. ²⁷ A gdy nadszedł czas porodu, okazało się, że będzie miała bliźnięta. ²⁸ Skoro tylko zaczęła rodzić i [dziecko] wyciągnęło rączkę, położna ujęła [ją] i zawiązała na rączce czerwoną krajkę, mówiąc:
— Ten urodzi się wpierw.
²⁹ Ale on cofnął rączkę — i urodził się jego brat. Rzekła wtedy:
— Dla siebie zrobiłeś to przejście! Dano mu więc imię Perec. ³⁰ Potem urodził się jego brat, który miał na rączce ową czerwoną krajkę. Temu nadano imię Zerach.

Józef w domu Putyfara.
Uwięzienie Józefa

39 ¹ Józef został zatem uprowadzony do Egiptu. Egipcjanin Putyfar, urzędnik faraona, dowódca straży przybocznej, kupił go od Ismaelitów, którzy go tam przywiedli. ² Ale Jahwe był z Józefem, dlatego dobrze mu się wiodło w domu jego egipskiego pana. ³ Gdy więc pan jego spostrzegł, że Jahwe jest z Józefem i szczęści mu we wszystkim, co ten czyni, ⁴ znalazł Józef łaskę w jego oczach i był jego [najbliższym] sługą. Potem uczynił go zarządcą swego domu, oddając pod jego opiekę cały swój dobytek. ⁵ Odkąd zaś uczynił go zarządcą swego domu i w ogóle całego mienia, Jahwe błogosławił domowi tego Egipcjanina ze względu na Józefa; błogosławieństwo Jahwe spoczęło nad całym jego dobytkiem, tak w domu, jak i na polu.⁶ Powierzywszy zaś Józefowi całe swe mienie, nie zajmował się już przy nim niczym, chyba tylko pokarmami, które zwykł jadać.
A Józef miał miłą i ujmującą powierzchowność. ⁷ Po pewnym czasie zwróciła na Józefa uwagę żona pana i namawiała [go]:
— Połóż się ze mną!
⁸ Ale on nie zgodził się i tak odpowiedział żonie swego pana:
— Mój pan nie troszczy się przy mnie o nic w tym domu, a całe swoje mienie oddał pod moją opiekę. ⁹ On sam nie ma w domu większej władzy ode mnie; niczego mi też nie zabrania z wyjątkiem ciebie, bo jesteś jego żoną. Jakże więc mógłbym dopuścić się tak wielkiej niegodziwości i zgrzeszyć przeciwko Bogu?
¹⁰ I chociaż dzień w dzień tak Józefa namawiała, nie zgodził się położyć się z nią (współżyć z nią). ¹¹ Pewnego dnia, gdy wszedł do domu, aby wykonywać swoją pracę i nie było w domu nikogo z domowników, ¹² ona uchwyciła go za suknię, mówiąc:
— Połóż się ze mną!
On jednak zostawił w jej ręce swoją suknię, wyrwał się i wybiegł na dwór. ¹³ Wtedy ona, widząc, że zostawił swoją suknię w jej ręce i uciekł na dwór,¹⁴ poczęła wzywać swych domowników i opowiadać:
— Patrzcie! Hebrajczyka nam sprowadzono, aby bawił się naszym kosztem. Oto przyszedł do mnie i chciał się położyć ze mną! Kiedy jednak zaczęłam głośno krzyczeć, ¹⁵ on — usłyszawszy, że wołam i krzyczę — zostawił u mnie swój płaszcz, wyrwał się i wybiegł na dwór.
¹⁶ Zatrzymała więc suknię jego u siebie aż powrócił do domu jego pan. ¹⁷ Wtedy opowiedziała mu tak samo:
— Ten niewolnik hebrajski, coś go do nas sprowadził, naszedł mnie, aby zabawić się ze mną! ¹⁸ Kiedy jednak podniosłam krzyk i zaczęłam wołać, zostawił u mnie suknię i uszedł na dwór.
¹⁹ Skoro jego pan usłyszał słowa żony, która powiedziała, że „tak właśnie obszedł się ze mną twój sługa” — wpadł w gniew. ²⁰ Pan Józefa kazał go ująć i odstawić do więzienia, do miejsca, gdzie byli zamknięci więźniowie króla. Przebywał więc tam w więzieniu. ²¹ Ale Jahwe był z Józefem i otaczał go życzliwością, jednając mu łaskę w oczach nadzorcy więzienia. ²² Ten nadzorca więzienia oddał wszystkich zamkniętych w więzieniu pod opiekę Józefa. On więc zarządzał wszystkim, co się tam działo.²³ Odtąd nadzorca więzienia nie troszczył się o nic z tego, co było pod pieczą Józefa, albowiem Jahwe był z nim i Jahwe szczęścił wszystkiemu, co ten czynił.

40 ¹ W jakiś czas po tych zdarzeniach podczaszy króla Egiptu i piekarz nadworny dopuścili się wykroczenia przeciw swemu panu (przeciw królowi Egiptu). ² Faraon rozgniewał się na obu swych dostojników, na nadwornego podczaszego i nadwornego piekarza, ³ i oddał ich pod straż [w] domu dowódcy straży przybocznej, czyli do więzienia, gdzie zamknięty był Józef. ⁴ Dowódca straży przybocznej zlecił Józefowi nadzór nad nimi; ten miał im [też] usługiwać. Tak przebywali jakiś czas pod strażą.
⁵ Pewnej nocy obaj — podczaszy i piekarz króla Egiptu, którzy byli zamknięci w więzieniu — mieli sen, a każdy miał sen coś innego oznaczający. ⁶ Józef, przyszedłszy do nich rano, spostrzegł, że byli zatroskani. ⁷ Zapytał wówczas tych urzędników faraona, przebywających z nim pod strażą w domu jego pana:
— Czemuż to dzisiaj macie twarze tak zachmurzone?
⁸ Odpowiedzieli mu:
— Mieliśmy sen, a nie ma go [nam] kto objaśnić.
Józef na to rzekł do nich:
— Czyż nie do Boga należy objaśnienie? Opowiedzcie mi więc!
⁹ Wówczas nadworny podczaszy tak opowiedział Józefowi swój sen:
— W moim śnie nagle [ujrzałem] przed sobą szczep winny. ¹⁰ Na tym winnym szczepie były trzy gałązki, a on właśnie pączkował: rozwinął się jego kwiat, a jego grona wydały dojrzałe jagody.¹¹ Ja trzymałem w ręku kubek faraona; pochwyciłem te jagody, wycisnąłem je do kubka faraona i oddałem kubek w ręce faraona.
¹² Wtedy Józef rzekł do niego:
— Takie jest jego znaczenie: trzy gałązki to są trzy dni. ¹³ Jeszcze trzy dni, a faraon uniesie twoją głowę i przywróci cię na twój urząd; będziesz podawał kubek do rąk faraona jak było dawniej, kiedy byłeś podczaszym. ¹⁴ Jeśli zaś przypomnisz sobie, że byłem z tobą, to skoro tylko będzie ci się dobrze wiodło, wyświadcz mi tę łaskę: wspomnij o mnie faraonowi i uwolnij mnie z tego domu.¹⁵ Podstępnie bowiem zostałem uprowadzony z kraju Hebrajczyków, a tutaj nie popełniłem niczego takiego, żeby mnie [za to] wtrącono do tego lochu.
¹⁶ Nadworny piekarz, widząc, że pomyślnie objaśnił [sen], rzekł do Józefa:
— A ja w moim śnie miałem na głowie trzy kosze pieczywa. ¹⁷ W tym koszu, co był na wierzchu, znajdowały się wszelkiego rodzaju ciasta przygotowane dla faraona przez piekarza. A oto ptaki wyjadały je z tego kosza na mej głowie.¹⁸ Na to Józef tak odpowiedział:
— Znaczenie tego [snu] jest takie: trzy kosze to trzy dni. ¹⁹ Jeszcze trzy dni, a faraon uniesie głowę twoją i powiesi cię na drzewie. Wówczas ptaki będą pożerać twe ciało.
²⁰ Na trzeci dzień była uroczystość urodzin faraona, który wydał przyjęcie dla wszystkich swoich dworzan. Wtedy też wobec swych dworzan [faraon] rozstrzygnął o losie nadwornego podczaszego i nadwornego piekarza. ²¹ I tak: nadwornego podczaszego przywrócił na jego urząd — miał więc podawać kubek do rąk faraona — ²² nadwornego piekarza zaś powiesił, tak jak im to wyłożył Józef. ²³ Lecz nadworny podczaszy o Józefie nie pamiętał; zapomniał o nim.

Sny faraona

41 ¹ Po upływie dwóch lat faraonowi śniło się, że stał nad Nilem. ² Nagle wyszło z Nilu siedem krów dorodnych i okazałej tuszy i zaczęło się paść w trawie. ³ Niebawem z Nilu wyszło za tamtymi siedem innych krów wynędzniałych, wychudzonych, i stanęło przy tamtych krowach nad brzegiem Nilu. ⁴ Te właśnie krowy wynędzniałe i wychudzone pożarły tamte siedem krów dorodnych i tłustych. Wtedy faraon przebudził się. ⁵ A kiedy zasnął, śnił po raz drugi, że siedem kłosów grubych i pełnych wyrosło na jednej łodydze. ⁶ Nagle po nich wzeszło siedem kłosów pustych i przepalonych wiatrem wschodnim. ⁷ Te kłosy puste pochłonęły siedem kłosów grubych i pełnych. Wtedy faraon przebudził się [i zrozumiał], że to był tylko sen. ⁸ Rano odczuwał niepokój i polecił przywołać wszystkich wróżbiarzy egipskich i wszystkich mędrców. Opowiedział im swój sen, ale nie było nikogo, kto by go faraonowi objaśnił.⁹ Wtedy nadworny podczaszy rzekł do faraona:
— Muszę przypomnieć dzisiaj swoje przewinienie: ¹⁰ Faraon rozgniewał się [raz] na swych dworzan i oddał pod nadzór dowódcy straży przybocznej mnie i nadwornego piekarza. ¹¹ Tej samej nocy mieliśmy obaj sen, ja i on, a każdy z nas miał sen o szczególnym znaczeniu. ¹² A był tam z nami młody Hebrajczyk, sługa dowódcy straży przybocznej. Opowiedzieliśmy mu [to], a on objaśnił nam nasze sny — każdemu objaśnił jego sen. ¹³ I stało się, jak nam wyłożył: mnie przywrócono na dawne stanowisko, tamtego zaś powieszono.
¹⁴ Wówczas faraon polecił przywołać Józefa. Ten szybko został zwolniony z więzienia, ostrzygł się, zmienił swą odzież i udał się do faraona. ¹⁵ Faraon zaś rzekł do Józefa:
— Miałem sen, lecz nie ma nikogo, kto by go wyjaśnił. O tobie zaś słyszałem, że wystarczy, iż usłyszysz sen, a zaraz go objaśnisz.
¹⁶ A Józef odpowiedział faraonowi:
— Nie ja, lecz Bóg da szczęśliwą odpowiedź faraonowi.
¹⁷ Wtedy faraon zaczął opowiadać Józefowi:
— Oto w moim śnie stanąłem nad brzegiem Nilu. ¹⁸ Wtem z Nilu wyszło siedem krów okazałej tuszy i pięknej budowy i zaczęło się paść w trawie.¹⁹ Nagle siedem innych krów wyszło za tamtymi, słabych, wynędzniałych i wychudłych. W całej ziemi egipskiej nie widziałem tak brzydkich [stworzeń]!²⁰ Te chude i brzydkie krowy pożarły siedem tamtych pierwszych, tłustych.²¹ A gdy się już znalazły we wnętrzu ich, nie można było poznać, że się tam znalazły, bowiem ich wygląd pozostał równie nędzny, jak przedtem. Wówczas się zbudziłem. ²² A potem zobaczyłem jeszcze we śnie siedem kłosów wyrosłych z jednej łodygi, pełnych i dorodnych. ²³ Raptem po nich wzeszło siedem kłosów suchych, pustych, przepalonych wiatrem wschodnim. ²⁴ Te puste kłosy pochłonęły siedem tamtych kłosów dorodnych. Opowiedziałem [sny] wróżbiarzom, lecz nie było nikogo, kto by mi [je] wyłożył.
²⁵ Wtedy Józef oznajmił faraonowi:
— Sen faraona jest [tylko] jeden. Bóg wyjawił faraonowi, co uczyni. ²⁶ Siedem dorodnych krów to siedem lat, siedem zaś kłosów dorodnych to [także] siedem lat. Jest to zatem jeden i ten sam sen.²⁷ Natomiast siedem krów słabych i nędznych, które wyszły po tamtych, to [również] siedem łat, a i siedem kłosów słabych, przepalonych wschodnim wiatrem, oznacza, że przyjdzie siedem lat głodu.²⁸ Oto co powiedziałem faraonowi: Bóg ukazał faraonowi, co uczyni. ²⁹ Oto nadchodzi siedem lat wielkiej obfitości w całej ziemi egipskiej. ³⁰ Po nich będzie siedem lat głodu. Wówczas w niepamięć pójdzie cała owa obfitość w ziemi egipskiej, a ziemię tę wyniszczy głód. ³¹ I obfitości nie zazna już nikt w tej ziemi wobec głodu, który potem nadejdzie; a będzie bardzo wielki. ³² To zaś, iż sen ten dwukrotnie powtórzył się faraonowi, znaczy, że Bóg rzecz zamyślił i pospiesza z jej wykonaniem. ³³ Teraz więc faraon powinien wybrać męża roztropnego i mądrego i pod jego zarząd oddać ziemię egipską. ³⁴ Niech faraon ponadto wyznaczy nadzorców nad tą ziemią i [gromadzi] piątą część [zbiorów] z ziemi egipskiej przez siedem lat obfitości!³⁵ Oni niechaj zbierają wszelką żywność w tych dobrych latach, jakie nadejdą. Niech też gromadzą zboże do dysypozycji faraona — żywność dla miasta — i pilnie strzegą! ³⁶ A tak żywność ta będzie stanowić dla kraju zapasy na siedem lat głodu, które nastaną w ziemi egipskiej, ażeby kraj nie wyludnił się z powodu głodu.

Wywyższenie Józefa

³⁷ Ta odpowiedź spodobała się faraonowi i wszystkim jego dworzanom. ³⁸ Faraon zapytał więc swych dworzan:
— Czy znajdziemy męża podobnego do tego oto, w którym jest duch Boży?
³⁹ A potem faraon rzekł do Józefa:
— Skoro Bóg dał ci poznać to wszystko, nie ma nikogo równie roztropnego i mądrego, jak ty. ⁴⁰ Będziesz zatem przełożonym nad moim domem, a cały mój lud posłuszny będzie twym rozkazom. Samym tylko tronem będę górował nad tobą.
⁴¹ I dalej mówił faraon do Józefa:
— Patrz! Mianuję cię rządcą całego Egiptu!
⁴² Potem faraon zdjął sygnet z palca i wsunął go na palec Józefa; i kazał go oblec w szaty z cienkiego lnu, a na jego szyi zawiesił złoty łańcuch. ⁴³ Potem polecił go obwozić na swoim drugim rydwanie, [słudzy] zaś wołali przed nim: „Abrek!” Tak to mianował go rządcą całego Egiptu. ⁴⁴ Powiedział też faraon do Józefa:
— Ja jestem faraonem, lecz bez zgody twojej nikt w całej ziemi egipskiej nie ruszy ręką ani nogą!
⁴⁵ Faraon nadał Józefowi imię Cofnat Paneach. I dał mu za żonę Asnat, córkę kapłana Poti-Fery z On. [Odtąd] kroczył Józef na czele Egiptu^K.
⁴⁶ Józef zaś liczył lat trzydzieści, kiedy stanął przed faraonem, królem Egiptu. Potem odszedł Józef od faraona i przemierzał całą ziemię egipską. ⁴⁷ A ziemia ta w siedmiu latach urodzaju rodziła niezwykle. ⁴⁸ Gromadził więc przez siedem lat całą żywność, jaka była w ziemi egipskiej. [Tę] żywność składał po miastach, mianowicie żywność z pola otaczającego dane miasto składał właśnie w nim. ⁴⁹ I tak nagromadził Józef zboża jak piasku morskiego, mnóstwo takie, że aż przestano mierzyć, bo było go bez liku. ⁵⁰ Zanim nadszedł czas głodu, urodzili się Józefowi dwaj synowie; urodziła mu ich Asnat, córka Poti-Fery, kapłana z On. ⁵¹ Pierworodnemu dał Józef imię Manasse, gdyż [mówił]: „Bóg dał mi zapomnieć o całej mojej udręce i o [utracie] ojczystego domu”. ⁵² Drugiemu dał imię Efraim, gdyż [mówił]: „Bóg uczynił mnie płodnym w kraju mojego nieszczęścia”.
⁵³ Siedem lat obfitości, jaka panowała w Egipcie, dobiegło jednak końca.⁵⁴ Rozpoczęło się, jak zapowiedział Józef, siedem lat głodu. Nastał głód we wszystkich krajach, lecz w całej ziemi egipskiej była żywność^K. ⁵⁵ Kiedy jednak i cały Egipt zaczął odczuwać głód, lud wołał do faraona o żywność. A faraon odpowiedział wszystkim Egipcjanom:
— Idźcie do Józefa i róbcie, jak wam każe!
⁵⁶ Ten głód objął cały kraj. Józef przeto otworzył wszystkie spichlerze ze zbożem^K, które w nich było, i sprzedawał Egipcjanom. A głód w Egipcie wzmagał się. ⁵⁷ Wszystkie kraje podążały do Egiptu, by od Józefa kupić zboże, gdyż głód srożył się na całym świecie.

Pierwsze spotkanie Józefa z braćmi

42 ¹ Kiedy Jakub dowiedział się, że w Egipcie jest zboże, rzekł do swoich synów:
— Czemu spoglądacie po sobie [bezradnie]?
² I dodał:
— Słyszałem, że w Egipcie jest zboże! Ruszajcie więc tam w dół i zakupcie tam zboża dla nas, abyśmy mogli przetrwać i byśmy nie poumierali.
³ Tak więc dziesięciu braci Józefa wyruszyło w dół, aby zakupić zboża w Egipcie. ⁴ Jednakże Beniamina, brata Józefa, nie wysłał Jakub razem z jego braćmi z obawy, by nie przytrafiło mu się jakieś nieszczęście.
⁵ Synowie Izraela przybyli po zakup zboża razem z innymi przybyszami, gdyż w ziemi Kanaan panował głód. ⁶ A Józef sprawował wówczas władzę nad krajem; on to sprzedawał zboże całej ludności tego kraju. Bracia Józefa przyszli i pokłonili mu się, dotykając twarzą ziemi. ⁷ Ujrzawszy swych braci Józef poznał ich, lecz sam nie dał im się poznać. Wyniośle przemówił do nich, pytając:
— Skąd to przybywacie?
Oni odpowiedzieli:
— Z ziemi Kanaan, ażeby kupić zboża na pożywienie.
⁸ Józef poznał swych braci, choć oni go nie poznali; ⁹ i przypomniał sobie owe sny, które miał o nich, i rzekł do nich:
— Szpiegami jesteście! Przyszliście wypatrywać słabych miejsc tego kraju!
¹⁰ Wtedy oni odpowiedzieli mu:
— O nie, panie! Twoi słudzy przyszli kupić zboża na pożywienie. ¹¹ Wszyscy jesteśmy synami jednego męża. Jesteśmy uczciwi. Słudzy twoi nie są szpiegami!
¹² Ale on rzekł do nich:
— Nie! Przyszliście wypatrywać nie obwarowanych miejsc tego kraju.
¹³ Oni odparli:
— Jest nas, sług twoich, dwunastu braci, synów jednego męża w ziemi Kanaan. Tylko najmłodszy jest teraz przy naszym ojcu, a jednego już nie ma.
¹⁴ A Józef powiedział do nich:
— Jest tak, jak oznajmiłem wam: jesteście szpiegami. ¹⁵ Będziecie więc poddani próbie. Na życie faraona — nie odejdziecie stąd, aż przybędzie tutaj najmłodszy wasz brat! ¹⁶ Wyślijcie jednego spośród was, niech zabierze waszego brata. Wy tymczasem zostaniecie uwięzieni, a wasze słowa będą sprawdzone; okaże się, czy prawdą jest, co mówiliście. Jeśli tak nie jest: na życie faraona — jesteście szpiegami!
¹⁷ Oddał ich potem pod straż na trzy dni.
¹⁸ Na trzeci dzień rzekł Józef do nich:
— Uczyńcie tak, a pozostaniecie przy życiu, bom człowiek bogobojny. ¹⁹ Jeśli jesteście uczciwymi braćmi, to jeden z was będzie zamknięty w waszym [obecnym] więzieniu, a wy jedźcie, aby zbożem zaradzić głodowi waszych rodzin. ²⁰ Gdy sprowadzicie do mnie swojego najmłodszego brata, wtedy wasze słowa zostaną potwierdzone i nie pomrzecie.
Uczynili tak. ²¹ Mówili zaś do siebie:
— Rzeczywiście zawiniliśmy względem naszego brata, widzieliśmy boleść jego serca, gdy nas o litość błagał, i nie wysłuchaliśmy [go]. Dlatego to spadła na nas ta udręka.
²² A Ruben odezwał się do nich tymi słowy:
— Czy wam nie mówiłem: „Nie grzeszcie względem tego dziecka?” Aleście nie usłuchali, a teraz oto żąda się odpowiedzialności za jego krew!
²³ Nie wiedzieli natomiast, że Józef [ich] rozumie, gdyż [zawsze] był tłumacz między nimi. ²⁴ Józef więc oddalił się od nich i zapłakał. Potem wrócił do nich i rozmawiał z nimi, a wybrawszy spośród nich Symeona kazał go w ich obecności uwięzić. ²⁵ Józef polecił następnie napełnić zbożem ich wory, a ich pieniądze włożyć z powrotem każdemu do worka i dać im na drogę jedzenia. Tak im też zrobiono, ²⁶ oni zaś włożyli zboże na osły i wyruszyli stamtąd. ²⁷ Kiedy w gospodzie jeden [z nich] otworzył swój wór, aby nakarmić osła, zobaczył swoje pieniądze: leżały na wierzchu worka.
²⁸ Oznajmił więc braciom:
— Zwrócono mi pieniądze! Leżą oto w moim worku!
Wtedy opuściła ich odwaga i z drżeniem patrzyli na siebie mówiąc:
— Cóż to nam Bóg uczynił?
²⁹ Przybywszy do Jakuba, ojca swego, do ziemi Kanaan, opowiedzieli mu o wszystkim, co im się przydarzyło, mówiąc:
— ³⁰ Władca tego kraju rozmawiał z nami surowo, bo wziął nas za ludzi szpiegujących kraj. ³¹ Wtedy powiedzieliśmy mu: „Myśmy uczciwi, nie jesteśmy szpiegami! ³² Jest nas dwunastu braci, synów tego samego ojca; jednego już nie ma, a najmłodszy jest teraz przy ojcu w ziemi Kanaan”. ³³ Na to ów mąż, władca tego kraju, rzekł do nas: „Po tym poznam, czy jesteście uczciwi: Zostawcie u mnie jednego ze swoich braci, weźcie [zboże], ażeby zapobiec głodowi waszych rodzin, i jedźcie! ³⁴ później sprowadzicie do mnie swego najmłodszego brata. Wtedy poznam, że nie jesteście szpiegami, lecz uczciwymi ludźmi; oddam wam waszego brata i będziecie mogli swobodnie korzystać z tego kraju”.
³⁵ Potem zaczęli opróżniać swoje wory, a oto każdy znalazł swój woreczek z pieniędzmi w swoim worze. Skoro więc i oni, i ojciec ich zobaczyli woreczki z pieniędzmi, przerazili się. ³⁶ A Jakub, ich ojciec, rzekł do nich:
— Pozbawiacie mnie dzieci! Józefa już nie ma, Symeona nie ma, a i Beniamina chcecie wziąć. Wszystko wali się na mnie!
³⁷ Na to Ruben tak rzekł do ojca:
— Możesz zabić obu moich synów, jeżeli ci go nie przyprowadzę. Daj go pod moją opiekę, a ja ci go zwrócę!
³⁸ Ale [Jakub] odparł:
— Syn mój z wami nie wyruszy! Brat jego nie żyje, on jeden mi został. Gdyby w drodze, w którą się wybieracie, spotkało go jakie nieszczęście, bylibyście sprawcami tego, że ja, starzec, w smutku odszedłbym do Szeolu.

Drugie spotkanie Józefa z braćmi

43 ¹ W kraju panował wielki głód.² Gdy więc skończyło się zboże, które przywieźli z Egiptu, ojciec tak rzekł do nich:
— Jeszcze raz zakupcie dla nas trochę żywności.
³ Na to Juda powiedział do niego:
— ów mąż zobowiązał nas uroczyście, mówiąc: „Nie wolno wam stanąć przede mną, jeżeli nie będzie z wami waszego brata”. ⁴ Jeśli jesteś gotów posłać z nami naszego brata, ruszymy w dół i zakupimy żywności dla ciebie. ⁵ Skoro jednak nie jesteś gotowy [go] posłać, nie wyruszymy, gdyż mąż ów powiedział do nas: „Nie wolno wam stanąć przede mną, jeżeli nie będzie z wami waszego brata”.
⁶ Na to Izrael rzekł:
— Dlaczego sprawiliście mi ten ból, opowiadając owemu człowiekowi, że jeszcze macie brata?
⁷ Odpowiedzieli:
— Ów mąż bardzo się wypytywał o nas i o nasze rodziny: „Czy żyje jeszcze wasz ojciec? Czy macie jeszcze brata?” My więc opowiedzieliśmy mu o tym, o co pytał. Czy mogliśmy wiedzieć, że powie: „Sprowadźcie tu swego brata”?
⁸ I Juda tak [dalej] mówił do swego ojca Izraela:
— Poślij z nami^K tego chłopca. Przygotujemy się, wyruszymy i będziemy żyli; nie umrzemy ani my, ani ty, ani nasze dzieci. ⁹ Ja będę odpowiadał za niego. Ode mnie będziesz się go domagał. Jeśli nie przywiozę go z powrotem do ciebie i nie stawię przed tobą, na zawsze obciążę się grzechem wobec ciebie. ¹⁰ Gdybyśmy nie zwlekali, bylibyśmy do tej pory już dwa razy z powrotem!
¹¹ Wówczas ojciec ich Izrael rzekł do nich:
— Jeżeli już tak ma być, zróbcie, co następuje: Weźcie do swoich naczyń płody ziemi i zawieźcie w darze owemu mężowi: trochę balsamu, trochę miodu, korzeni, olejku, pistacji i migdałów.¹² Weźcie też z sobą podwójną sumę pieniędzy; a pieniądze, które zwrócono wam na wierzchu waszych worów, zwróćcie dokładnie! To mogła być bowiem pomyłka. ¹³ Zabierzcie także swego brata i przygotujcie się, aby znowu stanąć przed owym mężem.¹⁴ Niech Bóg Wszechmocny pozwoli wam znaleźć łaskę u tego męża, aby wam oddał tamtego brata, a także Beniamina. Ja zaś, skoro zostałem pozbawiony dzieci, pozostanę [teraz zupełnie] samotny.
¹⁵ Wzięli zatem mężowie te dary, zabrali też ze sobą podwójną sumę pieniędzy oraz Beniamina, przygotowali się i ruszyli w dół do Egiptu, stając przed obliczem Józefa. ¹⁶ Gdy Józef ujrzał, że Beniamin jest z nimi, rzekł do zarządcy swojego domu:
— Wprowadź tych ludzi do domu, zabij coś i przygotuj, gdyż oni będą w południe jeść razem ze mną.
¹⁷ Ten człowiek zrobił, co mu Józef polecił i wprowadził owych ludzi w dom Józefa. ¹⁸ Oni jednakże przelękli się, że ich wprowadzono do domu Józefa, i mówili: „Wprowadzają nas z powodu tych pieniędzy, które poprzednio włożono do naszych worów; rzucą się na nas, napadną nas i wezmą jako niewolników razem z naszymi osłami!” ¹⁹ W bramie domu podeszli więc do człowieka, który był zarządcą domu Józefa, i poczęli tłumaczyć się przed nim. ²⁰ Mówili:
— Pozwól, panie! Już raz zeszliśmy tu, by kupić żywność. ²¹ Potem przybyliśmy do gospody i otworzyliśmy swoje wory, a tu pieniądze każdego leżały na wierzchu jego wora. Nasze pieniądze w pełnej wadze! Przynieśliśmy je więc z powrotem ze sobą. ²² Wzięliśmy też z sobą i inne pieniądze, aby zakupić żywność. Nie wiemy, kto to włożył pieniądze do naszych worków.
²³ Wtedy on rzekł:
— Bądźcie spokojni! Nie bójcie się! To wasz Bóg, Bóg waszego ojca dał wam skarb do waszych worów. Wasze pieniądze doszły do mnie.
Potem wyprowadził do nich Symeona.
²⁴ Następnie człowiek ten wprowadził owych ludzi do domu Józefa i podał im wody, a oni umyli sobie nogi. Dał też obroku ich osłom. ²⁵ Oni zaś przygotowali podarki i [czekali] na przyjście Józefa w południe; dowiedzieli się bowiem, że tu mają się posilić. ²⁶ Kiedy Józef przyszedł do domu, złożyli mu dary, które mieli ze sobą, kłaniając mu się do samej ziemi. ²⁷ On zapytał ich o zdrowie, a potem powiedział:
— Czy zdrów jest wasz stary ojciec, o którym opowiadaliście? Czy żyje jeszcze?
²⁸ Odpowiedzieli:
— Twój sługa a nasz ojciec jest zdrowy; jeszcze żyje.
I pokłonili mu się głęboko.
²⁹ On zaś rozejrzał się, a widząc swego brata Beniamina, syna matki swojej, zapytał:
— Czy to jest najmłodszy wasz brat, o którym opowiadaliście mi?
I dodał:
— Niech Bóg będzie łaskawy dla ciebie, mój synu!
³⁰ Raptem Józef urwał, gdyż wzruszył się serdecznie nad swoim bratem i zbierało mu się na płacz. Odszedł więc do [drugiej] sali i tam zapłakał. ³¹ Potem obmył twarz i wszedł, a starając się panować nad sobą, wydał polecenie:
— Podajcie posiłek!
³² I podali: osobno jemu, osobno im, osobno Egipcjanom jedzącym razem z nim. Egipcjanie nie mogą bowiem jadać razem z Hebrajczykami, gdyż dla Egipcjan jest to rzecz niestosowna.³³ Usiedli więc przed nim: pierworodny jak się godziło pierworodnemu, a najmłodszy zgodnie ze swym młodym wiekiem; a ludzie ci zdziwieni spoglądali jeden na drugiego. ³⁴ [Józef] kazał porcje, które [leżały] przed nim, zanieść im; ale porcja Beniamina była pięciokrotnie większa od porcji wszystkich innych. Pili i przy tym podochocili sobie razem z nim.

Józef poddaje braci ostatniej próbie

44 ¹ Potem Józef wydał zarządcy swojego domu takie polecenie:
— Napełnij żywnością wory tych ludzi na tyle, ile zdołają unieść; włóż też pieniądze każdego na wierzch jego wora.² Mój zaś puchar, srebrny puchar, włożysz na wierzch wora najmłodszego razem z pieniędzmi za jego zboże.
I zrobił tak, jak mu Józef polecił.³ O świcie wyprawiono więc tych mężów razem z ich osłami. ⁴ Oni opuścili miasto, ale nie oddalili się jeszcze daleko, gdy Józef rzekł do zarządcy swego domu:
— Gotuj się, ruszaj za tymi ludźmi, dopędź ich i zapytaj: „Dlaczego odpłacacie złym za dobre? (Dlaczego ukradliście mi srebrny puchar?^K) ⁵ Czy to nie jest ten, z którego pije mój pan i z którego umie wróżyć? Czyż nie podle postąpiliście, dopuszczając się tego?”
⁶ On więc dopędził ich, a gdy powtórzył im te słowa, ⁷ odpowiedzieli mu:
— Panie, dlaczego wypowiadasz takie słowa? Twoi słudzy nigdy nie uczyniliby czegoś podobnego! ⁸ Przecież pieniądze, które znaleźliśmy na wierzchu naszych worów, przynieśliśmy do ciebie z powrotem z ziemi Kanaan. Jakże więc mielibyśmy kraść srebro lub złoto z domu twojego pana? ⁹ Niechaj umrze ten sługa twój, u którego się to znajdzie, a my niech zostaniemy niewolnikami naszego pana!
¹⁰ Na to on odparł:
— Niechże będzie tak, jak powiedzieliście. Ten, u którego się to znajdzie, będzie moim niewolnikiem, wy zaś będziecie wolni.
¹¹ Prędko każdy zestawił swój wór na ziemię i począł rozwiązywać. ¹² On zaś rozpoczął poszukiwanie zaczynając od najstarszego, a kończąc na najmłodszym. I puchar znalazł się w worze Beniamina. ¹³ Na to oni rozdarli swoje szaty, każdy załadował swojego osła i wrócili do miasta. ¹⁴ Gdy Juda i jego bracia przybyli do domu Józefa, on był tam jeszcze. Padli więc przed nim na twarz,¹⁵ Józef zaś rzekł do nich:
— Jakże mogliście dopuścić się takiego czynu! Czy nie wiedzieliście, że taki człowiek jak ja umie odgadywać?
¹⁶ Na to odrzekł Juda:
— Cóż możemy odpowiedzieć naszemu panu? Jak mamy mówić i usprawiedliwiać się? Bóg znalazł winę u twoich sług. Otośmy więc sługami mego pana; i my, i ten, u którego znalazł się puchar.
¹⁷ Ale Józef odparł:
— Nigdy do tego nie dopuszczę! Ten tylko, u którego znalazł się puchar, ten będzie moim niewolnikiem. Wy natomiast jedźcie spokojnie do swego ojca.
¹⁸ Wówczas Juda zbliżył się do niego i powiedział:
— O, panie! Proszę, niech sługa twój wypowie się przed panem swoim, a ty racz nie unosić się gniewem na niego. Ty jesteś przecież jak faraon. ¹⁹ Pytałeś, mój panie, swoich sług: „Czy macie jeszcze ojca albo brata?” ²⁰ My zaś odpowiedzieliśmy tobie, panie: „Mamy jeszcze starego ojca i jest najmłodszy chłopiec, zrodzony w starości, a jego brat nie żyje. On to pozostał jedyny z tej samej matki, dlatego jest ulubieńcem ojca”. ²¹ Powiedziałeś do swoich sług: „Sprowadźcie go do mnie, abym mógł go zobaczyć”. ²² Wtedy my odpowiedzieliśmy ci, panie: „Ten chłopiec nie może opuścić ojca, bo gdyby go opuścił, [ojciec] umrze”. ²³ Na to rzekłeś do swoich sług: „Jeżeli ten wasz najmłodszy brat nie przybędzie z wami, już więcej nie będziecie oglądali mojego oblicza”. ²⁴ Kiedy więc przyszliśmy do twego sługi, do naszego ojca, powtórzyliśmy mu twoje słowa, panie. ²⁵ Gdy zaś ojciec rzekł: „Kupcie jeszcze raz dla nas trochę żywności”, ²⁶ odpowiedzieliśmy: „Nie możemy ponownie wyruszyć w dół. Jeżeli jednak nasz najmłodszy brat będzie z nami, wtedy pojedziemy. Nie będzie nam wolno oglądać oblicza owego męża, jeśli nie będzie z nami najmłodszego naszego brata”. ²⁷ Wówczas sługa twój, nasz ojciec, powiedział do nas: „Wy wiecie, że moja żona urodziła mi dwóch [synów]. ²⁸ Jeden ode mnie poszedł i myślę, że został rozszarpany, bo nie widziałem go więcej aż do tego czasu. ²⁹ Jeżeli więc weźmiecie mi i tego, a spotka go jakieś nieszczęście, będziecie sprawcami tego, że ja starzec w boleści odejdę do Szeolu”. ³⁰ Gdybym więc przyszedł teraz do sługi twego, naszego ojca, a nie byłoby z nami tego chłopca, do którego on jest tak bardzo przywiązany, ³¹ to skoro tylko zauważy, że chłopca nie ma — umrze. A tak słudzy twoi byliby sprawcami tego, że nasz stary ojciec, twój sługa, w smutku odszedłby do Szeolu. ³² Ja twój sługa, wziąłem odpowiedzialność za tego chłopca przed ojcem, mówiąc: „Jeżeli go nie przyprowadzę do ciebie, obciążę się na zawsze grzechem wobec mego ojca!”³³ Niech więc [ja], twój sługa, zostanę sługą pana mego zamiast tego chłopca, a on niech jedzie ze swymi braćmi.³⁴ Bo jakże mógłbym wrócić do ojca, gdyby nie było ze mną chłopca? Nie mógłbym patrzeć na ból, którego by doznał mój ojciec.

Józef daje się poznać

45 ¹ A Józef nie mógł już dłużej panować nad sobą wobec tych wszykich, którzy dookoła niego stali, i zawołał:
— Każcie wszystkim wyjść stąd!
I gdy nie było nikogo [obcego] przy Józefie, dał się poznać swym braciom.² Zapłakał wtedy tak głośno, że usłyszeli to Egipcjanie; usłyszał i dom faraona.
³ Józef rzekł do swoich braci:
— Ja jestem Józef! Czy mój ojciec żyje jeszcze?
Ale bracia jego nie zdołali mu odpowiedzieć z przestrachu wobec niego. ⁴ Wówczas Józef zwrócił się do braci:
— Zbliżcie się do mnie!
Kiedy się zbliżyli, rzekł:
— Jam jest wasz brat Józef, którego sprzedaliście do Egiptu. ⁵ Jednak nie trapcie się już teraz i nie wyrzucajcie sobie, że mnie tu sprzedaliście, gdyż sam Bóg wysłał mnie przed wami dla zachowania [was] przy życiu. ⁶ Bo już dwa lata panuje głód w tym kraju, a jeszcze pięć lat będzie bez orki i żniwa. ⁷ Tak więc Bóg posłał mnie przed wami, aby wam zapewnić przetrwanie w kraju, aby ocalić życie wielu spośród was. ⁸ A zatem to nie wy wysłaliście mnie tu, lecz Bóg. On mnie uczynił [jak gdyby] ojcem faraona, panem całej jego majętności i władcą całej ziemi egipskiej. ⁹ Ruszajcie prędko do ojca mego i powiedzcie mu: „Twój syn Józef mówi: Bóg uczynił mnie panem nad całym Egiptem. Przybywaj do mnie nie zwlekając. ¹⁰ Zamieszkasz w ziemi Goszen, będziesz blisko mnie i ty, i twoi synowie, i synowie twoich synów, a także twoje owce, woły i cały twój dobytek. ¹¹ Będę cię tam utrzymywał, abyś nie zubożał wraz ze swoją rodziną i całym swym dobytkiem, bo jeszcze będzie pięć lat głodu”. ¹² Oczy wasze i oczy brata mego Beniamina widzą, że to moje usta mówią do was.¹³ Opowiedzcie zatem ojcu o wielkim moim wywyższeniu w Egipcie i w ogóle o wszystkim, co widzieliście. Potem pospieszcie się i przywieźcie tu mego ojca!¹⁴ I rzucił się na szyję swemu bratu Beniaminowi, i rozpłakał się. I Beniamin także płakał w jego objęciach. ¹⁵ Potem ucałował wszystkich swoich braci i płakał przy nich. Po tym dopiero bracia z nim rozmawiali.
¹⁶ A kiedy w domu faraona rozeszła się wieść: „Przybyli bracia Józefa” — mile przyjął to faraon i jego dworzanie.
¹⁷ Faraon tak rzekł do Józefa:
— Powiedz braciom: „Zróbcie tak: objuczcie swoje zwierzęta i ruszajcie zaraz do ziemi Kanaan. ¹⁸ Potem zabierzcie ojca i swoje rodziny i przybywajcie do mnie. Dam wam urodzajny szmat ziemi egipskiej i będziecie żywili się tym, co ten kraj ma najlepszego!”¹⁹ Ty zatem rozkaż im: „Tak zróbcie: zabierzcie ze sobą z ziemi egipskiej wozy dla waszych małych dzieci i dla kobiet; umieśćcie [w nich] także swego ojca i przyjeżdżajcie. ²⁰ Nie żałujcie waszych sprzętów, bo przeznaczono dla was, co najlepszego ma egipska ziemia”.
²¹ Synowie Izraela tak zrobili. Z polecenia faraona wydał im Józef wozy oraz zapasy na drogę. ²² Wszystkim też podarował po jednej odświętnej szacie, Beniaminowi jednak darował trzysta sztuk srebra i pięć odświętnych szat.²³ Dla swego ojca posłał też dziesięć osłów obładowanych najprzedniejszymi płodami Egiptu i dziesięć oślic obładowanych zbożem, chlebem i żywnością (dla ojca) na drogę. ²⁴ Potem wyprawił braci. Gdy ruszyli, powiedział jeszcze do nich:
— A nie spierajcie się^K po drodze!
²⁵ Wyruszyli zatem z Egiptu i przybyli do ziemi Kanaan, do swego ojca Jakuba. ²⁶ Kiedy mu donieśli: „Józef żyje! Jest rządcą całej ziemi egipskiej!” — on nie okazał zainteresowania; nie mógł im uwierzyć. ²⁷ Skoro jednak powtórzyli mu wszystko, o czym Józef mówił z nimi, i gdy zobaczył wozy, które przysłał Józef, by go zabrać, wtedy nowy duch wstąpił w ich ojca Jakuba. ²⁸ Rzekł więc Izrael:
— Doprawdy! Józef, mój syn, żyje jeszcze! Pojadę i zobaczę go, zanim umrę.

Jakub przenosi się, do Egiptu

46 ¹ Izrael wyruszył z całym swoim dobytkiem i przybył do Beerszeby. [Tutaj] złożył ofiary Bogu ojca swego Izaaka. ² W widzeniu nocnym Bóg przemówił do Izraela:
— Jakubie, Jakubie!
On odpowiedział:
— Oto jestem!
³ Rzekł [Bóg]:
— Ja jestem Bogiem, Bogiem twego ojca! Nie wahaj się zejść do Egiptu, Ja bowiem uczynię cię tam wielkim narodem. ⁴ Zstąpię wraz z tobą do Egiptu, i Ja też wywiodę cię z powrotem. A Józef zamknie ci oczy.
⁵ Jakub ruszył zatem z Beerszeby. Synowie Izraela umieścili swego ojca Jakuba oraz swoje małe dzieci i żony w wozach, które faraon przysłał, by go zabrać.⁶ Wzięli też trzody i dobytek, który nabyli w ziemi Kanaan. I tak to przybył do Egiptu Jakub, a z nim całe jego potomstwo. ⁷ Synów, wnuków, córki i wnuczki, całe swoje potomstwo sprowadził [Jakub] z sobą do Egiptu.
⁸ Oto są imiona synów Izraela przybyłych do Egiptu (Jakuba i jego synów): Ruben, pierworodny Jakuba. ⁹ Synowie Rubena: Chanok, Pallu, Checron i Karmi. ¹⁰ Synowie Symeona: Jemuel, Jamin, Ohad, Jakin, Cochar i Szaul, syn Kanaanitki. ¹¹ Synowie Lewiego: Gerszom, Kehat i Merari. ¹² Synowie Judy: Er, Onan, Szela, Perec i Zerach, ale Er i Onan zmarli w ziemi Kanaan. Synowie Pereca: Checron i Chamul. ¹³ Synowie Issachara: Tola, Puwwa, Job i Szimron. ¹⁴ Synowie Zebulona: Sered, Elon i Jachleel. ¹⁵ To są synowie Lei, których ona urodziła Jakubowi w Paddan-Aram; urodziła też córkę Dinę. Tych synów i córek [Zebulona] było razem trzydzieści i trzy osoby.
¹⁶ Synowie Gada: Cifjon, Chaggi, Szuni, Ecbon, Eri, Arodi i Areli. ¹⁷ Synowie Aszera: Jimna, Jiszwa, Jiszwi, Beria i ich siostra Serach. Synowie Berii: Cheber i Malkiel. ¹⁸ To są synowie Zilpy; Laban dał ją swojej córce Lei, a ona [Zilpa] urodziła Jakubowi szesnastu potomków.
¹⁹ Synowie Racheli, żony Jakuba: Józef i Beniamin. ²⁰ Józefowi urodzili się w Egipcie synowie, których powiła mu Asnat, córka kapłana Poti-Fery z On: Manasse i Efraim. ²¹ Synowie Beniamina: Bela, Beker, Aszbel, Gera, Naaman, Echi, Rosz, Muppim, Chuppim i Ard.²² To są potomkowie Racheli, których ona urodziła Jakubowi, razem czternaście osób.
²³ Syn Dana: Chuszim. ²⁴ Synowie Neftalego: Jachceel, Guni, Jecer i Szillem.²⁵ To są synowie Bilhy; Laban dał ją swojej córce Racheli, a ona [Bilha] urodziła Jakubowi siedmiu potomków.
²⁶ Wszystkich osób, które wraz z Jakubem przybyły do Egiptu i pochodziły od niego — nie licząc żon synów Jakuba — było sześćdziesiąt sześć. ²⁷ A że było dwóch synów Józefa, którzy urodzili mu się w Egipcie, więc wszystkich osób przybyłych do Egiptu, należących do rodziny Jakuba, było siedemdziesiąt.
²⁸ [Jakub] wysłał przed sobą Judę do Józefa, aby [Józef] wskazał^K Jakubowi drogę do Goszen. Przyszli więc do Goszen. ²⁹ Wtedy Józef kazał zaprząc do swego rydwanu i wyjechał do Goszen naprzeciw swego ojca Izraela. Kiedy go ujrzał, rzucił mu się na szyję i płakał w jego objęciach. ³⁰ Potem Izrael powiedział do Józefa:
— Teraz, gdy ujrzałem cię jeszcze żyjącego, mogę już umierać!
³¹ Następnie Józef rzekł do braci (i całej rodziny ojca):
— Pójdę do faraona i oznajmię mu: „Moi bracia i cała rodzina ojca przybyła do mnie z ziemi Kanaan. ³² Ci ludzie są pasterzami owiec. Jako hodowcy trzód sprowadzili swoje owce, woły i cały swój dobytek”. ³³ Gdy zaś faraon wezwie was i zapyta: „Czym wy się zajmujecie?” — ³⁴ odpowiecie: „My, twoi słudzy, jesteśmy hodowcami trzód od dziecka aż po dzień dzisiejszy, tak my, jak i nasi przodkowie” — abyście mogli osiedlić się w ziemi Goszen, bo w Egipcjanach budzą niechęć wszyscy pasterze owiec.

47 ¹ Józef udał się więc do faraona z wiadomością:
— Mój ojciec i moi bracia z owcami, wołami i całym swoim dobytkiem przyjechali z ziemi Kanaan i są teraz w ziemi Goszen.
² A spośród wszystkich swoich braci wziął [Józef] pięciu i przedstawił ich faraonowi. ³ Faraon zaś zapytał [tych] jego braci:
— Czym się zajmujecie?
Oni odpowiedzieli faraonowi:
— Pasterzami trzód jesteśmy, my, słudzy twoi, podobnie jak nasi przodkowie.
⁴ I dalej mówili do faraona:
— Przybyliśmy w gościnę do tego kraju, bo brak paszy dla owiec, które mają twoi słudzy, gdyż wielki głód panuje w ziemi Kanaan. Czy teraz twoi słudzy mogą zamieszkać w ziemi Goszen?
⁵ A faraon tak powiedział do Józefa:
— Twój ojciec i twoi bracia przybyli do ciebie. ⁶ Ziemia egipska jest do twojej dyspozycji. Osadź ojca i braci w najlepszym miejscu: niech zamieszkują w ziemi Goszen. A jeżeli wiesz, że są między nimi dzielni ludzie, ustanów ich nadzorcami nad moją trzodą.
⁷ Józef przyprowadził potem swego ojca Jakuba i przedstawił go faraonowi. Jakub powitał uroczyście faraona, ⁸ a faraon zapytał Jakuba:
— Ile lat życia liczysz?
⁹ A Jakub odpowiedział faraonowi:
— Dni mego pielgrzymowania to sto trzydzieści lat. Niezbyt więc długie, a niepomyślne były lata mojego życia: nie osiągnęły lat życia moich przodków, dni ich pielgrzymowania.
¹⁰ Potem Jakub życzył faraonowi pomyślności i odszedł od faraona. ¹¹ Józef osiedlił więc ojca i braci, dając im posiadłość w ziemi egipskiej w najbardziej urodzajnej części kraju, w ziemi Ramses, jak mu polecił faraon. ¹² Dostarczał też Józef żywności ojcu i braciom, całej rodzinie ojca, odpowiednio do liczby dzieci.

Rządy Józefa w okresie głodu

¹³ W całym kraju nie było już żywności, a więc głód bardzo się srożył; zarówno ludność Egiptu, jak i Kanaanu była wyczerpana głodem.
¹⁴ Za kupowane zboże gromadził Józef wszelkie pieniądze od [mieszkańców] Egiptu i ziemi Kanaan. Te pieniądze oddawał Józef na dwór faraona. ¹⁵ A kiedy w Egipcie i w ziemi Kanaan wyczerpały się pieniądze, wtedy wszyscy Egipcjanie przychodzili do Józefa prosząc:
— Daj nam chleba! Czy mamy umierać w twojej obecności, dlatego że pieniądze się skończyły?
¹⁶ Józef odpowiedział:
— Przyprowadźcie swoje trzody. Dam wam [chleba] za trzody, skoro pieniądze się skończyły.
¹⁷ Przywiedli zatem do Józefa swoje trzody, a Józef dawał im chleba w zamian za konie, za trzody owiec, za bydło i za osły. W tym roku zaopatrywał ich więc w zboże w zamian za wszelkie ich bydło.¹⁸ Po upływie tego roku przyszli do niego i w roku następnym, mówiąc:
— Nie możemy ukrywać przed tobą, panie, że pieniądze się skończyły, a stada bydła należą do ciebie. Nic już nie pozostało dla ciebie, panie, jak tylko my sami i nasze pola. ¹⁹ Czyż więc mamy ginąć na twoich oczach, my i nasze pola? Kup więc nas i pola nasze za chleb. Razem z naszymi polami będziemy niewolnikami faraona. Daj ziarna siewnego, byśmy mogli przetrwać i byśmy nie zginęli; i ziemia nie będzie leżała odłogiem.
²⁰ Józef wykupił zatem całą ziemię egipską dla faraona, bowiem każdy Egipcjanin sprzedawał swoje pole, gdyż głód coraz bardziej im dokuczał. W ten sposób kraj stał się własnością faraona, ²¹ a ludność — od jednego krańca Egiptu do drugiego — [Józef] przywiódł do niego jako niewolników^K. ²² Nie wykupił tylko roli kapłanów, ponieważ faraon dał kapłanom takie prawo, by otrzymywali żywność na podstawie danych im przywilejów. Toteż nie sprzedawali swojej roli. ²³ Józef zaś tak przemówił do ludu:
— Dzisiaj nabyłem dla faraona was i wasze role. Oto tu ziarno siewne dla was: obsiejcie więc pola! ²⁴ Piątą część ze zbiorów macie oddać faraonowi; cztery części będą dla was na obsianie pól i na żywność — dla was i dla waszych domowników, a także na pokarm dla waszych dzieci.
²⁵ Wtedy oni odpowiedzieli:
— Uratowałeś nam życie! Obyśmy znaleźli łaskę w twoich oczach, panie, i byli [wiernymi] sługami faraona!
²⁶ A Józef ustanowił prawo, ważne po dziś dzień dla ziemi egipskiej: piąta część [zbiorów] należy do faraona. (Jedynie ziemia kapłanów nie przypadła faraonowi).

Jakub błogosławi Efraima i Manassego

²⁷ A Izrael zamieszkał w Egipcie, w ziemi Goszen. Tam się osiedlili i rozmnożyli, a ich liczba bardzo wzrosła. ²⁸ Jakub przeżył w Egipcie siedemnaście lat; razem liczył Jakub sto czterdzieści siedem lat życia. ²⁹ Gdy zaś zbliżała się śmierć Izraela, wezwał on syna swego Józefa i powiedział do niego:
— Jeśli jesteś mi oddany szczerze, połóż rękę swą na moim biodrze [na znak], że okażesz mi prawdziwą wierność i nie pochowasz mnie w Egipcie. ³⁰ A gdy już zasnę z ojcami, zabierzesz mnie z Egiptu i pochowasz w ich grobie.
[Józef] odparł:
— Uczynię według twego życzenia.
³¹ A [Jakub] powiedział:
— Przysięgnij mi!
I przysiągł. A Izrael opadł na wezgłowie łoża.

48 ¹ Kiedy potem powiadomiono Józefa: „Twój ojciec zachorował” — wziął ze sobą swoich obu synów, Manassego i Efraima. ² Gdy Jakub się dowiedział: „Twój syn Józef przyszedł do ciebie” — zebrał siły i usiadł na łożu.³ Potem Jakub rzekł do Józefa:
— Bóg Wszechmocny ukazał mi się raz w Luz, w ziemi Kanaan, a błogosławiąc mnie, ⁴ powiedział: „Uczynię cię płodnym i rozmnożę cię, ustanawiając [głową] wielu ludów. Dam też tę oto ziemię twemu przyszłemu potomstwu na wieczne posiadanie”. ⁵ Zatem twoi dwaj synowie, którzy urodzili ci się w ziemi egipskiej przed moim przybyciem do tego kraju, będą moimi; Efraim i Manasse będą moimi jak Ruben i Symeon. ⁶ Jednak twoi potomkowie, których urodzisz po nich, należeć będą do ciebie. Mają być nazwani według imion swych braci, [mieszkając] w swym dziedzictwie. ⁷ Ja bowiem, gdym wracał z Paddan-Aram, straciłem Rachelę w ziemi Kanaan, w drodze, w niewielkiej odległości od Efrata. Tam ją pochowałem, przy drodze do Efrata, to jest do Betlejem.
⁸ Kiedy Izrael spostrzegł synów Józefa, zapytał:
— Kim są ci?
⁹ A Józef odpowiedział ojcu:
— To są synowie moi, których mi dał Bóg.
Rzekł [Jakub]:
— Przybliż ich do mnie, chcę ich pobłogosławić.
¹⁰ Ze starości oczy Izraela osłabły, tak że nie mógł [dobrze] widzieć. Przybliżył ich więc do niego, a on ich ucałował i uścisnął.
¹¹ Potem Izrael rzekł do Józefa:
— Nie wierzyłem, bym miał oglądać twoje oblicze, a oto Bóg dał mi oglądać nawet twoje potomstwo!
¹² Wtedy Józef odsunął ich od jego kolan i pochylił się w ukłonie aż do ziemi. ¹³ Potem ujął Józef ich obu, Efraima prawą ręką — po lewicy Izraela, a Manassego ręką lewą — po prawicy Izraela, i przybliżył do niego. ¹⁴ Wówczas Izrael wyciągnął prawicę i położył ją na głowie Efraima, który był młodszy, a swoją rękę lewą na głowie Manassego; skrzyżował [w ten sposób] swoje ręce, gdyż Manasse był pierworodnym.¹⁵ Błogosławił zatem Józefa mówiąc:

— Bóg, przed obliczem którego

kroczyli ojcowie moi, Abraham i Izaak,

Bóg, który był moim pasterzem

od mej młodości^K aż po dzień dzisiejszy,

¹⁶ Anioł, który mnie bronił od zła wszelkiego —

niech błogosławi tym chłopcom.

Niech będą nazywani moim imieniem,

i imieniem mych ojców, Abrahama i Izaaka.

Niech się wielce rozmnożą na tej ziemi.

¹⁷ Kiedy Józef spostrzegł, że ojciec prawicę swoją położył na głowie Efraima, nie podobało mu się to. Ujął więc dłoń ojca, aby przełożyć ją z głowy Efraima na głowę Manassego. ¹⁸ Józef powiedział przy tym do ojca:
— Nie tak, ojcze! Bo ten jest pierworodnym. Połóż swoją prawicę na jego głowie.
¹⁹ Ale ojciec nie zgodził się, mówiąc:
— Wiem o tym, mój synu, wiem! I z niego także powstanie lud, który wzrośnie w siłę. Ale młodszy jego brat będzie silniejszy od niego, a potomstwo jego rozwinie się w narody.
²⁰ Błogosławił ich więc owego dnia, dodając:
— Wspominając ciebie Izraelici będą sobie życzyli błogosławieństwa, mówiąc: „Niech Bóg szczęści ci tak, jak Efraimowi i Manassemu!”
Tak więc [Jakub] dał pierwszeństwo Efraimowi przed Manassem. ²¹ Potem Izrael rzekł do Józefa:
— Ja już umrę, ale Bóg będzie z wami i wróci was do ziemi ojców. ²² Tobie zatem daję — przed twymi braćmi — grzbiet jednej ^K góry, którą zdobyłem na Amorytach swoim mieczem i łukiem.

Jakub błogosławi swoich synów

49 ¹ Jakub wezwał swych synów i rzekł:

— Zbierzcie się. Chcę oznajmić wam,

co was spotka w przyszłości.

² Zgromadźcie się i słuchajcie, synowie Jakuba,

Słuchajcie Izraela, ojca waszego!

³ Rubenie, tyś moim pierworodnym,

Moją siłą, pierwociną tężyzny mojej,

Pierwszy znaczeniem i pierwszy męstwem.

⁴ Kipiałeś jak woda, a przewodzić nie będziesz,

Boś wszedł do ojcowskiego łoża

I tym mojeś pokalał^K łoże.

⁵ Symeon i Lewi, to [prawdziwi] bracia.

Ich miecze narzędziem gwałtu.

⁶ Nie wejdę do ich tajemnej rady,

Do ich zebrania nie przylgnie me serce,

Bo w uniesieniu zgładzili ludzi,

W swej samowoli kaleczyli bydło.

⁷ Przeklęty ich gniew — tak srogi,

Ich zapamiętanie — tak okrutne!

Rozdrobnię ich w Jakubie,

Rozproszę ich w Izraelu.

⁸ Judo! Ciebie to sławić będą bracia,

A ręka twoja na karkach twych wrogów!

Synowie ojca twego głęboki złożą ci pokłon!

⁹ Młodym lwem Juda,

Po wzięciu łupu w góryś poszedł, synu.

Legł, skrada się jak lew,

Jak lwica; któż by go drażnił?

¹⁰ Nie będzie berło zabrane Judzie,

Laska władzy spomiędzy jego kolan,

Aż nadejdzie ten, komu^K ona przystoi,

Komu posłuch okażą narody.

¹¹ Osła przywiąże do krzewu winnego,

Do wybornej latorośli źrebię oślicy.

W winie wypierze swe odzienie,

Swą suknię w krwi winogron.

¹² Oczy błyszczą od wina,

A zęby — mlekiem bieleją.

¹³ Zebulon osiądzie nad brzegiem morza,

Nad wybrzeżem dla okrętów.

Jego granice sięgną aż po Sydon.

¹⁴ Issachar — osioł kościsty,

Wylegujący się między zagrodami:

¹⁵ Gdy spostrzegł, że ma dobre leże,

Że [jego] ziemia — przyjemna,

Pochylił plecy do dźwigania brzemion,

Stał się najemnym sługą.

¹⁶ Dan będzie sądził swój lud

Jako jeden ze szczepów Izraela.

¹⁷ Dan wężem będzie przy drodze,

Żmiją przy ścieżce,

Kąsającą pęciny konia —

Aż jeździec runie do tyłu.

¹⁸ (Twojej, o Jahwe, wyczekuję pomocy!)

¹⁹ Gad: gromada zbójów go napadnie,

On jednak będzie ścigał uchodzących!

²⁰ Aszera chleb jest tłusty,

To on dostarczy przysmaków królewskich.

²¹ Neftali — ścigła łania,

Miłe układa on słowa.

²² Józef — latorośl płodna,

Latorośl płodna przy źródle;

Odrośla pną się po murze.

²³ Niepokoić go będą miotając pociski,

Napastować go będą łucznicy,

²⁴ Wszakże łuk jego silnym pozostanie,

A mocne będą ramiona jego —

W rękach Potężnego [Boga] Jakuba,

Przez imię^K Pasterza, Skały Izraela,

²⁵ Dzięki Bogu twego ojca — niech cię wspiera —

Dzięki Bogu Wszechmocnemu: niech ci błogosławi

Błogosławieństwami niebios z wysoka,

Błogosławieństwami głębiny, ziejącej w dole,

Błogosławieństwami piersi [matczynej] i łona!

²⁶ Błogosławieństwa ojca twego

Przewyższyły błogosławieństwa odwiecznych wzgórz,

Wspaniałość starożytnych pagórków;

Niech spłyną one na głowę Józefa,

Na czoło książęcia pośród braci.

²⁷ Beniamin to wilk drapieżny:

Rankiem zdobycz pożera,

Wieczorem rozdziela łupy.

²⁸ Ci wszyscy to dwanaście szczepów izraelskich; a to jest to, co powiedział do nich ojciec, błogosławiąc ich. I pobłogosławił każdego z nich osobnym błogosławieństwem.

Śmierć i pogrzeb Jakuba

²⁹ Potem dał im polecenie, mówiąc do nich:
— Ja [wnet] przyłączę się do mego ludu. Pochowajcie mnie przy ojcach moich, w pieczarze na polu Chittyty Efrona,³⁰ w pieczarze tej na polu Makpela, blisko Mamre, w ziemi Kanaan. Pieczarę tę kupił Abaraham razem z polem od Chittyty Efrona na dziedziczną posiadłość przeznaczoną na cmentarz. ³¹ Tam pochowano Abrahama i żonę jego Sarę, tam pochowano Izaaka i żonę jego Rebekę, a ja pochowałem tam Leę. ³² Pole to i pieczara na nim kupione były od Chittytów.
³³ Kiedy Jakub wypowiedział do końca to polecenie do synów, opadł na posłanie i umarł. I przyłączony został do swoich przodków.

50 ¹ Józef przypadł wtedy do twarzy ojca swego, a płacząc nad nim całował go. ² Potem nakazał Józef swoim dworzanom — lekarzom, ażeby zabalsamowali jego ojca. I lekarze zabalsamowali Izraela. ³ A zużyli na to czterdzieści dni, bo tyle czasu trwa balsamowanie. Potem Egipcjanie opłakiwali go przez siedemdziesiąt dni. ⁴ A kiedy upłynęły dni żałoby, Józef zwrócił się do domowników faraona z taką prośbą:
— Jeżeli jesteście mi życzliwi, powiedzcie faraonowi, co następuje: ⁵ „Ojciec mój pod przysięgą rozkazał mi: Oto umieram. Masz mnie pochować w moim grobie, który wykopałem dla siebie tam, w ziemi Kanaan”. Chciałbym więc teraz pojechać tam i pochować ojca swego, a potem wrócić.
⁶ Faraon odpowiedział:
— Jedź i pochowaj swego ojca, skoro cię zobowiązał przysięgą.
⁷ I wyruszył Józef, aby pochować ojca, a z nim razem wyruszyli wszyscy dworzanie faraona, dostojnicy dworscy i wszyscy dostojnicy ziemi egipskiej,⁸ a także cała rodzina Józefa, jego bracia i [reszta] rodziny ojca. W ziemi Goszen pozostała tylko dziatwa, trzoda i bydło.⁹ Nawet wozy i jeźdźcy towarzyszyli mu, tak że cała karawana była bardzo wielka.¹⁰ Gdy przybyli do Goren ha-Atad, za Jordanem, odprawili tam bardzo uroczysty obrzęd żałobny, bo Józef sprawił swemu ojcu żałobę siedmiodniową.¹¹ Kanaanici, mieszkańcy tej krainy, widząc żałobę w Goren ha-Atad, mówili: „Egipcjanie mają wielką żałobę!” Dlatego nadano [temu miejscu] imię Abel Micrajim; leży ono za Jordanem. ¹² Synowie Jakuba uczynili więc z nim tak, jak im nakazał. ¹³ Synowie przenieśli go do ziemi Kanaan i pochowali w pieczarze na polu Makpela; Abraham kupił to pole blisko Mamre na dziedziczną posiadłość grobową od Chittyty Efrona.

Koniec życia Józefa

¹⁴ Pochowawszy ojca Józef powrócił do Egiptu razem ze swymi braćmi i tymi wszystkimi, którzy udali się z nim na pogrzeb jego ojca. ¹⁵ Bracia Józefa, widząc, że ojciec ich umarł, mówili: „A gdyby tak Józef odniósł się do nas wrogo i w pełni odpłacił nam za to wszystko zło, które mu wyrządziliśmy?”¹⁶ Kazali więc donieść Józefowi:
— Twój ojciec przed śmiercią polecił:¹⁷ „Tak macie powiedzieć Józefowi: Daruj swoim braciom, proszę, przewinienie i ich grzech, bo wyrządzili ci zło”. Teraz więc daruj przewinienie czcicielom Boga twojego ojca!
I zapłakał Józef, kiedy tak przemówili do niego. ¹⁸ Wtedy bracia jego podeszli i upadli przed nim na twarz, mówiąc:
— Otośmy twoi słudzy!
¹⁹ Ale Józef rzekł do nich:
— Nie lękajcie się! Czy to ja [zamierzam] zastępować Boga? ²⁰ Wy wprawdzie uknuliście zło przeciwko mnie, lecz Bóg obrócił to na dobro, aby stało się tak, jak się dzisiaj dzieje, aby utrzymać przy życiu wielki naród. ²¹ Już się nie lękajcie! Wyżywię was i wasze dzieci. I tak pocieszał ich i przemawiał do nich czule.
²² Józef mieszkał więc w Egipcie razem z rodziną swego ojca. Józef dożył stu dziesięciu lat ²³ i widział trzecie pokolenie potomków Efraima. Kiedy rodziły się dzieci Makira, syna Manassego, wkładano je również na kolana Józefa. ²⁴ Pewnego razu rzekł do swych braci:
— Kiedy umrę Bóg najtroskliwiej będzie czuwał nad wami. On wyprowadzi was z tej ziemi do kraju, który obiecał Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi.
²⁵ Po czym Józef zaprzysiągł synów Izraela tymi słowy:
— Bóg najtroskliwiej będzie czuwał nad wami, wy jednakże zabierzcie stąd moje kości!
²⁶ Józef umarł w wieku stu dziesięciu lat. I zabalsamowano go, i złożono w sarkofagu w Egipcie.

………………………………………………………

KOMENTARZ DO KSIĘGI RODZAJU

1,1-2,4a. Ten tekst jest utworem rytmicznym, rodzajem hymnu opiewającego Stwórcę świata (zob. Koment. do 2,4a). Analiza jego formy literackiej wykazuje, że powstał on z połączenia dwóch części, starszej i młodszej. Starsza (zapewne tradycja J) opowiada o czynach Boga-Stwórcy (stworzył świat, rozdzielił światło i ciemność, uczynił sklepienie itd.), młodsza (tradycja P) ujmuje działanie Boże pod formą stwórczego słowa: „I rzekł Bóg, i stało się”. Całemu rozdziałowi Autor-Redaktor nadał kształt sześciu zwrotek, aby uwypuklić ideę tygodnia i szabatu (sześć dni pracy i siódmy odpoczynku). Ta idea stanowiła dominantę pobożności Izraelitów w okresie niewoli i po niewoli babilońskiej (VI-V w. przed Chr.). — Bóg określony jest w tym tekście rzeczownikiem elohim. Pod względem gramatycznym rzeczownik ten ma formę liczby mnogiej; uczeni lubią nazywać ją „liczbą mnogą abstrakcji” (Bóg — „Bóstwo”). Całość utworu świadczy o tym, że jego ludzki Autor podzielał starowschodnie wyobrażenia o budowie świata (por. np. w. 6-7 i 17). Nie te wyobrażenia jednak, lecz związana z nimi myśl teologiczna stanowi istotną treść rozdziału: jest jeden Stwórca świata i człowieka — wszechmocny Bóg.

1. Wiersz pierwszy jest wstępem, a zarazem jakby streszczeniem całego opowiadania o stworzeniu; pochodzi on zapewne z tradycji J. Wyraża myśl wynikającą z całego opowiadania, że Bóg istniał już przed powstaniem wszechświata (tj. nieba i ziemi), który Jemu zawdzięcza swe istnienie. Brak wzmianki o tworzywie, z którego Bóg ukształtował świat, każe czasownik bara tłumaczyć przez „stworzył”, tzn. z nicości powołał do istnienia. Najwyraźniejszy tekst o stworzeniu świata z nicości zawiera Druga Księga Machabejska (7,28).

2. Autor wyobraża sobie ziemię w stanie zupełnego chaosu. Wszechmocny Bóg, którego twórcza wola (obrazowo: tchnienie) czuwa nad nią, będzie więc kolejno porządkował wszystko: ograniczy ciemności, ujarzmi nie okiełzaną głębię wód (hebr. tehom, akk. tiamtu). Mamy tu zapewne ślady opowiadań starowschodnich o początkowych walkach z potworami, zamieszkującymi niedostępne przepaście. — Bóg stwarza z wielką łatwością, bo tylko słowem, co dla Semity znaczy tyle, co myślą (por. Ps 13,1; zob. też Ps 33,9).

3-5. Pierwsze rozgraniczenie: światło i ciemność, dzień i noc. Dopiero teraz można mówić o „dniu” jako okresie czasu pracy człowieka; Autor posługuje się nim, aby lepiej uzmysłowić działalność Bożą. — Światło, o którym tu mowa, jest różne od słonecznego z wiersza 16. Według przekonań starożytnych ludzi Wschodu jasność dzienna, czyli światło dzienne, była niezależna od słońca.

6-8. Drugie rozgraniczenie: wody nieba i wody na ziemi, przedzielone firmamentem jako stałym sklepieniem, zbudowanym z trwałego materiału, jakby z miedzianej płyty (zob. Jb 26,7-12; Ps 104,3; Prz 8,27n). Podobne wyobrażenia o budowie świata, zdobyte drogą złudzeń wzrokowych, spotykamy również u Babilończyków.

9-13. Trzecie rozgraniczenie: suchy ląd i wody na wyznaczonym obszarze. — Rośliny pierwsze z rzeczy stworzonych ozdabiają świat. Ich podział na różne gatunki uzależnia Autor popularnie od sposobu, w jaki wydają nasiona.

14-19. Czwarty dzień: stworzenie ciał „światłodajnych” (meorot) różniących się wielkością między sobą. Ponieważ światło i ciemność, stworzone w pierwszym dniu, oddzielają już wystarczająco dzień od nocy, zatem główna funkcja słońca i księży ca polega na tym, że służą jako znaki orientacyjne na niebie (w. 14). Takie ujęcie ich funkcji wskazuje na bliskie zżycie się ludzi starożytności z tym naturalnym „zegarem niebieskim”.

20-23. Piąty dzień: stworzenie zwierząt wodnych i ptactwa w przestworzach. Przez potwory morskie (tanninim) rozumie Biblia np. wieloryba (Ps 148,7), węża morskiego (Wj 7,9; Ps 91,13) lub krokodyla (Iz 51,9; Ps 74,13). — Błogosławieństwo udzielone przez Boga tym stworzeniom odnosi się zapewne do siły rozrodczej, jaką zostały obdarzone; ta tajemnicza moc zawsze była u ludów starożytności przedmiotem szczególnego podziwu i czci.

24-25. Szósty dzień rozpoczyna się powołaniem do bytu zwierząt. Dzielą się one na trzy grupy: bydło, płazy i zwierzęta dzikie. Rozkaz rzucony ziemi, aby wydała z siebie te zwierzęta, ma na celu uwypuklenie myśli, że Bóg nie musi bezpośrednio stwarzać; jest to jak gdyby przeczucie idei ewolucji w przyrodzie.

26-28. Człowiek jest ostatnią istotą stworzoną przez Boga. Tkwi w tym idea prymatu człowieka wśród innych stworzeń. Bóg niejako rozważa, zastanawia się nad powołaniem człowieka do bytu, jakby mówił do kogoś (do swego „dworu” niebieskiego? Por. 1 Krl 22,19; Job 1,6; Iz 6,1-3): uczyńmy, chciejmy uczynić… I Bóg sam przystępuje do tego dzieła. — Rzeczownik adam (= człowiek) jest tutaj użyty w znaczeniu zbiorowym: ludzie. Wskazuje na to brak rodzajnika oraz liczba mnoga czasownika jirdu — niech panują. Autor mówi więc o stworzeniu rodzaju ludzkiego, którego początkiem będzie para ludzka, mężczyzna i kobieta. Podobieństwo ludzi do Pana Boga ma im umożliwić — według brzmienia tekstu — panowanie nad innymi stworzeniami. Ponieważ do wykonywania władzy nad przyrodą potrzebuje człowiek przede wszystkim dyspozycji psychicznych (rozum, wola), bo same fizyczne tu nie wystarczą, więc przez ich posiadanie najbardziej upodabnia się do swego Stwórcy, który włada całym stworzeniem. Rozum i wolę uważamy za główne władze duszy ludzkiej. Tak więc dalsze wnioski filozoficzne wyprowadzone z wierszy 26-28 pozwalają stwierdzić, że dusza ludzka jest właściwą zasadą podobieństwa człowieka do jego Stwórcy. Najlepszy może komentarz biblijny do tekstu w. 26-28 dała Księga Mądrości, w której czytamy: „Ty mądrością uzbroiłeś człowieka, aby panował nad istotami stworzonymi przez Ciebie” (9,2). Por. także Syr 17,3-4.7, a przede wszystkim Ez 28,12 (tutaj Prorok mówi o doskonałej piękności człowieka). — Nie jest też wykluczone, że ideę podobieństwa człowieka do Boga wyraża tutaj Autor, posługując się egipskim słownictwem. Faraon, władca nad całym Egiptem, był „odbiciem bogów”; w tym sensie człowiek jest królem na ziemi, przez swą władzę podobnym do Boga, Króla wszechświata. — Szczególne błogosławieństwo Boże odnosi się do rozrodczości (por. też w. 22), a przy tym również do ujarzmiania, deptania ziemi (kabasz), tzn. podporządkowania jej człowiekowi. W słowach tych zawiera się więc wyraźny rozkaz, a zarazem i zachęta, pochwała rozwoju kultury i cywilizacji na świecie.

29-30. Porównanie tych wierszy z Rdz 9,3n nasuwa przypuszczenie, że człowiek karmił się początkowo tylko roślinami. Być może jednak, że w Izraelu w kręgu dwóch tradycji (E i P) istniały dwa odmienne przekonania w tej sprawie; jedno z nich zdaje się podzielać Autor Rdz 1,29-30, drugie Autor Rdz 9,3n. Pierwszy także dzikim zwierzętom każe się żywić pokarmem roślinnym! Zapewne obrazuje to pierwotną harmonię, jaka według myśli Autora istniała po stworzeniu świata między wszelkimi istotami.

31. Zadowolenie Boga z dokonanego dzieła, z jego bytowej doskonałości, odnosi się tutaj albo wyłącznie do ludzi, albo też ogólnie do wszystkich stworzeń powołanych do istnienia w sześciu „dniach”.

2,1-3. „Odpoczynek” Boży stanowi właściwie zakończenie akcji twórczej. Ten antropopatyzm (tj. przenoszenie na Boga myśli, stanów i uczuć człowieka) podkreśla myśl, że tydzień — sześć dni pracy i jeden dzień odpoczynku — jest wyrazem woli Bożej. Sam Bóg błogosławił siódmy dzień i uczynił go dniem błogosławieństwa dla człowieka, „uczynił świętym” — a więc odłączył, oddzielił, wyróżnił (qadasz) spośród innych dni tygodnia.

4a. Wiersz ten czyni wrażenie niezbyt zręcznego połączenia treści poprzedzającej z następującą, jeśli nie jest tylko podsumowaniem całego hexaëmeronu. — Rzeczownik toldot (dzieje stworzenia) pochodzi od pnia jalad = rodzić. Zawiera się więc w tym głęboka myśl teologiczna: niebo i ziemia zostały „zrodzone” przez Boga, pochodzą z Jego ojcowskiego uczucia, z Jego miłości.

Dzieło sześciu dni (gr. hexaëmeron) jest napisane językiem poetyckim. Przy głośnym czytaniu odczuwa się — nawet w przekładzie — rytmikę pierwotnego tekstu. Jest to hymn na cześć Boga-Stwórcy, podkreślający Jego wszechmoc i nieograniczone panowanie nad całym wszechświatem, okazane przez sam akt stworzenia. Ta prawda według intencji Autora miała być dla Izraelitów jakby podstawą ich religijności: miała ich natchnąć najgłębszą czcią dla wszechpotęgi Boga, także i dla Jego Woli, wyrażonej słowem Jego przykazań. — Dni „pracy” Boga i dzień „odpoczynku” ujął Autor — licentia poetica! — w ramy tygodnia. Chybione zatem byłyby jakiekolwiek próby uzgadniania tzw. „dni” stworzenia z okresami geologicznymi. Autor, posługując się swoją sztuczną konstrukcją literacką (dwie trzy dniówki, osiem gigantycznych dzieł zamkniętych w sześciu dniach), daje jedynie religijne pouczenie: o niezwykłej mądrości Boga stwarzającego i porządkującego świat, o pochodzeniu wszystkiego od Boga, a także i o obowiązku przestrzegania przez człowieka siódmego dnia jako dnia odpoczynku (hebrajski szabat). Niezwykłą troskę o skrupulatne przestrzeganie szabatu obserwujemy u Żydów głównie po niewoli babilońskiej, w okresie Ezdrasza i Nehemiasza (V w.). Zapewne więc w tym okresie, w kręgu twórców tradycji P, powstał tekst hexaëmeronu. — Istnieje pewne podobieństwo pomiędzy biblijnym hexaëmeronem a kosmogoniami pozabiblijnymi (sumeryjskimi, babilońskimi czy egipskimi). Wynika stąd, że nie tylko Izraelici, ale i inne ludy starożytne stawiały sobie ważkie pytania, dotyczące początków świata i pochodzenia człowieka. Odpowiedź zasadniczą dały taką samą: Bóstwo stworzyło — ukształtowało świat i ludzi. W Biblii jednak ma ono postać jedynego, niezależnego w swej potędze Pana wszechrzeczy (monoteizm), który stwarza swą wolą, podczas gdy w kosmogoniach innych narodów wiele jest bóstw (politeizm), często podstępnie zwalczających się nawzajem. Bóstwa te na domiar wszystkiego pochodzą od siebie na drodze rodzenia, tak że trzeba tu raczej mówić nie o kosmogonii, lecz o teogonii, czyli o powstawaniu bogów (zob. np. początek eposu babil. Enuma elisz).

4b-25. Starożytne opowiadanie, jakby katecheza pierwotna. Język, styl, układ i obfitość obrazowych antropomorfizmów (przenoszenie na Boga postaci człowieka: ogrodnika, garncarza, chirurga nawet!) odróżnia wyraźnie to opowiadanie od poprzedniego. Rozdział drugi zaliczamy zatem zwykle do tradycji jahwistycznej (J), spisanej około roku 1000 przed Chr., najsilniej ze wszystkich tradycji bazującej na przekazach Mojżesza (żyjącego zapewne w XIII w.). — Zastanawia jednak fakt, że w tym tekście Bóg stwarza człowieka na bezwodnej pustyni, potem przenosi go do żyznego ogrodu (Eden), daje zakaz, który człowiek ostatecznie przekracza, za co zostaje wypędzony z Edenu (3,23-24). Czyżbyśmy mieli tutaj do czynienia z jakimś „modelem”, obrazem wziętym z dziejów Izraela: jego pobyt na pustyni (Synaj), wejście do żyznej Ziemi Obiecanej — a potem przekraczanie Przykazań i utrata dobrobytu (czasy Sędziów)? Gdyby to przypuszczenie było pewne, ułatwiłoby ono zrozumienie tak obrazowego, a więc pomocniczego charakteru szczegółów zawartych w opowiadaniu o raju. W takiej supozycji rozdział drugi może trzeba by uznać za dzieło późniejsze, za opowiadanie mądrościowe?

4b. Autor określa Boga dwoma imionami równocześnie: Jahwe-Elohim. Prawdopodobnie początkowo było tu tylko jedno imię — Jahwe (= On istnieje, tzn. żyje i działa). Do niego dołączono drugie (Elohim) wtedy, gdy rozdział pierwszy — napisany później — wysunięto na czoło Księgi. Dodanie drugiego imienia miało podkreślić, że Bóg (Elohim) z pierwszego rozdziału jest identyczny z Jahwe z rozdziału drugiego. Imię Jahwe objawił Bóg Mojżeszowi na Synaju (Wj 3,14).

7. Obraz antropomorficzny, ilustrujący dwojaką naturę człowieka — materialną i duchową. Bóg tworzy, lepi (jacar) ciało z roli (adama = ziemia, rola; adam = człowiek-rolnik) oraz udziela mu przez swoje tchnienie ożywiającego ducha. W ten sposób użycza mu niejako czegoś z siebie samego (podobieństwa, por. Rdz 1,26), wyróżniając go tym samym od innych stworzeń, przede wszystkim od zwierząt. O materialności, a stąd i o śmiertelności ciała ludzkiego wiedziały oczywiście i inne ludy starożytności. Właśnie dlatego wyobrażały sobie powstanie człowieka jako ulepienie go przez bóstwo z gliny (np. w eposie Enuma elisz bóg Marduk łączy glinę z krwią boga Kingu; w Gilgamesz bogini Aruru; na ścianie zaś egipskiej świątyni w Luksor bóg Chnum przy kole garncarskim). — Istotna treść tekstu wiersza 7 to podkreślenie materialnoduchowej natury człowieka; obraz „lepienia” i „wdmuchiwania” stanowi tylko pomocniczą formę literacką do wyrażenia tej treści. Nie wolno z tych obrazów wnioskować, że wiemy, w jaki sposób został człowiek stworzony. Badanie tego „jak” jest poza zainteresowaniem Biblii; pozostanie ono na zawsze domeną nauk szczegółowych: antropologii, paleontologii, embriologii czy morfologii porównawczej. Jak wiadomo, nauki te na razie nie osiągnęły pewności w tym względzie. Kościół czeka więc spokojnie na ich dalsze badania, licząc się z możliwością pochodzenia ciała pierwszego człowieka „z już istniejącej i ożywionej materii” (encykl. Humani Generis z r. 1950). — Tekst wiersza 7 mówi dosłownie o „człowieku” (adam), nie zaś o mężczyźnie. Kiedy później Bóg będzie wypędzał z raju winowajców, tekst powie również o wypędzeniu „człowieka” (adam: 3,23-24). Na tej podstawie wolno postawić hipotezę, że w rozdziale 2 i 3 początkowo była mowa jedynie o stworzeniu (a potem ukaraniu) ludzi, człowieka (adam = l. poj. wzięta w znaczeniu liczby mn.).
Wzmianka o kobiecie czyni wrażenie późniejszego dodatku, przez który chciano uwypuklić także i problem płci. (Może właśnie ta zmiana brzmienia tekstu wpłynęła trochę na jego zaciemnienie, sugerując m.in., że pierwszy grzech dotyczył dziedziny seksualnej).

8. Nazwa krainy Eden pozostaje może w związku z sumerskim rzeczownikiem edinu (= równina, pole). Św. Hieronim idąc za Septuagintą wziął rzeczownik eden nie za imię własne krainy, lecz za przydawkę rzeczownikową do gan (gr. paradeisos), pochodzącą od czasownika adan (= być miłym, przyjemnym). Stąd pochodzi w jego przekładzie paradisus voluptatis = ogród (lub: raj) rozkoszy.

9. Specjalna wzmianka o dwóch drzewach jest uzasadniona ze względu na ich przyszłe znaczenie. Symboliczne nazwy tych drzew (drzewo dające życie, drzewo dające poznanie tego, co dobre i złe) potwierdzają hipotezę, że drzewa te są tylko alegorycznym obrazem: jedno — tęsknoty za życiem wiecznym, a drugie zaś — wiedzy o istnieniu prawa moralnego, odczuwanego w głosie sumienia (lub: nieograniczonej wiedzy).

10-14. Bardzo prawdopodobne, że wiersze te są późniejszym dodatkiem, czyli tzw. glosą. W każdym razie podkreślają one stan szczęśliwości pierwszych rodziców mieszkających w kraju obficie zaopatrzonym w wodę. — Dziś nie da się już bliżej określić rzeki Piszon i Gichon, których imiona etymologiczne oznaczają: skakać, wytryskać. Dwie dalsze rzeki wskazują na Mezopotamię. Chiddekel (akk. Idiklat) to rzeka Tygrys, Perat zaś Eufrat. — bdellium, rodzaj szlachetnej żywicy o silnym, aromatycznym zapachu: szoham, prawdopodobnie kamień onyksowy. — Próby umiejscowienia raju są bezprzedmiotowe, jak wynika to z porównania naszego tekstu z Rdz 13,10, Mdr 24,23-25 i Ez 28,11-19.

15. Już więc pierwsi ludzie są objęci obowiązkiem pracy, jakkolwiek niezbyt trudnej, gdyż ich siedzibą jest urodzajna oaza. Raj zatem nie był „nie próżnującym próżnowaniem”.

16-17. Stwórca postanawia przyjąć od ludzi ofiarę; poucza o tym nakaz zrezygnowania z owoców jednego drzewa. Bóg traktuje więc ludzi bardzo poważnie, jako dorosłych i w pełni odpowiedzialnych za swe czyny. Przekroczenie zakazu sprowadzi na ludzi śmierć. Tekst nie mówi o nagłej śmierci; chodzi zatem o konieczność „umierania” w wypadku nieposłuszeństwa. — Czy jednak chodzi na pewno o śmierć fizyczną? Tekst 3,19 pozwala przypuszczać, że śmierć fizyczna wynika z samej niedoskonałości natury człowieka (ciało — proch!); może zatem w. 2,17 mówi o innej śmierci, duchowej, którą spowoduje ciężki grzech nieposłuszeństwa? Ten trudny problem nie jest jeszcze naukowo rozpracowany i czeka na dalsze badania.

18-20. Zwierzęta podlegają człowiekowi, któremu mają być pomocą. Żadne zwierzę nie jest jednak „odpowiednią pomocą”, nie jest towarzyszem godnym człowieka. Właśnie symboliczna „defilada” zwierząt (w. 19) jest wybornym pomysłem literackofilozoficznym, podkreślającym ogromną różnicę dzielącą zwierzę od człowieka. W ten sposób Autor przygotowuje zarazem ważne dla starożytynych pouczenie (zawarte w następnych wierszach) o tym, że kobieta ma tę samą naturę, co mężczyzna.

21-23. Tekst paralelny do w. 18-20. Tam człowiek nadawał imiona zwierzętom, tutaj kobiecie. Tam stwierdził jednak brak istnienia kogoś odpowiedniego dla siebie, tutaj natomiast odczuwa coś przeciwnego. Wyraża to uroczyście: kość z kości moich i ciało z ciała mojego! Ten zwrot jest semickim przysłowiem, oznaczającym przede wszystkim przynależność do tej samej rodziny lub plemienia (por. Iz 58,7; Rdz 29,14; 37,27; Sdz 9,2; 2 Sm 5,1); podkreśla to dobitnie silną jedność organiczną, jaką była rodzina w cywilizacji semickiej. Antropomorficzny obraz wyjętego żebra uwypukla zapewne jednorodność gatunkową ciała mężczyzny i kobiety, równość ich natury, ludowa zaś (nie naukowa!) etymologia słowa „kobieta” (iszsza — od isz = mąż) podobnie wyraża równość, równowartość obojga osób. Wiersze 21-23 słusznie mogą zatem uchodzić za pierwszy literacki przejaw idei równości płci.

24. Słowo „dlatego” dowodzi, że cały wiersz jest niejako wnioskiem wysnutym z opowiadania o stworzeniu kobiety. Autor akcentuje prawo natury, owo „opuszczenie” rodziców dla żony, dla założenia nowej rodziny. Wyrażenie „jedno ciało” określa fizyczną i duchową jedność małżonków, moment założenia rodziny (rzeczownik „ciało” jest w Piśmie św. często używany przenośnie na oznaczenie człowieka). Opowiadanie o utworzeniu kobiety z żebra mężczyzny jest zatem etiologią ludową, która ma wyjaśnić, dlaczego w małżeństwie mężczyzna i kobieta dążą do tego, by stać się „jednym ciałem”: a to dlatego właśnie, że pierwotnie byli jednym ciałem. Ta jedność nie dopuszcza oczywiście zarówno wielożeństwa, jak i rozerwalności małżeństwa. Dlatego właśnie Chrystus, ogłaszając wyraźnie zakaz rozwodów, powołuje się na ten wiersz 24 (Mt 19,4-6).

3,1. „Wąż” nie jest zwykłym zwierzęciem; jest to pseudonim bardzo zręcznej istoty, wrogiej — jak to wynika z dalszych wierszy — zarówno człowiekowi, jak i Bogu. Jednak dopiero najmłodsza Księga ST, Księga Mądrości, identyfikuje węża z raju z szatanem (2,24); to samo potwierdza Nowy Testament (J 8,44; 1 J 3,8; Obj 12,9; 20,2). — Wąż — symbol potęgi (dobrej lub złej: por. asyryjskie słupy graniczne, mitrę faraona, węża miedzianego Lb 21,9), wciąga niewiastę, wrażliwą i mniej od mężczyzny krytyczną, w niebezpieczną dyskusję nad zakazem Bożym. Nie jest to oczywiście nic innego, jak udramatyzowana przez Autora walka myśli, wspaniałe odmalowanie narastającej pokusy (szatańskiej) i zwycięstwa jej w duszy kobiety.

3. nie wolno wam go dotykać — Kobieta przesadnie zaostrza zakaz (por. 2,17).

4. Przebiegły wąż nie zachęca kobiety wprost do przekroczenia zakazu, lecz podważa w jej sercu zaufanie do prawdomówności (czy szczerości) Bożej. Osłabia przez to jej lęk przed karą.

6. Trucizna sugestii szatańskiej działa. Niewiasta innymi oczyma patrzy teraz na zakazany owoc: rodzi się w niej pożądliwość, przytłumiająca jasne rozeznanie rozumu. Ta pożądliwość skłania do czynu. Człowiek okazuje nieposłuszeństwo swemu Stwórcy.

7. Subtelna ironia! Nie na świat wyższej wiedzy, lecz na świadomość własnej winy i słabości otworzyły się teraz oczy obojga winowajców. W hebrajskim oryginale występuje znamienna gra słów: arum = chytry (mądry), erom = nagi.

8. Raj przedstawia Autor jako oazę, w której pierwszy człowiek pędził pogodne życie w zażyłym obcowaniu z Bogiem. Jest to piękny obraz przyjaźni z Bogiem, jaką rodzi Łaska uświęcająca. Jej brak budzi głos nieczystego sumienia, usymbolizowany próbą ukrycia się przed Jahwe.

9-13. Bóg prowadzi „przesłuchanie”. Winowajcy przyznają się do winy, lecz próbują zrzucić z siebie odpowiedzialność: mężczyzna na kobietę, ta z kolei na tajemniczego węża.

14. Wąż zostaje natychmiast przeklęty, bowiem jego wina nie ulega wątpliwości, a jego istota zostaje tym samym oceniona jako całkowicie zła i przewrotna. Przekleństwo spada zatem nie na węża, lecz na kusiciela i jego demoniczną siłę, usymbolizowaną obrazem tego gada. Czołganie się na brzuchu i lizanie prochu było na Wschodzie wyrazem głębokiego upokorzenia i pogardy.

15. Wrogość oszukanej kobiety wobec węża-szatana trwać będzie nadal u jej potomstwa. Będzie to nawet coś więcej: otwarta, jawna walka na śmierć i życie, odpowiadająca starowschodniej zemście rodowej. Przegra ją wąż, który potrafi zadawać tylko mniej groźne ciosy, raniąc piętę. Zwycięzcą ma być potomstwo kobiety (hebr. zaimek hu = ono — odnosi się do rzeczownika zera = potomstwo), czyli cały przyszły rodzaj ludzki. Właściwym pogromcą węża-szatana będzie Mesjasz, toteż — choć tekst hebrajski nie wyodrębnia go wyraźnie spośród innych jednostek zbiorowości ludzkiej — zapowiedź wiersza 15 trzeba uznać za pierwsze, jeszcze bardzo ogólnikowo ujęte proroctwo mesjańskie. Słuszne jest nazywanie go Protoewangelią, czyli „pierwszą radosną wieścią” o Mesjaszu. — Ciągle jeszcze dyskutowany jest problem, w jakim stopniu w Rdz 3,15 można wyczytać myśl o Matce Mesjasza. Kontekst wyklucza na pewno sens dosłowny, gdyż kobietą (ha-iszsza) z wiersza 15 jest Ewa, o której mowa w kontekście (w. 13 i 16). Pozostaje jednak możliwość sensu typicznego: Ewa typem Maryi. (Dodać należy, iż tzw. sens głębszy albo pełniejszy nie zdobył sobie jeszcze powszechnego uznania wśród teologów, a to z powodu niebezpieczeństwa wieloznaczności tekstów Pisma św.). Wprawdzie na poparcie tego ujęcia typicznego nie ma wyraźnego wyjaśniającego tekstu dodatkowego w Piśmie św. (zdaniem niektórych teologów jednak tekst Ewangelii św. Jana 19,26 sprzyja tłumaczeniu typicznemu), nie brak natomiast wypowiedzi Ojców Kościoła i teologów wszystkich czasów. Ponadto wypowiedzi papieży każą w Rdz 3,15 widzieć coś więcej niż tylko swobodne zastosowanie tego wiersza do Maryi; dowodząc bowiem Jej przywilejów, papieże powołują się na ten tekst biblijny. Biorąc więc pod uwagę ścisłą łączność Maryi z Chrystusem — zatem i z Jego walką z mocami szatana, zarysowaną już w Protoewangelii, dobitnie też uwypukloną w Tradycji i w wypowiedziach papieży — można tekst Rdz 3,15 określić jako proroctwo mesjańsko-maryjne.

16-19. Wyrok na pierwszych ludzi. Cierpienia i trudy ludzkiego życia są według Autora karą i skutkiem grzechu pierwszych rodziców, czyli grzechu pierworodnego. Z kar dotykających kobietę wymienia tekst niedomagania związane z ciążą i bóle przy porodzie, które stały się już przysłowiowe (por. Rdz 35,16n; Iz 13,8; 21,3; Mich 4,9n), a także zupełną zależność od męża. Otóż takie ujęcie jest niezwykle symptomatyczne! Przecież nie wszystkie kobiety wychodzą za mąż i nie wszystkie zostają matkami. Te niezamężne nie były zatem w ogóle objęte żadną karą, gdyby przyjąć, że tylko te wymienione przez Autora kary spadły po grzechu na rodzaj niewieści. Jaki więc wniosek należy wysnuć z powyższego spostrzeżenia? Taki, że Autor wymienia jedynie przykładowo te cierpienia, które są najbardziej dostrzegalne, a stąd i charakterystyczne dla życia kobiety. Ale nie są one najbardziej istotne: źródłem bowiem, z którego pochodzą, jest odczuwanie cierpień i konieczność umierania. Ta konieczność, obejmująca wszystkie kobiety bez wyjątku, zapanowała teraz zamiast wolności od śmierci (zob. Rz 5,12). O nieubłaganej śmierci przypomina jednak Bóg — w ujęciu Autora — nie kobiecie, lecz mężczyźnie (w TM występuje rzeczownik adam = człowiek, który jednak w obecnym kontekście trzeba tłumaczyć jako mężczyzna). On jest bowiem głową związku małżeńskiego, a stąd przede wszystkim on odpowiada za tragiczne pogorszenie się warunków życia. On także najdotkliwiej odczuje ciężar pracy zawodowej. Tekst przykładowo wymienia pracę rolnika, w klimacie Palestyny zawsze połączoną z „potem czoła”.

20. Ten wiersz znacznie lepiej łączy się z kontekstem po w. 3,16. — Mężczyzna ponownie nadaje imię swej żonie; tym razem określa ją jako „dawczynię życia”. Chawwa (łac. Heva, pol. Ewa) pochodzi od chawa = żyć.

21. Bóg wprowadza człowieka na drogę wynalazków. W ST często Bogu jako przyczynie głównej przypisywane bywa to, co wykonują w istocie przyczyny podporządkowane (por. Rdz 7,16; Wj 4,21).

22. Z porównania z wierszem 7 wynika, że Autor zabarwia słowo Boga nutą ironii. Wprawdzie w obecnej sytuacji brzmi ona bardzo gorzko, ale tłumaczy ją zachowanie się człowieka po grzechu: próba ukrycia się przed Bogiem, bezradne przykrywanie nagości… — jako jeden z nas, zob. Koment. do 1,26-28. Człowiek jest z natury śmiertelny (w. 19), a nieśmiertelność była specjalnym darem Bożym (obraz drzewa, dającego życie), do którego teraz nie ma już prawa. (Zob. jeszcze Koment. do w. 16 i 17).

23. Wyrzucony z raju człowiek, który z własnej winy utracił przyjaźń z Bogiem, znalazł się więc na drodze ku śmierci. Nawet uprawiana przez niego ziemia — rola przypomina mu tę smutną konieczność (gra słów w języku hebrajskim: adama — adam). Ten stan rzeczy dziedziczyć będzie cała ludzkość, której pozostanie tylko nieosiągalne marzenie o „rajskich czasach”.

24. Cheruby, często wzmiankowane w Biblii, czynią raczej wrażenie uskrzydlonych zwierząt (Ez 1,4 nn; Ps 18,11) niż ludzi (Wj 25,17-22; Ez 28,13-16). Samo słowo może być pochodzenia babilońskiego (karabu = pobłogosławić, modlić się, prosić), a funkcja przypomina zadanie niższych bóstw babilońskich (tzw. karibu) strzegących wejścia do świątyń. W Biblii kerubin są stworzeniami Boga Jahwe, a połyskujący miecz znakiem karzącej obecności Bożej (por. Iz 34,5; Jr 46,10). Razem stanowią symbole jednej prawdy: człowiek zerwał przyjaźń z Bogiem, więc Bóg w swej mocy straszliwy nieodwołalnie zamknął mu dostęp do „drzewa życia”. Stało się to jednak z winy człowieka! — W mitologicznej mezopotamskiej epopei Gilgamesz występuje również idea nieosiągalnej dla człowieka nieśmiertelności. Tam jednak „roślinę życia” traci bohater bez własnej winy; nie mogło zresztą być inaczej, skoro w tablicy X czytamy takie słowa ostrzeżenia: „Gilgameszu! Na co ty się porywasz? Życia, którego szukasz, nigdy nie zdobędziesz. Kiedy bogowie utworzyli ludzi, dali im zarazem śmierć, a życie zatrzymali we własnej mocy”.

4,1. Imię nadane Kainowi wyprowadza Autor z okrzyku wdzięczności matki (względem Boga — domyślamy się, choć brzmienia TM et — Jahwe nie da się dobrze przełożyć): kaniti od kanah (= założyć, zdobyć, otrzymać). Jest to etymologia ludowa, oparta na podobieństwie brzmienia słów (Kain — kaniti), nie zaś dokładne wyjaśnienie naukowe pnia słownego. Z podobną etymologią ludową spotykamy się często w ST. Ważną rolę odgrywały w niej zapewne względy mnemotechniczne oraz eufoniczne.

2. Abel, hebr. kabel (= tchnienie, nicość). W tym symbolicznym imieniu zawiera się albo wspomnienie krótko posiadanego raju, albo też myśl o krótkim życiu Abla. — Kain jest rolnikiem; wiadomo zaś, jak to nauki szczegółowe wykazały, iż pierwsze narzędzia rolnicze powstały w okresie mezolitu, tj. około 10 tysięcy lat przed Chr., według paleontologii natomiast początek ludzkości sięga najmniej 200 tysięcy lat przed Chr. Także wynalazek ognia nie był dziełem pierwszej generacji ludzkiej (por. grecki mit o Prometeuszu). Na podstawie tych uwag krytycznych dochodzimy do wniosku, że opowiadania o Kainie i Ablu nie należy rozumieć w sensie ściśle historycznym. Jest to bowiem historia w znaczeniu orientalnym, opowiadanie o cechach przypowieści. Sam fakt pierwszego zabójstwa zdarzył się może na początku życia ludzkości, a może jednak znacznie później? Wielu egzegetów domyśla się bowiem opuszczenia licznych generacji pomiędzy Adamem i Kainem. W każdym razie Autor świadomie nie podjął próby nakreślenia ram chronologii, łącząc bratobójstwo z pierwszą rodziną ludzką i ze znacznie już rozwiniętą kulturą. Uczynił tak zapewne dlatego, aby swemu opowiadaniu nadać zaciekawiającą formę ważnego pouczenia: po buncie w raju człowieka przeciw Bogu następuje teraz walka człowieka z człowiekiem. Zło wkracza w życie ludzkości i istnieje obok dobra; demon walczy i odnosi niejeden sukces w walce z „potomstwem niewiasty”. Ale Bóg czuwa nad wszystkim, nie opuszcza człowieka.

3-5. Ludzkość pamięta o obowiązkach wobec Boga. Ofiary wyrastają z naturalnej potrzeby serca i mają charakter uwielbienia, uznania praw Boga do wszystkiego, co istnieje. — Ofiara Kaina i Abla nazwana jest tym samym słowem: mincha = dar, ofiara. Kain zatem złożył na ofiarę wcale nie najgorsze płody ziemi. Bóg nie przyjął jednak jego ofiary (tekst nie określa sposobu tego „nieprzyjęcia”). Czyżby plony z roli były Bogu niemiłe? W takim wypadku mielibyśmy w Biblii dalekie echo konfliktu pasterzy z rolnikami, odmalowanego w sumeryjskim utworze o Dumuzi i Enkimdu. Jednak dalszy tekst wyjaśnia, dlaczego ofiara Kaina nie została przyjęta.

6-7. Powodem odrzucenia ofiary Kaina była różnica w wewnętrznym nastawieniu obu braci (zob. 1 J 3,12). Uświadamia to Kainowi sam Bóg, przypominając o konieczności właściwego postępowania. Przyrównuje przy tym grzech (chattd) do zwierzęcia czyhającego na ofiarę (robec odpowiada językowo babilońskiemu demonowi rabicu). Wprawdzie w tekście hebrajskim występuje pewna trudność gramatyczna: chatta jest rodzaju żeńskiego, a robec męskiego, personifikowany grzech może być jednak traktowany jako masculinum. — Wiersz siódmy kończy się ważnym pouczeniem: człowiek musi podejmować wysiłki duchowe, aby nie ulec pokusie, lecz zapanować nad nią.

9. Grzeszny bunt ludzi przeciw Bogu poczynił dalsze postępy. Zabójca nie próbuje już nawet znaleźć motywów, które by zmniejszały jego odpowiedzialność, lecz arogancko odpowiada pytaniem na pytanie.

10-12. Człowiek nosi w sobie podobieństwo do Boga, jakby pokrewieństwo z Nim. Dlatego sam Stwórca ogłasza się mścicielem ludzkiej krwi (por. Rdz. 9,5-6). Przekleństwo pozbawia Kaina „błogosławieństwa”, jakim dotąd darzyła go rola. Staje się najbiedniejszym z biednych, banitą wyrzuconym z rodzinnego szczepu, nie przyjętym do żadnej innej społeczności plemiennej.

13-15. Niektórzy Ojcowie Kościoła sądzą, że w wierszu 13 należy się dopatrywać wyrzutów sumienia u Kaina (rzeczownik awon ma dwa znaczenia: „kara” lub „wina”). W każdym razie Bóg nie pozwala mu zginąć nagłą śmiercią, lecz zaostrza jego odpowiedzialność za zbrodnię: przez całe życie tułacza ma Kain odpokutować za bratobójstwo. (Uwaga: Gdyby Kain był pierwszym dzieckiem w pierwszej ludzkiej rodzinie, jego lęk przed zemstą krwi byłby bezprzedmiotowy! Por. Koment. do w. 2). — Uczeni nie są zgodni w objaśnianiu „piętna” Kainowego. Mówią o zbójeckim wyglądzie, o bliźnie, o niegojącej się ranie, tatuażu itp. Zasadnicza myśl jest ta: „znak” pozwalał łatwo poznać w Kainie człowieka należącego do grupy, która podlega bezlitosnej zemście krwi (de Vaux).

16. Nod = błąkać się.

17. Niekonsekwencja myślowa: tułacz — nomada buduje miasto (hebr. ir = osada otoczona murem ochronnym). Por. w. 2.

18-24. „Lista” Kainitów sprawia wrażenie starego dokumentu, który został później unowocześniony (np. w wierszu 22 do słowa „miedź” dodano „żelazo”). Wprawdzie tak szybki rozwój rzemiosła i sztuki, jak sugeruje tekst, jest niezgodny z danymi uzyskanymi dzięki archeologii i prehistorii, ale w tym literackim ujęciu odkrywamy specjalny zamiar Autora. Podkreśla on mianowicie szczególną troskę Kainitów o wzrost dóbr materialnych, kultywowaną ze szkodą dla moralnego postępu. Dowodzi tego zarówno bigamia Lemeka, jak i jego „pieśń o mieczu”, jeden z najstarszych zabytków hebrajskiej poezji świeckiej. Niezwykła zwięzłość utworu utrudnia jego zrozumienie. Nie mylimy się jednak chyba, uważając go za pieśń zwycięstwa. Lemek wspomina swoje „bohaterskie czyny”: w walce otrzymał tylko rany lub stłuczenia, sam zaś pozabijał starszych i młodszych sprawców tych obrażeń. Okrucieństwo i pycha towarzyszą jego triumfom.

25-26. Dzikiemu, zwyrodniałemu potomstwu Kaina przeciwstawia się Seta jako praojca pobożnej ludzkości. Kwitnie wśród niej kult religijny. Autor nie chce powiedzieć w w. 26, że już wówczas czczono Boga pod imieniem Jahwe (to imię poznał dopiero Mojżesz według Wj 3,14); tego imienia bowiem w całym rozdziale czwartym używa po prostu na określenie Boga. Akcentuje więc tylko myśl, że rozpoczęto publiczny kult, uroczyste „wzywanie” Imienia Bożego. Na takie właśnie znaczenie zwrotu „wzywać Imienia” (kara be-szem) naprowadzają także inne teksty (Rdz 12,8; 13,4; 21,33; Jr 10,25; 1 Krl 18,26).

5,1. Słowa: Oto lista potomków Adama nasuwają przypuszczenie, iż Autor wprowadza cytat z innego źródła (citatio explicita). Ma on być jakby zwięzłym zarysem — w formie genealogii — religijnej historii ludzkości przed potopem. Zarówno okrągła liczba dziesięciu patriarchów, jak i ich imiona przypominają listę Kainitów. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, iż w ten sposób tradycja, której przedstawicielem jest również Autor Księgi, chciała podkreślić ideę Bożego wyboru: istniały dwa równie silne rozgałęzienia potomków Adama, ale tylko jedno z nich — Seta — zostało włączone w zbawcze plany Boże (zob. Rz 8,29 n). — Liczba patriarchów przedpotopowych i lata ich życia nie stanowią oczywiście ścisłych danych historycznych! Są to tylko fragmenty starożytnych tradycji semickich, przez Autora włączone do Księgi. Upewnia nas o tym swoboda, z jaką z cyframi tej genealogii postępują strożytne przekłady: zarówno Septuaginta, jak i Kodeks Samarytański mają cyfry różne od tekstu masoreckiego.

1-3. Rzeczownik hebr. adam występuje w tych wierszach w potrójnej funkcji: raz oznacza jednostkę ludzką (człowieka), drugi raz cały rodzaj ludzki (w. 2 „nazwał ich ludźmi” — adam), wreszcie imię własne: Adam (w. 3).

21-24. Henoch odznaczał się pobożnością. Dwukrotnie mówi o nim tekst, że „chodził z Bogiem” (dosł. wg hebr.), tzn. okazywał Bogu wypróbowaną wierność i żył z Nim w zażyłości (por. Rdz 6,9 podobny zwrot o Noem i Mal 2,6 o Aaronie). Wzmianka o tym, że pewnego razu Henoch znikł, gdyż Bóg go zabrał, nasuwa przypuszczenie o nagłej śmierci w sile wieku, podobnie jak to było z Mojżeszem (zob. Pwt 34,6-7). — Według TM imię tego patriarchy brzmi: Chanok; ponieważ jednak pod wpływem wersji Vg oraz NT przywykliśmy już do formy „Henoch”, stąd wyjątkowo zachowuję tutaj tę właśnie formę imienną.

29. Autor podaje etymologię imienia Noego (hebr. Noach) od czasownika nicham (= pocieszać), wyprzedzając w ten sposób wypadki. Ową pociechą, przyniesioną przez Noego światu, był fakt, iż od chwili złożenia przez niego ofiary dziękczynnej po potopie (8,21) Bóg cofnął przekleństwo, jakie był rzucił na rolę (3,17).

31. Siedemset siedemdziesiąt siedem — Nie odnaleziono dotąd klucza do zrozumienia wysokiej liczby lat życia patriarchów przedpotopowych. Jest to zapewne jakiś symboliczny, semicki sposób notowania. Być może oznacza on tyle tylko, że ludzie ci żyli faktycznie dłużej od nas lub też że ludzie od dawna żyją na ziemi. Zdaje się, że to samo chce powiedzieć tzw. lista Berossusa (z III w. przed Chr.), świadectwo starożytnej tradycji mezopotamskiej. Według niej przed kataklizmem wodnym dziesięciu babilońskich królów żyło łącznie 432 tysiące lat. — Legendy o długowieczności znają też Egipcjanie (Maneton) i Grecy (Hezjod).

6,1-4. Zagadkowy ten tekst pochodzi z tradycji jahwistycznej. Nie jest wykluczone, że stanowi on rodzaj sagi, zwięzłe powtórzenie starożytnego, legendarnego opowiadania o wschodnich herosach — tytanach (hebr. nefilim) i uprawianej przez nich rozpuście; hagiograf wykorzystał tę legendę jako drastyczny obraz upadku moralnego na świecie. — Istnieją też inne próby wyjaśnienia pojęcia „synowie Boga”. Za chybioną jednak trzeba uznać hipotezę Filona, Flawiusza oraz kilku Ojców, dopatrujących się w nich upadłych aniołów; niemożliwy jest przecież upadek cielesny u istot duchowych. Prawdopodobne jest natomiast ujęcie św. Jana Chryzostoma i św. Augustyna, według których idzie tu o Setytów i ich związki z Kainitkami (= córki człowiecze). Inni myślą o mężczyznach należących do klasy rządzącej lub po prostu o mężczyznach i kobietach, ponieważ mężczyzna został stworzony — wg biblijnego opowiadania — bezpośrednio przez Boga, kobieta zaś pochodzi jak gdyby od mężczyzny (według 2,21), jest więc niejako jego córką. Jedno wszakże jest pewne: napiętnowanie przez Autora nieograniczonego wielożeństwa, spowodowanego nieopanowaną zmysłowością. To jest motywem wyznaczenia ludziom przez Boga „stu dwudziestu lat” (ostatecznego okresu pokuty?). — a także potem, glosa nawiązująca do występowania ludzi-olbrzymów żyjących w czasach Mojżesza (por. Pwt 3,11 i 1 Sm 17,4-7). O gigantach przed potopem wspomina prorok Baruch (3,26-28), Księga Mądrości (14,6) i Księga Syracha (16,7n).

5-8. Antropopatyzmy: Jahwe żałował, martwił się; świadczą one o starożytności tekstu. Decyzja wygładzenia ludzi i zwierząt (stworzonych dla człowieka) jest więc wynikiem gniewu Boga na „świat bezbożnych” (2 P 2,5). Tej idei religijno-moralnej nie wypowiada wyraźnie literatura pozabiblijna, która zachowała tradycje o potopie. W literaturze wielu narodów starożytnych istnieje mianowicie znaczna liczba opowiadań o kataklizmie wodnym, zachowanych, niestety, przeważnie jedynie we fragmentach. Najcenniejsze, bo najobszerniejsze, są relacje mezopotamskie, szczególnie zaś epos pochodzenia sumeryjskiego, Gilgamesz. Istnieje zgodność w wielu szczegółach między relacją biblijną a Gilgameszem, co tłumaczy się pochodzeniem obu relacji ze wspólnego źródła ustnej — a może częściowo i spisanej? — tradycji mezopotamskiej (Abraham pochodził z Mezopotamii). W Biblii tradycja ta zachowała jednak bardziej pierwotny charakter i jest utrzymana w duchu ścisłego monoteizmu. Biorąc pod uwagę zarówno opowiadania biblijne, jak i liczne relacje pozabiblijne o potopie, zgodne między sobą co do istotnej treści, trzeba uznać je za reminiscencję jednego faktu, który zdarzył się w odległej starożytności. Czy zdarzył się on w Mezopotamii (np. jako katastrofalny wylew Eufratu i Tygrysu), tego nie jesteśmy pewni, choć mezopotamski koloryt opowiadania przemawia na korzyść tego przypuszczenia. Jeszcze trudniej określić epokę, w której miało miejsce to zdarzenie. Dotychczasowe niepowodzenia uczonych, poszukujących śladów potopu, sprzyjają hipotezie bardzo odległych czasów.

9. A oto dzieje Noego. Słowo toldot (= pokolenie, historia rodu, dzieje) podobnie jak w wierszu 5,1 nasuwa myśl o oddzielnym źródle literackim, z którego korzysta Autor. Tym razem są to aż dwa źródła, dwie relacje tradycji o potopie: jahwistyczna i kapłańska. Autor zrezygnował z uzgodnienia ich z sobą, pozostawiając widoczne różnice w wielu szczegółach. Zdawał więc sobie sprawę z tego, że są to rzeczy nieistotne i że jego popularne, ludowe opowiadanie będzie i tak dobrze zrozumiane w swej właściwej treści religijnej: Bóg karze za grzech bardzo surowo, lecz ocala ludzi sprawiedliwych. NT powie, że potop jest sądem Bożym i typem Sądu Ostatecznego (Łk 17,26 n; Mt 24,37). Wiersze 9-13 przynoszą tę samą treść, którą podały wiersze 5-8. Jest to świadectwo istnienia dwóch tradycji.

12. wszyscy ludzie, w hebr. dosł.: wszelkie ciało. W tym wyrażeniu zawiera się podkreślenie naturalnej słabości człowieka, a zarazem i jego moralnego upadku: fizyczna, a nie duchowa strona wzięła bowiem górę w człowieku.

14. Rzeczownik teba (= arka) nie jest słowem hebrajskim; być może że wywodzi się z języka egipskiego (por. Wj 2,3.5, gdzie słowo teba użyte jest na oznaczenie koszyka, złożonego w trzcinie na brzegu Nilu). Stanowi to dowód przemawiający na rzecz starożytności tradycji o potopie. Drzewo gofer, skądinąd nieznane, przypomina dźwiękowo gr. kuparissos (cyprys). Inne przekłady podają: drzewo żywiczne.

15-16. Opis arki nie jest dokładny. Miał to być bowiem statek, tymczasem otrzymujemy obraz wielkiej i ciężkiej skrzyni o trzech przegrodach.

17. Niech zginie wszystko na świecie! Ten świat (dosł.: ziemia — erec) nie oznacza całej kuli ziemskiej, lecz obszar, o którym mówi tradycja (np. w Rdz 41,54 „cała ziemia” oznacza jedynie obszar Syrii i Palestyny). Jest to zatem obszar stanowiący prakolebkę ludzkości.

18. Wzmianka o przymierzu Boga z Noem jest uprzedzeniem treści rozdz. 9,9-17.

19-20. Noe ma zabrać po jednej parze zwierząt (tradycja kapłańska). Autor nie troszczy się o to, jak (lub: czy) miano łowić zwierzęta drapieżne.

7,2-3. Noe ma wziąć po siedem par zwierząt czystych, a po jednej parze nieczystych (tradycja jahwistyczna, odmienna od 6,19-20). Z tego wynika, że na czasy przed potopem przenosi Autor podział na zwierzęta rytualnie czyste i nieczyste, wprowadzony dopiero przez Prawo Mojżesza (Kpł 11, Pwt 14). Jest to wyraźny anachronizm.

8-9. Znowu podana jest inna liczba zwierząt: po parze z czystych i nieczystych stworzeń (tradycja kapłańska, na określenie Boga używająca niemal wyłącznie słowa Elohim).

11. Ślad starowschodnich wyobrażeń o budowie świata: ziemia jako tafla pływa po ogromnym oceanie, a firmament obejmuje jej krańce, wylewając czasem wodę górną przez swoje zawory (por. 1,7).

13. Razem osiem osób. (Wg relacji Berossusa na okręcie Xisutrosa byli jeszcze krewni i służba, wg eposu Gilgamesz prócz rodziny Utnapisztima byli rzemieślnicy i sternik). Św. Piotr uważa arkę za typ Kościoła (1 P 3,21): na obszarze objętym potopem arka była istotnie jedynym środkiem ratunku. Pomimo 2 P 2,5 i 1 P 3,20 potop nie musiał zaskoczyć i zgładzić wszystkich ludzi, a zatem Noego nie musi się uważać za praojca całej ludzkości.

17. czterdzieści dni (por. w. 12) trwał potop, tzn. padał ulewny deszcz, ale woda utrzymała swój najwyższy poziom przez 150 dni (w. 24).

8,4. Ararat, babil. Urartu: nazwa krainy górzystej, zwanej później Armenią. Wg Gilgamesza okręt ląduje na górze Nisir.

6-12. Wysyłanie ptaków obrazowo uzmysławia niecierpliwe oczekiwanie na osuszenie się ziemi. Żeglarze morscy na starożytnym Wschodzie zabierali zwykle na pokład ptaki; w razie potrzeby wypuszczali je i po kierunku lotu ptaków poznawali, gdzie znajduje się najbliższy ląd. Także Gilgamesz opowiada o wypuszczeniu ptaków i to trzech różnych: gołębia, jaskółki i kruka.

14. Z porównania 7,11 i 8,14 wynika, że rodzina Noego przebywała w arce rok i jedenaście dni.

20. Ofiara całopalna jest przede wszystkim aktem uwielbienia Boga; tutaj, oczywiście, jest także podziękowaniem za ocalenie od zagłady. O ofierze wdzięczności po potopie wspominają również relacje pozabiblijne, lecz kończą się one mitycznym ubóstwieniem bohatera potopu.

21. W języku kultowym spaloną ofiarę i jej zapach określa się jako „woń miłą Bogu” (por. Wj 29,18; Kpł 1,13; 2,2). Antropomorficzne wyrażenie: Jahwe poczuł miłą woń oznacza życzliwe przyjęcie złożonej ofiary. Ciekawa rzecz, zupełnie podobne wyrażenie zawiera tekst Gilgamesza, ale już w ujęciu politeistycznym: „bogowie wdychali miły zapach”. — Motywem zmniejszającym odpowiedzialność człowieka za grzech jest według Autora skłonność do zła, istniejąca w człowieku od samej młodości. Tę ważną prawdę moralną wspominają także inne Księgi ST (Ps 51,7; Jb 14,4 i in.).

22. Poetycko ujęte zapewnienie, że porządek w przyrodzie nie dozna odtąd istotnego zakłócenia.

9,1. Począwszy od tego wiersza aż do w. 17 tradycja P (zob. Wstęp) opowiada o przymierzu, jakie Bóg zawarł z Noem i jego rodziną, a poprzez nich z ludzkością, której Noe stał się praojcem (por. w. 9).

3. Człowiek otrzymuje prawo żywienia się mięsem zwierzęcym. Autor tego wersetu sądzi zatem, że ludzie początkowo byli jaroszami (zob. Koment. do 1,29), że więc żyli w pełnej harmonii ze zwierzętami; ta harmonia po potopie już nie powróciła.

4-7. Dwa zakazy, zwane popularnie „prawem Noego”: zakaz spożywania krwi zwierząt (bo krew jest siedliskiem życia, którego jedynym panem jest Stwórca) i zakaz odbierania życia człowiekowi. Ten drugi zakaz opatrzył Autor (tradycja P) teologiczną motywacją: człowiek jest stworzony na podobieństwo Boga, stąd Bóg upomina się o jego życie, jakoby o życie swego krewnego. Zakaz spożywania krwi jest tutaj nawiązaniem do Prawa Mojżeszowego (Kpł 7,26; Pwt 12,23), być może w związku z troską o złagodzenie Obyczajów. Także Kościół Apostolski zachował ten zakaz na pewien czas (Dz 15,29).

12-17. Przymierze Boga z Noem jest według intencji Autora ideą teologiczną, niejako wyrównującą niezgodność pomiędzy uniwersalistycznym pojmowaniem Boga w prehistorii biblijnej (Rdz 1-11), a ograniczonym charakterem religii izraelskiej (Jahwe królem tylko jednego Narodu Wybranego). Bóg — Stwórca — Jahwe błogosławi całej ludzkości. Niezwykle pięknie, poetycko symbolizuje to właśnie tęcza na niebie (etiologia ludowa). Trudno doprawdy o trafniejszy obraz przyjaźni człowieka z Bogiem.

18. Imiona trzech synów Noego występują już po raz czwarty (por. 5,32; 6,10; 7,13). Cham jest najmłodszy (9,24), Sem (hebr. Szem) najstarszy (10,21). Autor nawiązuje tutaj do genealogii Adamitów (z rozdz. 5) przerwanej długim opowiadaniem o potopie.

20-27. Można dyskutować nad tym, czy te wiersze nie są interpolacją, glosą przerywającą opowiadanie (w którym 9,18-19 i 10,1b tworzą naturalny wstęp do „tablicy narodów”). Można też mieć wątpliwości co do historyczności samego zdarzenia w rodzinie Noego. Nie ulega jednak wątpliwości, że Autor podkreśla w bardzo obrazowy sposób niski stan seksualnej moralności Kanaanitów, jak gdyby odziedziczonej przez nich po ich praojcu Chamie. Może zatem jest to tylko echo potępienia Kanaanitów przez Mojżesza (Kpł 18,24-30)? — Tekst traktuje głównie o kwestii religijnej. Wskazuje na to wyrażenie: Niech będzie błogosławiony Jahwe (w. 26). Jest On nazwany Bogiem Sema, gdyż lud Jahwe, Izraelici, to potomkowie Sema. Jafet ma mieszkać w namiotach Sema, co prawdopodobnie ma oznaczać łatwy, przyjacielski sposób poznania (i przyjęcia) religii prawdziwego Boga (dla pełnego zrozumienia tekstu por. koniecznie Rdz 12,3). Cham natomiast jako sługa zetknie się z religią swego pana. Wiadomo, że Izraelitom były wzbronione bliższe kontakty z Kanaanitami, „synami Chama” (por. Wj 23,31-33; Pwt 7,1-4). Tak więc przez wypowiedź Noego uwypukla Autor ideę wybrania Semitów jako ludu Jahwe. Choć Jafet zachował się równie godnie jak Sem, nie doznał żadnego wyróżnienia. Zaimek „jego” (w. 26) odnosi się do Sema.

10,1. Ten wiersz znowu rozpoczyna cytat, starożytną genealogię (por. 5,1) zwaną powszechnie „tablicą narodów”. Mimo że w w. 10,1 Sem jest wymieniony na pierwszym miejscu, jego potomkowie są podani w tej „tablicy” na miejscu ostatnim. Widocznie Autorowi chodziło o to, by z potomkami Sema bezpośrednio związać dzieje Abrahama-Semity, rozpoczynające się od 11,26. — „Lista” z rozdziału 10 posiada swoisty charakter. Nie stanowi ona bynajmniej wiernie przekazanej genealogii ludów Wschodu, lecz jest raczej próbą jakiegoś syntetycznego ujęcia najstarszej, historycznie już znanej ludzkości. Uderza fakt, że oprócz imion szczepów i narodów występują też imiona jednostek (np. Nimrod, Heber), a także i nazwy miast. Jeśli do tego dodać niejednolitość stylu i języka, a także małe niezgodności w treści (porównaj np. w. 7 z 28, a 13 z 22), dojdziemy do wniosku — powszechnego wśród uczonych — że „lista” ma charakter kompilacyjny: tradycję jahwistyczną powiązano z kapłańską (podobnie jak to było w opowiadaniu o potopie). Tym się też najlepiej tłumaczy fakt, że obok starożytnych imion, takich jak: Babel, Erek, Akkad — spotykamy młode ludy „Jawan” i „Madaj”, po raz pierwszy wspomniane w zapiskach klinowych z IX wieku przed Chr. Tak więc IX/VIII wiek wypada uznać za czas ostatecznej redakcji „tablicy”, której większa część pochodzi jednak ze znacznie starszej tradycji. — Główna idea teologiczna wynikająca z „listy” to uniwersalizm duchowy: wszystkie narody świata (bo taki tylko „świat” znał Autor Księgi) z woli Boga, który uczynił płodnym pierwsze małżeństwo (por. 1,28), tworzą jedną wielką rodzinę. Choć niektóre zapomniały o Bogu — Stwórcy wszechświata, On jest ich Panem i może je znowu przywieść do siebie.

2-5. Potomkowie Jafeta zamieszkują wyspy Morza Śródziemnego i północną część Azji Mniejszej. Potomków Jawana — Greków (Jończyków) wspomina po raz pierwszy król asyryjski Sargon II (721-705). — Madaj — Medowie, znani są od IX w. z zapisków klinowych. Gomer — to Kimmeriowie (por. Odyseja 11,14), którzy w VII w. wszczęli wędrówkę ludów Wschodu. Magog — Scytowie, mieszkający między Morzem Czarnym a Kaspijskim.

6-20. Potomkowie Chama zamieszkują południowe obszary starożytnego Wschodu. Micrajim oznacza Egipt. Put — tereny Libii lub wybrzeże Somali. Imię Kusz objaśnia Autor niejednolicie (w. 7 i 8). — Nimrod (w. 8-12) według w. 10 miał się przyczynić do powstania semickiego państwa w Mezopotamii. Jego postać przywodzi na myśl legendarną postać Gilgamesza z Uruk, walczącego z lwami, lub króla Ninib-Ninurtę, czczonego w mieście Nippur. — Kaftoryci to mieszkańcy wyspy Kaftor (gr. Krapatos), później zwanej Kretą.

21-31. Potomkowie Sema zamieszkują Mezopotamię i ziemie sąsiadujące z nią. — Wiersz 21 czyni wrażenie późniejszego dodatku, jakoby wstępu do listy Semitów. Być może, że Autor-glosator chciał w ten sposób już na wstępie podkreślić rolę Hebera (o którym mówi w. 24-25), praojca Hebrajczyków, a stąd i Abrahamidów (por. 11,10-27). — Elam to wielki, niesemicki lud mieszkający nad Zatoką Perską. Powiązanie go z Semitami tłumaczy się tym, że Elamici ulegali wpływom semickiej kultury babilońsko-asyryjskiej. — Aram jest ludem zajmującym początkowo obszary Syrii i górnej Mezopotamii, potem rozproszonym aż po Egipt. Za czasów Patriarchów za główną siedzibę Aramejczyków uważano kraj położony w górnej Mezopotamii, który nazwano Aram-Naharajim (= Aram dwu rzek, tj. rzek Eufratu i Tygrysu). — Joktan, bliżej nieznana kraina, być może leżąca w południowej Arabii.

11,1. Czy wyrażenie „jedna mowa” stoi w sprzeczności z „tablicą narodów” (rozdz. 10), która suponuje istnienie wielu narzeczy i odrębnych języków? Tylko w przypadku, gdyby Autor myślał o całym znanym mu świecie. Jednakże wyrażenie: cała ziemia może się też odnosić jedynie do pewnego terytorium, na którym niegdyś — zgodnie ze starożytną tradycją — ludzie mówili jednym językiem. Być może jest to odległe wspomnienie pierwotnej jednolitości językowej Semitów.

2. Z wędrówek szczepów wyłaniają się narody; wspomniana przez Autora grupa ludzka przechodzi ze stanu koczowniczego do życia osiadłego. Ponieważ Szinear (odpowiadając akk. Szanhar) oznacza Babilonię, albo też całą Mezopotamię (por. Dn 1,2; Rdz 14,1.9; Iz 11,11), w wyrażeniu ze wschodu kryje się wspomnienie o przybyciu stamtąd najstarszych mieszkańców Międzyrzecza — Mezopotamii.

3. W braku naturalnego kamienia i wapna cegła i smoła są od dawna właściwym budulcem Mezopotamii.

4. Łączność miasta z wieżą jest na Wschodzie zrozumiała sama przez się. Wieża jednak w najstarszych czasach nie miała przeznaczenia obronnego, lecz narodowo-religijne. Jako ziggurat (= piramida stopniowa) górowała ona nad miastem, utwierdzając sławę tego miasta i jego naczelnego bóstwa, któremu była poświęcona. Tak np. już w trzecim tysiącleciu przed Chr. sumeryjski książę Gudea chełpił się, że wzniósł swoją budowlę w Lagasz (dla boga Ninnu) „aż do nieba”. Ten zwrot jest więc zwykłą wschodnią hiperbolą. — Wiersz 4 nie mówi wyraźnie, na czym polegała wina budowniczych. Wydaje się jednak, że słowo rozgłos (hebr. szem może też oznaczać pomnik) każe domyślać się u nich uczucia pychy; pełni zbiorowej energii chcą stworzyć potęgę: jej symbolem ma być wieża, która by była postrachem dla innych mieszkańców tych ziem. Ponieważ przy tym zamierzają oni utwierdzić kult obcych bóstw, a nie Jahwe — Stwórcy świata (wynika to ze słowa Babel w w. 9; wiadomo, że obok Marduka czczono w Babilonie wiele różnych bóstw), dopuszczają się — w oczach Autora-Izraelity — ciężkiego występku.

5. Antropomorfizm: Bóg musi schodzić na ziemię, aby dostrzec to, co ludziom wydawało się tak olbrzymim. Subtelna, choć może nie zamierzona ironia.

6-7. Bóg postanawia ukarać pychę. Czy musi On działać osobiście? Nie. Podobnie jak w Rdz 2,21 wystarczy, że On jest przyczyną nadrzędną, bezpośrednio natomiast działają przyczyny wtórne. Nie Bóg to zatem, ale złe postępowanie ludzkie, grzech rozbija jedność między ludźmi, dzieli ich i rozprasza.

8. przestali więc budować owo miasto — Jest to ujęcie symboliczne, gdyż Babilon, o którym tu mowa (w. 9), jako wielkie miasto istniał od końca trzeciego tysiąclecia aż po wiek VII przed Chr. Autor wyraża myśl teologiczną, że miasta — jak i wszelkie inne dzieła ludzkie — nie osiągną zamierzonej wielkości bez zgody Boga. — Jest też możliwe, że Autor pisał w czasie, gdy Babilon był częściowo zniszczony przez działania wojenne (Sancherib, rok 689).

9. Imię Babel ma przypominać pomieszanie języków. Autor przytacza tu hebrajską etymologię ludową: balal = pomieszać, pomnożyć. W języku akkadzkim objaśnia się to słowo jako bab-ili(u) = brama boga. Uczeni jednak i tę etymologię uważają za niepewną. — Całe opowiadanie 11,1-9 ujmuje istnienie wielości języków z punktu widzenia religijnego. Rozmaitość języków, łatwa do zaobserwowania na Wschodzie, a szczególnie w wielojęzycznym Babilonie, jest dla ludzi przykra. Utrudnia ona wzajemne porozumiewanie się, posiada zatem znamiona kary Bożej. Kara ta może być wyrazem potępienia cywilizacji hołdującej grzechowi.

10-26. Lista Semitów służy Autorowi jako myślowe przejście od ludzkości, która oddaliła się od Boga, do tej jej części, która Mu pozostała wierną. Tekst „listy” przypomina pod względem układu genealogię w rozdz. 5.

27-32. „Lista” rodu Teracha wykazuje pokrewieństwo, łączące Abrahama (= Abrama), a potem i jego potomków, Izraelitów, z innymi ludami semickimi Bliskiego Wschodu. — Nachor jest dziadkiem Rebeki, żony Izaaka (Rdz 24,24), a Lot praojcem Moabitów i Ammonitów (wg 19,30-38). — Starożytne miasto sumeryjskie Ur leżało blisko dawnej zatoki morskiej. Świetność swą przeżywało już około 2600 r. przed Chr. (szlachetne metale, koło garncarskie, bogate wyposażenie domów, imponująca wieża — piramida stopniowa). Istnieje jednak przypuszczenie (np. C. H. Gordona), że w tekście w. 28 chodzi o inne Ur, mianowicie o kolonię handlową położoną niedaleko Charanu (późn. Edessy), w północnej Mezopotamii. Tę kolonię założyło sobie starożytne miasto Ur znad zatoki morskiej, i dlatego nadało jej swoje imię: Ur. Miasto Charan (akk. Char-ra-nu) w północnej Mezopotamii stanowiło punkt centralny, w którym krzyżowały się szlaki karawan.

12,1-25,18. Dzieje Abrahama — a następnie i dalszych Patriarchów — są to tradycje ludowe, przez wiele lat przekazywane ustnie. Spisano je dopiero później, częściowo w czasach Mojżesza, w większości jednak jeszcze później. Tym się tłumaczą różne nierówności treściowe, jak: powtórzenia, nieścisłe etymologie, niepewne liczby, niepełne genealogie. Nie można też mówić o historyczności każdego szczegółu opowiadania, ponieważ Semici mają zwyczaj ujmowania najprostszych nawet rzeczy w bogatą, udramatyzowaną formę słowną (por. koniecznie np. 2 Sm 14,5-20). Wiedząc jednak, jak ludy starożytne, nawet dość prymitywne, trwale przechowują w pamięci najważniejsze fakty stanowiące podstawę tradycji rodowych, nie możemy wątpić w historyczność istotnej treści opowiadania o Patriarchach izraelskich. Do niej należy przede wszystkim to, co dotyczy religii Abrahama i jego potomków, różnej od wierzeń jego ojca Teracha. Terach był politeistą (Joz 24,2). Abraham natomiast stał się monoteistą, pozostającym w bliskich stosunkach z Bogiem. Temu kontaktowi z Bogiem (wizje, sny prorocze itp.) zawdzięczał Abraham swój rozwój duchowy, który uczynił go ostatecznie ojcem całej wierzącej ludzkości. Abraham nie osiągnął jednak pełnej doskonałości monoteizmu; dzięki dalszemu Objawieniu Bożemu stało się to dopiero udziałem Mojżesza i Proroków.

12,1. Rozkaz Boży, polecający Abrahamowi opuścić Mezopotamię, mógł być spowodowany np. uciskiem podatkowym czy poszukiwaniem lepszych pastwisk; to miało skłonić Abrama — Abrahama (por. 17,5) do wędrówki na południe. Zerwanie bliskiej łączności z rodziną ojca było konieczne dla rozwoju i umocnienia wiary w istnienie jednego Boga.

2-3. Na Abrahamie spocznie szczególne błogosławieństwo Boże, które będzie odpowiedzią Bożego miłosierdzia na grzech ludzkości. Ono sprawi, że Abraham stanie się jak gdyby źródłem błogosławieństwa dla „wszystkich pokoleń ziemi”. Ta myśl teologiczna, powtórzona potem kilkakrotnie (15,18; 17,1-14; 22,18), zawiera w sobie jeszcze nie sprecyzowaną zapowiedź przyjścia na świat Mesjasza-Odkupiciela, który będzie potomkiem Abrahama.

6. Elon More etymologicznie bywa tłumaczone jako „dąb (lub: terebint — terpentynowiec) wróżby”. Być może, że mowa tu o dawnym sanktuarium Kanaanitów, na co wskazuje wzmianka o nich na końcu wiersza.

7. Ukazanie się Boga w ziemi Kanaan, zapewne we śnie lub wizji, upewnia Abrahama o tym, że tę właśnie ziemię ma otrzymać jako dziedzictwo.

8. Wdzięczny za opiekę Jahwe i obietnicę dziedzictwa Abraham składa ofiary całopalne w wielu miejscach postoju.

9. Negeb jest południową połacią Palestyny (por. 13,1), stanowiącą przejście na półwysep Synaj lub do Egiptu.

11-13. Abraham zamyśla pozyskać w obcym kraju przyjaźń i pomoc ewentualnych konkurentów do ręki Sary. Nazywając ją swoją siostrą posługuje się wybiegiem: Sara była istotnie jego siostrą przyrodnią jako córka jego ojca i macochy (por. 20,12). Abraham nie myślał oczywiście o faktycznym oddaniu żony innemu mężczyźnie, lecz liczył na to, że przez swój wybieg zapewni sobie pewne korzyści w czasie pobytu w Egipcie. Takie postępowanie jest oczywiście dalekie od moralności chrześcijańskiej. Abraham i jego potomkowie tylko powoli, stopniowo będą doskonalili swoje życie religijno-moralne, pozostając pod opieką objawiającego się im Boga.

15. Rzeczownik „faraon” (hebr. paroh, egipskie pr-o) oznacza właściwie wielki dom, pałac, w którym rezydował władca Egiptu. — Wzięcie kobiety do haremu monarchy wschodniego nie było równoznaczne z pożyciem małżeńskim ani z ustanowieniem jej pełnoprawną żoną. Chodziło głównie o splendor monarszy.

20. Wzbogacony Abraham (por. 13,2) nie zwraca faraonowi niezasłużenie otrzymanych od niego podarków. Działa zapewne zgodnie z ówczesnym zwyczajem.

13,7. Sprzeczki między pasterzami o pastwiska, studnie itp. zdarzały się dość często (por. 21,25; 26,15.20-21).

8-9. Roztropnie, aby tubylcom nie dać powodu do ingerowania w spory, a zarazem wielkodusznie daje Abraham bratankowi pierwszeństwo wyboru. — Hebr. rzeczownik ach oznacza zarówno rodzonego brata, jak i w ogóle jakiegoś krewnego. (To tłumaczy tekst Mt 12,47 o „braciach” Pana Jezusa).

11-13. Chciwość Lota, który dla materialnych korzyści nie zawahał się zamieszkać wśród znanych grzeszników, zostanie później surowo ukarana; Lot utraci nagromadzony majątek (zob. 19,24-25).

14,1-24. Rozdział ten jest prawdopodobnie jakimś starożytnym dokumentem, włączonym do Genesis dla podkreślenia męstwa i bezinteresowności Abrahama. Być może, iż Redaktorowi chodziło także o wyraźniejsze włączenie życia tego Patriarchy w nurt historii starożytnego Wschodu. Niestety, biblijnego Amrafela (w. 1 i 9) trudno jest utożsamiać z Hammurabim (wg najnowszych odkryć z Mari ten król Amorytów panował w XVIII w. przed Chr.), gdyż w tym okresie występowało kilka postaci władców o tym samym imieniu. Jest też mało prawdopodobne, aby potężny król Mezopotamii miał łączyć się aż z trzema innymi królami dla zgniecenia buntu słabych „królików” palestyńskich.

3. Dolina Siddim, później zalana wodami Morza Martwego, była zapewne położona w bezpośrednim sąsiedztwie państewek pięciu sprzymierzonych władców.

4. Tę zależność od króla z północy, Kedorlaomera, można pojmować jako daninę. Składanie jej przez władców palestyńskich zabezpieczało swobodę przejazdu karawanom kupieckim tego króla. Wiadomo, że przez Zajordanię, po wschodniej stronie Morza Martwego, biegła droga handlowa do Egiptu, a także do Morza Czerwonego.

5. Refaici, Emimowie, Zuzimowie (lub Zamzumimowie), Choryci — to starożytne ludy zamieszkujące Zajordanię; por. Pwt 2,10n i 2,12n.

7. Chacacon-Tamar wg 2 Krn 20,2 zapewne identyczne z Engedi po zachodniej stronie Morza Martwego. Kadesz = Kadesz Barnea (Vg Cadesbarne), miejsce postoju Izraelitów w czasach Mojżesza (Pwt 1,2; Lb 34,4), w północnej części półwyspu Synaj. Prawdopodobnie na tym samym miejscu leży dziś miejscowość En-Kedes.

10. Morze Martwe od dawna jest znane z asfaltu, występującego na jego dnie i okresowo wypływającego na powierzchnię.

13n. Przez tubylca Abraham jest tu nazywany Hebrajczykiem, tj. członkiem wielkiej społeczności, w skład której wchodzili i Izraelici (por. 10,21); obejmowała ona nomadów, przybyszów zza rzeki (Eufratu lub Jordanu), którzy w korespondencji z el-Amarna są nazwani Habiru. To nazwanie byłoby więc dowodem starożytności tekstu (dokumentu). Ale jest też rzeczą możliwą, iż ma ono tylko uwypuklić fakt, że mimo obcości plemiennej tubylcy szukają pomocy u Abrahama-Hebrajczyka, okazując mu przez to swe zaufanie. — Liczbę 318 ludzi napotykamy także w tekstach z Mitanni (w okresie el-Amarna); księżniczka Giluhepa ma w swym orszaku 317 dziewcząt. Nasuwa się zatem przypuszczenie, że cyfra 318 ludzi była podówczas konwencjonalna, że przenośnie oznaczała wielką grupę ludzi, wielką społeczność.

14. wierną swoją służbę. Jest to tłumaczenie quoad sensum słów: „urodzonych w jego domu”.

15. Jeńcy wlekli się zazwyczaj na tyłach, prowadzeni pod niezbyt liczną strażą. Oddział Abrahama zdołał więc pod osłoną nocy odbić ich bez szczególnych trudności.

17. Dolina Królewska wg 2 Sm 18,18 leży blisko Jerozolimy.

18. Miejscowość Szalem (Vg i LXX Salem) wg Ps 76,3 bywa identyfikowana z Jerozolimą jako część składowa późniejszej nazwy miasta (hebr. Jeruszalajim). Melchizedek „wyniósł” (hosi) chleb i wino, aby pokrzepić zdrożonych ludzi Abrahama. Niektórzy Ojcowie — pod wpływem wykładni rabińskiej — dopatrują się tu również złożenia ofiary z chleba i wina, albowiem Melchizedek był zarazem kapłanem. To przeświadczenie znalazło później swój wyraz we wprowadzonej do Kanonu Mszy świętej wzmiance o ofierze Melchizedeka. — Pomimo że w kilku Psalmach pojęcie El-Eljon (= Bóg Najwyższy) odnosi się do Boga Izraela, w ustach Melchizedeka nie musi ono koniecznie oznaczać Boga jedynego; zna je też Balaam (Lb 24,16) oraz Fenicjanie i Aramejczycy. Prawdopodobnie idzie o cześć bóstwa, któremu w panteonie ówczesnym przyznano miejsce naczelne, główne. Wyłączna cześć tego bóstwa naczelnego, „Boga bogów” (El-EIjon = Boga Najwyższego), byłaby więc henoteizmem, nie zaś czystym monoteizmem. W każdym razie Melchizedek, podobnie jak biblijny Hiob, ma bardzo wzniosłe pojęcie o Bóstwie, bliskie wierze Izraelitów, dla których Bóg Najwyższy był już zarazem Bogiem jedynym.

19-20. Fakt, że Abraham przyjął błogosławieństwo od Kanaanity, a nawet, że złożył mu dziesięcinę (czy to jednak nie glosa?), świadczy o prawdziwości tego starożytnego przekazu. Czegoś podobnego nie mogła wymyślić późniejsza tradycja żydowska, tak wroga wszystkiemu, co pogańskie! W Liście do Hebrajczyków (rozdz. 5-7) Melchizedek jest uznany za figurę (typ) przyszłego Mesjasza-Chrystusa.

22. Autor — glosator identyfikuje tutaj Jahwe z El-EIjon. W LXX brak imienia Jahwe; po raz pierwszy występuje ono w Targumie Jonatana.

15,6. Wiara Abrahama w obietnicę — po ludzku biorąc, ze względu na podeszły wiek Abrahama, niemożliwą do spełnienia — została mu poczytana za zasługę; dostarczyła ona św. Pawłowi tematu do nauki o usprawiedliwieniu (por. Rz 4,3.9; Gal 3,6).

9. Liczba trzy uchodziła za świętą.

10-17. Bóg zawiera przymierze z Abrahamem na sposób starowschodni: między rozpłatanymi ciałami zwierząt przechodzili obaj kontrahenci z pochodniami w ręku. Ogień symbolizuje w Biblii samego Boga (Pwt 4,24; 9,3) lub jest wyrazem Jego gniewu (Rdz 3,24; Pwt 32,22; Ez 22,21). Krew zwierząt, wypływająca z ich rozpłatanych ciał, miała być groźną przestrogą przed zerwaniem przymierza. Jeremiasz w rozdz. 34,18 czyni aluzję do tego rytuału. — Całe to opowiadanie można uważać za symboliczny obraz przyjaźni, istniejącej między Bogiem a Abrahamem.

18. Potok Egipski to dzisiejszy Wadi el-Arisz (por. Lb 34,5; Joz 15,4), granica między Egiptem a Palestyną.

19-21. Wymienione ludy stanowią starożytną ludność Palestyny (por. Wj 3,8.17; 13,5; 23,23). Być może, że te wiersze są późniejszym dodatkiem, glosą określającą stan Kanaanu przed przybyciem Hebrajczyków.

16,1-3. Postępowanie Sary odpowiada babilońskiemu prawu, wedle którego w razie bezdzietności pierwszej małżonki mężczyzna może poślubić niewolnicę. Ta niewolnica, choć zostanie matką, nie może być zrównana w prawach z tamtą małżonką. Por. § 145 prawa Hammurabiego.

4-5. W przypadku, gdy niewolnica-matka wynosi się nad niepłodną panią, Hammurabi nakazuje zrównać ją ponownie z innymi niewolnicami (§ 146).

7. Anioł Jahwe w w. 10 przemawia jako Bóg, a w w. 13 wyraźnie utożsamiony jest z Bogiem. — Szur jest to pustynny obszar na wschód od Delty Nilu, por. 20,1; 25,18; Wj 15,22.

11. Etymologicznie Ismael (Jiszma-el) znaczy: Bóg słyszy.

12. Potomkowie Ismaela, Arabowie, będą graniczyli bezpośrednio z Izraelitami.

14. Między Kadesz a Bered (dziś Umm el-Bered) znajduje się studnia zwana Bir-majin, którą ma zapewne na myśli Autor opowiadania.

17,2. Zapowiedź nowego przymierza Boga z Abrahamem. Zob. 15,18. Tutaj Autor (tradycja P) używa imienia Elohim, tam (w rozdz. 15) Jahwe.

5. Zmiana imienia wskazuje na wielką troskliwość, jaką Bóg otacza Abrahama, a zarazem na zupełną zależność Patriarchy od Boga. Wyraz Abraham jest jak gdyby grą słów do hebrajskiego ab-hamon (= ojciec mnóstwa, wielu), ale nie ma nic wspólnego z właściwą etymologią naukową.

9-11. Znakiem widzialnym przymierza ma być obrzezanie. Według Herodota (Dzieje 2,37 i 104) praktykowali je od dawna Egipcjanie, a za ich przykładem Etiopowie, Kolchowie, Fenicjanie i Syryjczycy. (Także muzułmanie dokonują obrzezania). Praktyka ta nie jest więc oryginalnym zwyczajem Izraelitów, lecz otrzymała u nich nowe, religijne znaczenie: jest oczyszczającą ofiarą na cześć Boga (por. Jr 9,24-25). Trwałość tego znaku na ciele miała też być zachętą do trwałej wierności względem Pana Izraela. Nie wiemy natomiast, jakie względy wpłynęły decydująco na powstanie zwyczaju obrzezania u starożytnych Egipcjan i innych ludów Wschodu (może pragnienie złożenia ofiary z krwi? a może względy higieniczne?). Domyślamy się, że obrzezanie miało u nich niegdyś oznaczać dojrzałość do małżeństwa.

15. Sara etymologicznie oznacza księżniczkę.

17-19. Uśmiech Abrahama nie był oznaką niedowierzania (por. 15,6), lecz raczej zdumienia, zaskoczenia i radości. Początkowo aż zbyt wielkie wydaje mu się obiecane szczęście! Być może jednak, że cały epizod ze śmiechem Abrahama (a potem i Sary, por. 18,12) jest tylko etiologią ludową, próbą wyjaśnienia etymologii imienia Izaaka (hebr. Jicchaq; waj-jicchaq = i roześmiał się).

18,1-2. Jahwe objawia się Abrahamowi w towarzystwie dwóch aniołów (wg 19,1). Początkowo wszyscy trzej czynią wrażenie zwykłych mężczyzn, których Abraham wita z przysłowiowo patriarchalną gościnnością. Potem z wolna gospodarz uświadamia sobie, że pod postacią jednego z przybyszów ukrywa się sam Pan. To tłumaczy fakt, że Abraham zwracając się do przybyszów używa raz liczby pojedynczej, to znowu mnogiej. W świetle NT w opowiadaniu o trzech gościach Abrahama widzimy zarysowanie prawdy o Trójcy Świętej.

12. Por. 17,17.

17-19. Abraham jest wybrańcem Bożym (por. 13,14-18). Z tego to powodu Bóg niejako wtajemnicza go w niektóre swoje plany i zamierzenia.

24. Odwieczny to problem, czy sprawiedliwi mają cierpieć z powodu grzeszników lub razem z nimi. Wprawdzie ST uznaje odpowiedzialność zbiorową, kiedy to dzieci cierpią za winy rodziców (odpowiedzialność jednostkowa, osobista, zostanie wyjaśniona znacznie później, por. Jr 31,29-30; Ez 14,12 n; 18), ale Abraham myśli tutaj jakoby o pewnym wyjątku. Jego współczujące serce spodziewa się, że Bóg zmiłuje się nad najbardziej niewinnymi.

26-32. „Targowanie się” Abrahama z Bogiem jest mistrzowską formą literacką. Przy jej pomocy Autor podkreśla sprawiedliwość Boga, wykonującego sądy nad postępowaniem ludzi.

19,2-3. Lot jest człowiekiem bardzo gościnnym, pełnym życzliwości nawet dla nieznanych przybyszów.

7-8. Autor nie pochwala propozycji Lota. Postępowanie Lota pokazuje, że starożytni uciekali się nieraz do drastycznych środków dla uniknięcia większego zła; zarazem uwypukla niezwykłą gościnność i ofiarną troskę gospodarza o dobro gości. Wedle ówczesnych pojęć cześć i cnota kobiety miały mniejszą wartość niż dobro mężczyzny.

11. Fakt niezwykły, podobnie jak w 2 Krl 6,18.

14. Zarażeni grzechami tubylców przyszli zięciowie Lota nie wykazują bo jaźni Bożej.

22. Zakończenie tego wiersza (Dlatego …Coar) winno się znajdować na końcu wiersza 20, z którego Autor wyprowadza etymologię nazwy miasta (Coar od caar = być małym, niepozornym).

24-25. deszcz siarki i ognia. — Piorun zapalił, być może, pokłady siarki, która jak rakiety ogniste wytryskiwała potem w górę. Zawartość chemiczna wody Morza Martwego, jak i występujący w niej asfalt, wskazują na siarkowo-bitumiczne podłoże. W roku 1963 odkryto blisko tego morza pokłady ropy naftowej. Geograf starożytności Strabo (I wiek po Chr.) podaje wiadomość, że na zachodnim brzegu morza, w okolicach Masady, utrzymuje się stara tradycja o istnieniu trzynastu miast w tej — później pustynno-stepowej — okolicy. — Położenia Sodomy i Gomory nie udało się na razie ustalić. Flawiusz, św. Hieronim i wielu starożytnych autorów opowiada się za południową częścią Morza Martwego (okolice dzisiejszego Sedom w państwie Izrael), inni — głównie uczeni jezuiccy — myślą o części północnej (okolice Teleilat Ghassul). Sodoma i Gomora stały się dla Izraelitów odstraszającym przykładem kary Bożej za grzech (por. Pwt 29,22; 32,32; Iz 1,9; 3,9; 13,19; Jr 23,14; 50,40; Lm 4,26; Ez 16,46-56; Am 4,1; Sf 2,9 i in.).

26. Żona Lota obejrzała się (w. 17). — Oznaczało to zwlekanie z opuszczeniem miasta; zapewne kobieta ta była bardzo przywiązana do mienia, skazanego teraz na zagładę. Śmierć żony Lota mogła nastąpić z żalu i przerażenia. — stała się słupem soli. Ludowe powiązanie postaci żony Lota z jakąś skałą solną, widniejącą w okolicach Morza Martwego.

32-38. Autor ani nie pochwala, ani też nie gani postępku córek Lota. W ogóle w Biblii Autorzy rzadko dają wyraźną ocenę moralną czynów ludzkich. Zapewne byli przekonani, że to zbędne, że nie ulega ona żadnej wątpliwości. Córki Lota, pozbawione łączności ze szczepem a stąd też praktycznie możliwości zamążpójścia, dopuszczają się jakoby czynu rozpaczy. Chcą one za wszelką cenę mieć potomstwo, by nie narazić się na bezdzietność, uważaną przez starożytnych za wielką hańbę. Wydaje się, że opowiadania tego nie trzeba oceniać jako tendencyjnego, jako wymyślonego celem wykpienia Moabitów i Ammonitów wrogich Izraelowi. Podobny fakt kazirodczego stosunku podaje bowiem również rozdział 38 (Juda i Tamara). Etymologicznie słowo Moab przypomina min-ab (= od ojca), a ben-ammi oznacza: syn mego (najbliższego) krewnego. Wielu komentatorów domyśla się tutaj jednak etymologii ludowej imion, całe opowiadanie uważając za etiologię ludową.

20,2. To moja siostra. — Por. 12,13.

7. Prorok (nabi) oznacza tu albo człowieka, pozostającego w bliskiej łączności z Bogiem, albo też kogoś, kto może wstawić się za drugim do Boga, przemawiać w jego imieniu.

14. Wielkopański gest, zwrócony głównie do Sary (por. w. 16).

16. Koniec wiersza niejasny. „Zakrycie oczu”, zasłona dla oczu, o której jest w nim mowa, oznacza podarek za krzywdę lub też dowód niewinności Sary.

21,8. Jest to uczta zwyczajowa, por. 1 Sm 1,22-28.

10. Nowy, poważny powód oddalenia Hagar (por. 16,6). Sara boi się, by Abraham, który kochał Ismaela, w przyszłości nie adoptował go, włączając tym samym do prawa dziedziczenia. Dlatego proponuje obdarzenie Hagar wolnością, aby mogła po prostu wrócić do swego szczepu i tam ułożyć sobie nowe życie.

12. Wypowiedzi Boga nie trzeba pojmować jako pochwalania motywów postępowania Sary ani decyzji Abrahama (pamiętać trzeba o swobodzie wyboru formy literackiej u autorów biblijnych), lecz jako potwierdzenie ostatecznego ich wyniku: potomstwo Izaaka, a nie Ismaela, będzie stanowić zalążek Wybranego Narodu.

14. Hagar bierze dziecko na plecy, a wg 17,25 Ismael liczył już trzynaście lat! Jest to przykład nieuzgodnienia w szczegółach dwóch tradycji.

15-19. Tekst referuje szeroko nieszczęśliwy przypadek na drodze do swoich: Hagar zabrakło wody do picia, co na pustyni stanowiło groźbę dla życia. — Beerszeba leży na południowym krańcu Palestyny, a pustynia Paran (Vg Pharan) poniżej tej miejscowości, już na półwyspie Synaj. Dzisiaj Arabowie zwą ją et-Tich.

22. Abimelek (por. 20,2) był królem Filistynów z siedzibą w Gerarze (26,1). Mowa tu o szczepie Filistynów, zwanych „starszymi” (a może jest to po prostu anachronizm?); znacznie później, w XIII w. przywędrowali z Krety na południowe wybrzeże Palestyny Filistyni „młodsi”.

27. zawarli obaj przymierze, dosł. wg hebr.: „pokrajali” przymierze, tzn. przy jego zawieraniu zachowali starożytny zwyczaj rozcinania zwierząt. Por. 15,10.17-18.

28-33. W tym tekście występują dwie tradycje, usiłujące wyjaśnić nazwę miejscowości Beerszeba. Jedna wyprowadza tę nazwę od siedmiu (szeba) jagniąt i studni (beer), druga od studni przysięgi (szebad).

22,1-19. Piękne to opowiadanie ma dwóch bohaterów: Izaaka, który niemal cudownie zostaje uratowany od śmierci, oraz Abrahama — w pełni posłusznego Bogu. Późniejsza tradycja snuła przypuszczenia na temat głębszego znaczenia tego tekstu i domyślała się w nim zakazu składania Bogu ofiar z ludzi (por. Kpł 18,21n), a nawet obowiązku wykupu pierworodnych synów (zob. Wj 13,11). Niektórzy Ojcowie Kościoła w ofiarowaniu Izaaka widzieli także figurę Chrystusa, dźwigającego na górę drzewo swej męki.

2. Ziemia Moria była przez późniejszych rabinów identyfikowana z górą, na której stanęła Świątynia jerozolimska. Ale to wyjaśnienie nie jest pewne. Na uwagę zasługuje lekcja Peszitty: ziemia Amorytów; najprawdopodobniej jednak „ziemia Moria” jest glosą późniejszą.

15. Anioł Jahwe (por. w. 11) występuje w imieniu obecnego na miejscu Boga (por. słowa: „przysięgam na siebie samego”); swoją osobą niejako unaocznia on ludziom obecność Pana, niewidzialnego dla stworzeń.

18. Obietnica błogosławieństwa dla wszystkich narodów, podobnie jak w 12,2-3.

20-24. Starożytny przekaz zwięzłej genealogii dalszej rodziny, całkowicie zgodny ze zwyczajami i mentalnością Semitów.

23. Ten rozdział, podobnie jak i rozdział 17, pochodzi z tradycji kapłańskiej, opartej na starym dokumencie. Abraham po raz pierwszy nabywa tutaj prawa własności do połaci ziemi w Kanaanie, tj. w Ziemi Obiecanej (zob. 12,7; 13,15; 15,7).

2. Kirjat-Arba wg Joz 14,15 należy tłumaczyć jako miasto Arby, praojca Anakitów. Dodatek: to jest w Chebronie — zdaje się niesłusznie identyfikuje tę miejscowość z Chebronem. Biorąc bowiem pod uwagę 13,18; 25,9 i 35,27, należy raczej sądzić, że Mamre, Kirjat-Arba i Chebron (arabski el-Chalil) — to trzy różne miejscowości, choć leżące blisko siebie.

3. Chittyci — synowie Cheta (znani w podręcznikach historii jako Hetyci) stworzyli wielkie państwo w Azji Mniejszej i Syrii w pierwszej ćwierci II tysiąclecia przed Chr. Około r. 1550 (król Murszilisz) zniszczyli oni w Mezopotamii państwo babilońskie. Mniejsze szczepy Chittytów rozproszyły się także po Palestynie i to widocznie w znacznej liczbie, skoro jeszcze w Księdze Jozuego (1,4) Palestyna jest nazwana krajem Chittytów (zob. też Ez 16,3).

6. książę od Boga — Określenie honorowe; podkreśla ono godność wspomnianej osoby przez połączenie jej z Bóstwem. Por. 30,8; 1 Sm 14,15.

9. Abraham chce kupić grotę skalną, znajdującą się na dość obszernym polu. Cały ten obszar ma nazwę Makpela.

11. Grzecznościowe propozycje darowania (pola) były zwyczajowe, ale w żadnym wypadku nie mogły być przyjęte.

14-18. Starożytność tradycji o kupnie Makpeli uwidacznia się w fakcie, że nie sporządzono pisemnego aktu nabycia; wszystko załatwiono bardzo uroczyście, ale ustnie, w obecności wielu świadków. 400 syklów srebra (sykl ważył około 12 gramów) — to pokaźna kwota, wynosząca w przeliczeniu około 300 dolarów.

24,2. Abraham zaprzysięga swego zaufanego sługę; jest nim z pewnością Eliezer (por. 15,2). Wyrażenie pod moje biodro jest eufemizmem; chodzi tu mianowicie o dotknięcie narządów płciowych, sługa bowiem ma niejako wziąć na siebie odpowiedzialność za przyszłe potomstwo swego pana. Zob. też 46,26; Wj 1,5.

10. Aram-Naharajim oznacza górną Mezopotamię. Miastem Nachora jest Charan wg 11,32; 12,5; 27,43.

22. Złote ozdoby byty zwyczajowym prezentem składanym narzeczonej. Ich znaczna wartość zrobiła z pewnością silne wrażenie na Rebece, ale jeszcze silniejsze na chciwym jej bracie Labanie (zob. w. 29 i 30).

26. Poseł podkreśla tu godność Izaaka jako następcy ojca, przyszłego naczelnika szczepu Abrahama.

47. Ojciec Rebeki, Batuel, był kuzynem Izaaka.

53. Prezenty otrzymała matka i brat Rebeki, Laban. Autor nie wspomina tu o ojcu, bo według prawa zwyczajowego miał on otrzymać nie prezent, lecz ściśle określoną sumę pieniężną, mohar (por. Wj 22,15 n).

57-58. Autor akcentuje dobrowolność decyzji Rebeki w sprawie jej małżeństwa.

62. Lachaj-Roj = (studnia) Żyjącego, Patrzącego na mnie. Por. 16,14.

65. Sługa nazywa Izaaka swoim panem zapewne dlatego, że stary Abraham oddał już rządy nad szczepem w ręce syna. Nie mamy natomiast pewności, czy Abraham już nie żył wtedy, kiedy Rebeka przybyła do Palestyny. Wiersz 67 zdaje się nie potwierdzać tego przypuszczenia.

25,1-6. Uzupełnienie wiadomości o Abrahamie z jakiegoś innego źródła. Potomkowie Ketury tworzą szczepy arabskie (por. końcówkę arabską an w pierwszych czterech imionach). Spośród nich najlepiej znamy Midianitów (zob. 36,35), którzy później zostaną połączeni z losami Mojżesza (Wj 2,15nn; 3,1; 18,1nn).

8. został przyłączony do swoich przodków — Starożytne wyrażenie, określające wspólnotę zmarłych (tzn. dusz zmarłych osób) w podziemiu (Szeolu). Starożytni Hebrajczycy przez długi czas nie wiedzieli nic bliższego o życiu pozagrobowym; pod tym względem pojęcia zbliżone do ich wyobrażeń mieli później Grecy (Hades).

12-18. Potomkowie Ismaela (zob. 17,20) stanowią narody Arabii północnej i zachodniej. Spośród nich historia zna najlepiej Nabatejczyków (od Nebajota) z ich stolicą Petrą, położoną na południowy wschód od Morza Martwego. Także Pliniusz wspomina ich w swojej Historia naturalis (5,12). — Tema (Tej ma) to piękna oaza w północnej Arabii, znana ze starożytnych inskrypcji aramejskich i nabatejskich.

20. Zamiast nazwy Charan (= droga) wprowadza Autor Paddan-Aram (= szlak Aramu, według akk. słowa padanu). Zob. dalej 28,2-7; 31,18.

22. Rebeka radzi się Boga prawdopodobnie za pośrednictwem jakiegoś jasnowidza lub kapłana pogańskiego (stąd forma wyroczni, jaką ma odpowiedź Boga w wierszu 23). Kontakt Abrahama z Melchizedekiem (14,18-20), a także późniejsza historia z Balaamem (Lb 22-24) czynią to przypuszczenie bardzo prawdopodobnym. — Ruchy bliźniaków w łonie matki czyniły wrażenie walki o pierwszeństwo.

26. Etymologia imienia Jakub (od aqeb = pięta) nie jest pewna, lecz pochodzi zapewne z etiologii ludowej.

30. „To czerowne” (hebr. adom) jest aluzją do imienia Ezawa — Edoma.

31-34. Nie ma tu mowy o faktycznym odstąpieniu praw pierworodnego, tak ważnych w systemie rodowym (zob. 27,29.37): brak bowiem świadków kontraktu, jak i brak przekonywającej proporcji między tym, co Ezaw oddaje, a tym, co w zamian za to otrzymuje. Zresztą ostatecznie ojciec decydował w sprawie przyznania praw pierworodnego. Propozycję Jakuba trzeba zatem uznać za żart, natomiast odpowiedź Ezawa za dowód braku pietyzmu. O poważnych rzeczach nie można mówić lekceważąco! Tak więc Ezaw okazuje się tutaj człowiekiem, który nie ceni sobie tradycji rodowych, u Abrahamidów związanych ponadto z obietnicą Jahwe (por. 12,2-3; 15,18). Także i małżeństwa Ezawa z pogankami (26,34-35), zawarte wbrew zwyczajom rodzinnym dowodzą, że nie zasługiwał on na to, by w przyszłości stać się głową rodu i stróżem wzniosłej religii jahwistycznej. To wszystko nie usprawiedliwia jednak Jakuba, wykradającego później podstępnie błogosławieństwo pierworodnego (zob. rozdz. 27).

26,1-11. Epizod z Rebeką jako rzekomą siostrą Izaaka przypomina zdarzenie z Abrahamem i jego „siostrą” Sarą (12,10-20, a także 20,1-18). Być może, jest to powtórzenie tego samego zdarzenia błędnie powiązanego z Izaakiem, tym bardziej że i pokrewieństwo Izaaka z Rebeką było znacznie dalsze niż Abrahama z Sarą. Por. 24,48.

15. Aluzja do 21,25-34.

17. Dolina Gerary to prawdopodobnie nie Wadi-Szeria na południe od Gazy, lecz tell Abu Hureira, w połowie drogi między Gazą a Beerszebą.

22. Nazwa Rechobot przetrwała do dziś w miejscowości Rucheibeh, około 20 km na południe od Beerszeby.

24. Określenie kogoś „sługą” Jahwe (ebed Jahwe) było w Izraelu tytułem honorowym.

33. Jak zwykle przy objaśnianiu etymologii miejscowości w ST, tak i tutaj mamy do czynienia ze swobodną wersją ludową, nawiązującą do liczby siedem. Por. 21,30.

27,4. O upodobaniu Izaaka do zwierzyny zob. 25,28.

10. Rebeka ma na myśli nie zwykłe błogosławieństwo umierającego, lecz błogosławieństwo udzielone pierworodnemu. Wierzono w jego szczególną skuteczność, jak to wynika z w. 28-29. Por. też Syr 3,8 n.

13. Rzeczywiście spadła na Rebekę dotkliwa kara: jej ulubieniec Jakub musiał wnet uchodzić przed zemstą brata i nie miał już nigdy oglądać swojej matki.

20. Jakub brnie z jednego kłamstwa (w. 19) w drugie. Chociaż działał za namową matki, a w pewnej mierze był też przekonany, że Ezaw „wyrodził się” i nie jest godny pierworództwa (por. 26,34-35), to jednak nie ulega wątpliwości, że dopuścił się oszustwa. Św. Augustyn nie zaprzecza faktu samego kłamstwa; w wyrażeniu non est mendacium, sed mysterium podkreśla tylko fakt, że Pan Bóg dopuścił takie postępowanie Jakuba, czyniąc go mimo wszystko spadkobiercą swoich błogosławieństw.

28. Błogosławieństwo dla rolnika, skierowane nie tyle do Jakuba, który byt pasterzem, ile do jego przyszłych potomków.

29. Błogosławieństwo w życiu rodzinno-społecznym.

40. Potomkowie Ezawa, Edomici, przez znaczną część swych dziejów podlegali Izraelitom, okresowo tylko wyłamując się spod tej zależności (zob. 2 Krl 8,20-22). — Czasownik tarid (hif. od rod) tłumaczymy zwykle: swobodnie bujać, uganiać za czymś — co prowadzi do przypuszczalnej wersji: „trudzić się”.

28,1-2. Motywem podróży Jakuba do Mezopotamii ma być wyszukanie sobie żony wśród krewnych; tymczasem wg 27,43-45 motywem tym jest lęk przed zemstą brata. Mamy tu więc wyraźny ślad dwóch odmiennych tradycji, nieuzgodnionych z sobą. Ściślejsza jest zapewne ta z rozdziału 27: zamożny Izaak nie wyprawiłby przecież syna po żonę bez zaopatrzenia go w orszak, podarki i złoto (por. wyprawę sługi Eliezera po Rebekę, rozdz. 24).

3-4. Jakub jest tutaj traktowany jak właściwy syn pierworodny.

12. Być może, iż etymologiczne sullam oznacza raczej masywne schody wiodące na wieżę aniżeli tradycyjną drabinę. W każdym jednak razie chodzi tu o wyrażenie symbolicznego połączenia nieba z ziemią. Aniołowie są posłańcami Bożymi do ludzi (por. 19,1 nn; Ps 29,1; 91,11). Sen utwierdza Jakuba w przekonaniu, że Bóg opiekuje się nim, że go nie opuści w jego tułaczej doli.

13. Powtórzenie obietnicy z rozdz. 26,3.

18. Maseba jest kamieniem — pomnikiem, przypominającym jakieś ważne wydarzenie. Polewanie (namaszczanie) jej szczytu oliwą miało charakter uroczystego poświęcenia jej Bóstwu (zob. Wj 30,31; Kpł 2,1.6 itd.).

20-21. Jakub zrozumiał wymowę proroczego snu; w porywie wdzięczności dodaje od siebie obietnice wierności Bogu-Opiekunowi.

29,10-12. Spotkanie Jakuba z Rachelą przy studni przypomina spotkanie Eliezera z Rebeką (rozdz. 24), a w późniejszym okresie także Mojżesza z córkami Raguela (Wj 2,15 n). Nie ma w tym jednak nic dziwnego; spotykanie się pasterzy i pasterek przy studni było rzeczą zwyczajną w życiu ludzi Wschodu.

14. tyś jest kością moją i ciałem moim! — To znaczy: ty jesteś moim bliskim krewnym (por. 2,23).

17. Hebr. rakkot może oznaczać chore (oczy), lecz także blade, matowe, przyćmione itp.

18. Wysługiwanie sobie żony kilkuletnią pracą — zamiast złożenia zwyczajowego wykupu (mohar) — zdarzało się i dziś jeszcze się zdarza na Wschodzie, nawet wśród zamożnych rodzin.

23. Narzeczoną wprowadzano zawoalowaną do komnaty małżeńskiej. Istniała zatem możliwość podstawienia innej osoby, jak w tym wypadku. Przebiegły Laban chciał pozbyć się z domu nieładnej i podstarzałej już córki. W tym zdarzeniu można się dopatrzyć kary Bożej za oszustwo, jakiego Jakub dopuścił się niegdyś wobec swego ojca.

27-28. Późniejsze prawo izraelskie (Kpł 18,18) zakazywało równoczesnego małżeństwa z dwiema siostrami, a to celem uniknięcia niesnasek rodzinnych. Autor nie potępia natomiast samego faktu wielozeństwa, gdyż było ono wówczas zwyczajem praktykowanym powszechnie na Wschodzie. — Żył więc z Leą przez tydzień (w. 28), dosł.: dopełnił tygodnia [pożycia] z tą.

32-35. Rywalizacja między Rachelą a Leą posłużyła tradycji ludowej do wyjaśnienia znaczenia etymologicznego imion synów Jakuba.

30,14. Hebr. słowo dudaim jest utworzone z pierwiastka dod, oznaczającego miłość. Mandragora zatem, podobnie jak nasz lubczyk, w wierzeniach ludu uchodziła za ziele pobudzające uczucia miłości zmysłowej, a także ułatwiające kobietom zajście w ciążę.

23-24. Imię Józef zostaje tu wyjaśnione dwojako: raz od czasownika asaf (= odjąć, odebrać), drugi raz od jasaf (= dodać, dorzucić). Jakub ma już córkę Dinę i jedenastu synów. Są to: Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Issachar, Zebulon, Dan, Neftali, Gad, Aszer, Józef.

29-30. Jakub podkreśla dobitnie swoje zasługi wobec Labana. Okazuje się, że zniewieściały syn Rebeki zahartował się w trudach pracy u chciwego teścia i stał się mężczyzną energicznym i przedsiębiorczym. Nie zatracił przy tym swojej dawnej pobożności, co Autor wyraźnie przypomina.

32-36. Owce są zazwyczaj całe białe, a palestyńskie kozy — czarne. Zwierzęta nakrapiane i pstre należą do rzadkości. Dlatego Laban chętnie przyjmuje propozycję Jakuba. Aby jednak jeszcze zmniejszyć szansę Jakuba zdobycia większej liczby różnobarwnych sztuk, daje mu do pasienia tylko zwierzęta jednej maści; zwierzęta różnobarwne natomiast mieli paść synowie Labana (równie chciwi jak ich ojciec) w odległości trzech dni drogi.

37-39. Czy jakiś wpływ na maść przychówku mają wrażenia wzrokowe, odbierane przez zwierzęta w chwili parzenia się? Nie jest to rzeczą pewną. Może zatem cały epizod z gałązkami jest tylko dowcipnym wymysłem późniejszej tradycji ludowej? Jednakże wzięte w całości owo przechytrzanie się Jakuba z Labanem jest zgodne ze starowschodnim tłem obyczajowym. Dowodów dostarczają huryckie teksty z Nuzi (północna Mezopotamia) z XV w., w których przebiegłość, wykpienie współzawodnika jest równoznaczne z okazaniem swego rozsądku, swej dojrzałej mądrości.

40. Swoje (tzn. „nakrapiane” trzody) trzyma Jakub oddzielnie, aby zwiększyć jeszcze możliwość rozmnożenia stada tej samej maści. Glosa z tego wiersza, ujęta w nawias, jest niezrozumiała.

41-42. Jeszcze jeden dowód roztropności Jakuba. Chcąc mieć zdrowe i silne stada, Jakub czuwał troskliwiej nad parzeniem się zwierząt silniejszych. To parzenie się nie było pierwszym, przypadającym po „zimie” palestyńskiej, lecz drugim, gdy już zwierzęta były odkarmione, silniejsze.

31,3. Albo Bóg pouczył Jakuba we śnie, albo też ciągle odnawiającą się w nim myśl o powrocie do Palestyny uznał Jakub za wyraz woli Jahwe, za głos Boży.

7-8. Autor mówi o wahaniach w decyzjach Labana, usiłującego zresztą na próżno przechytrzyć zręcznego zięcia. Zob. w. 37-39.

15. Córki Labana uznały za niegodny fakt, że jak gdyby niewolnice zostały przez ojca sprzedane Jakubowi za długie lata pracy. Z zajętego przez nie stanowiska wynika, że u wolnych Hebrajczyków zdobywanie żony nie miało jednak charakteru kupna, lecz było swoistym kontraktem obu zainteresowanych stron (por. małżeństwo Rebeki, rozdz. 24).

17-18. Jakub postępuje niestosownie, opuszczając Charan bez pożegnania się z teściem i jego rodziną. Widocznie jednak kierowała nim obawa, że przebiegły Laban gotów uczynić wszystko, aby jeszcze pomniejszyć jego stan posiadania, osiągnięty z takim trudem.

19. terafim były to małe „posążki” bożków, uchodzące u pogan za bóstwa opiekuńcze domu (odpowiednik rzymskich penatów). Czyn Racheli dowodzi, że nie przyjęła ona szczerze religii swego męża, bo była jeszcze przywiązana do terafim — talizmanów (zob. Sdz 17,5; 18,14).

32. Jakub uważa kradzież bóstw domowych za profanację świętości; wczuwa się więc w uczucia Labana-poganina. Z drugiej jednak strony już z góry wydaje tak surowy wyrok na ewentualnego złodzieja, bo nie wierzy, by mógł się on znajdować wśród jego ludzi.

39. Z tej rozmowy dowiadujemy się o bezwzględności, z jaką Jakub jako pasterz był traktowany przez Labana. Według prawa zwyczajowego pasterz nie musiał zwracać panu sztuk rozszarpanych przez dzikie zwierzęta. (Por. Wj 22,12). Nie odpowiadał również za kradzież dokonaną w nocy.

43. Laban egoistycznie nadal uważa się za właściciela tego wszystkiego, co posiada Jakub. Niektórzy uczeni sądzą, że Laban adoptował Jakuba, że przyjął go za syna, i na tej podstawie miał prawo do jego rodziny i całego mienia.

46. „Kopiec przymierza” jest na Wschodzie często spotykanym symbolem polubownie zakończonej waśni plemiennej.

47. Hebrajskie gal-ed jest dosłownym przekładem aramejskiego jegar-sahaduta — wzgórze świadectwa. Jest to przykład etiologii ludowej, próba wyjaśnienia geograficznej nazwy Gilead na podstawie jakiegoś prawdziwego lub nawet fikcyjnego zdarzenia.

49. Micpa nawiązuje do czasownika jicep: niech on (Jahwe) czuwa.

53. Wiersz został zapewne skrócony i dlatego z jego obecnej formy zdaje się wynikać, że Nachor był również monoteistą. Że tak nie było, tego dowodzi niedwuznacznie tekst Joz 24,2.

32,2-3. Chodzi tu zapewnie o sen, podobny do proroczego snu z Betel (28,12), upewniającego Jakuba o opiece Bożej nad nim i jego przyszłymi losami.

4. Seir — kraina górska na południe od Morza Martwego.

8-13. Wiadomość o zbrojnym (sami mężczyźni) marszu Ezawa zaniepokoiła Jakuba. Na wszelki wypadek dzieli swoją gromadę na dwie części, ale przede wszystkim ucieka się do gorącej modlitwy błagalnej.

14-21. Posyłając Ezawowi w kilku częściach hojny podarek, Jakub chce złagodzić gniew brata. — wszystkim prowadzącym stada (w. 20), dosł.: wszystkim, którzy szli za stadami.

25-31. Tajemnicze nocne przeżycie Jakuba było, jak się zdaje, już dla Autora Genesis niezrozumiałe. Wielu uczonych nowszych czasów sądzi, że mowa tu o intensywnej modlitwie Jakuba, o duchowym „wadzeniu się z Bogiem”, które mogło wywołać — jak to bywało np. u mistyków — zmiany fizyczne w ciele, w tym wypadku utykanie na jedną nogę. Być może, że właściwą podstawą opowiadania o tej „walce z Bogiem” stała się ludowa etymologia imienia Israel (sara = walczyć, el = Bóg).

33,15. Jakub wymawia się i nie chce zatrzymać przy sobie nawet części „eskorty” Ezawa; najwidoczniej obawia się zmiany w usposobieniu brata i kłopotów, jakie mogłyby powstać w związku z tym.

19. Po raz drugi (por. 23,17) Izraelici nabywają prawa własności w Kanaanie. Właśnie tutaj, w Sychem, spoczną w przyszłości kości Józefa (Joz 24,32). Hebr. qesitah oddaje LXX przez „baranek” (amnos). Jeśli uwzględnimy również tekst Joba 42,11, dojdziemy do wniosku, że qesitah była kruszcem, za który można było kupić jednego baranka.

34,1-2. Dina wykazała wielką nieostrożność w obcym kraju; padła też jej ofiarą.

4. Według Sdz 9,28 Chamor był założycielem miejscowości Sychem. Chamor z rozdz. 34,2 nosi tytuł księcia tego kraju; może z tej właśnie racji, jako następcy owego pierwszego Chamora — założyciela, nosi on imię założyciela, a jego syn imię miejscowości. Miasto Sychem istniało już około r. 2000 przed Chr.; wynika to ze starożytnych tekstów egipskich, jak również z akkadzkiej korespondencji z el-Amarna.

7. Bardzo surowe potępienie gwałtu spotykamy w wielu tekstach ST (Pwt 22,21; Sdz 20,6; 2 Sm 13,12; Jr 29,33).

9-10. Ponętna propozycja; za jednym zamachem Izraelici zyskaliby prawa pełnoprawnych mieszkańców Kanaanu.

15-18. Propozycja przyjęcia obrzezania nie zaskoczyła Chiwwitów; musieli wiedzieć o tym, że niektóre ludy praktykują ten zwyczaj.

25. Dopiero teraz dowiadujemy się, że propozycja z w. 15-18 była tylko podstępem ze strony synów Jakuba, którzy postanowili zemścić się krwawo za uwiedzenie siostry. Rodzeni bracia Diny, Symeon i Lewi, obmyślili całą masakrę.

30. Jakub potępiał z pewnością także i sam postępek swoich synów, choć Autor każe mu tutaj wyrazić żal jedynie z powodu pogorszenia się politycznej sytuacji jego szczepu. Postępek Symeona i Lewiego dowodzi ich przywiązania do siostry, ale przede wszystkim świadczy o bardzo jeszcze pierwotnych instynktach zemsty, jakim hołdowali starożytni.

35,2-4. Jakub okazuje wdzięczność Bogu za opiekę nie tylko budując ołtarz w Betel, lecz także wprowadzając swoją rodzinę pełniej w kult składany jedynemu Bogu. Usunięcie wyobrażeń bóstw nie jest wprawdzie równoznaczne z porzuceniem wiary w ich istnienie, ale jest wyraźną drogą do niego.

10. Ponowna wiadomość o zmianie imienia Jakub na Izrael (por. 32,28-29) wskazuje na inną tradycję, z której pochodzi.

18. Benoni = syn mojej boleści, Beniamin = syn prawicy.

19. Efrata została tutaj zidentyfikowana z Betlejem, podobnie jak w 48,7; Rt 4,11; Mich 5,1. Karawana nie dotarła jednak jeszcze do Betlejem, kiedy Rachela zmarła; nie musiało to być bardzo blisko Betlejem. Według 1 Sm 10,2 było to na północ od Jerozolimy. Danym tym najlepiej odpowiada dzisiejsza miejscowość er-Ram, odległa o 8 km od stolicy.

21. Migdal-Eder wzmiankuje także Mich 4,8; położenie tej miejscowości nie znane.

22. Aluzję do kazirodztwa Rubena zawiera także rozdz. 49,4.

36,1-43. Genealogia potomków Ezawa — Edoma (tzn. Edomitów, czyli Idumejczyków) czyni wrażenie starego dokumentu, włączonego do tekstu Księgi przez jej Autora. Przemawia za tym zarówno treść, podana w bardzo pierwotny i swoisty sposób, jak i budowa gramatyczna cytowanych imion. Ich starożytność potwierdzają zdobycze naukowe w dziedzinie językoznawstwa porównawczego. Pierwsza Księga Kronik (1,35-54) powtarza w skrócie treść Rdz 36.

2-3. Podane tutaj imiona żon Ezawa różnią się od imion z rozdz. 26,34 i 28,9. Być może kobiety te miały po dwa imiona albo też chodzi o inne jeszcze, dalsze żony Ezawa.

20. Z porównania tego wiersza z wierszem 6 i 8 wynika, że Seir oznaczało pierwotnie jakiś szczep, miejscowość lub większy obszar ziemi.

24. Objaśnienie św. Hieronima, że hebr. hajjemim oznacza ciepłe źródła, nie jest pewne. Septuaginta tylko transkrybuje wyraz hebrajski w jego oryginalnej formie.

31. Treść tego wiersza pozwala przypuszczać, że został on dodany później do tekstu, gdy już w Izraelu panowali królowie.

37,2. o braciach, dosł.: o nich. — O Józefie wiadomo tylko tyle, iż oskarżał braci przed ojcem. Nie znamy treści tych donosów, ale wyczuwamy w tekście dezaprobatę Autora.

4. Niechęć a nawet nienawiść braci względem Józefa była spowodowana nie tylko zazdrością o względy ojca, lecz i gniewem za jego donosy (por. w. 2).

5. Prorocze sny Józefa, nie zawsze od razu zrozumiałe, odgrywały znamienną rolę w jego życiu; były one niezwykłym darem Bożym.

16. Synowie Jakuba byli nomadami, koczowali więc poszukując dobrej trawy dla swych licznych trzód.

17. Dotain, miejscowość wzmiankowana w 2 Krl 6,13, leży 15 km na północ od Sychem.

25. Ismaelici byli ludźmi pustyni (por. 16,11; 25,12). Gilead słynie z wonności i różnych balsamów (Jr 8,22; 46,11).

26-27. W Judzie budzi się uczucie litości wobec uwięzionego brata. Wprawdzie podsuwa myśl o niecnej sprzedaży, ale w ten sposób ratuje Józefa od śmierci.

28. kupcy midianiccy — Midianici (w. 36) są przez Autora zidentyfikowani z Ismaelitami. Jest to albo ślad podwójnej tradycji, albo też dowód na to, że wędrownych handlarzy nazywano podówczas Ismaelitami.

29-30. Chwilowa nieobecność Rubena tłumaczy jego zachowanie.

35. Szeol oznacza świat podziemny, do którego zstępują dusze zmarłych (por. 42,38; 44,29). Księga Joba mówi nam najwięcej o tym, jak wyobrażano sobie to miejsce: leżało ono pod ziemią (26,5; por. Iz 14,9), było pozbawione wszelkiej radości (17,13-16) i nie było stamtąd powrotu (7,9; 10,21). Dopiero znacznie później Księga Mądrości rozświetli nieco zagadkę życia pozagrobowego (3,1-11; 5,1-24).

36. Imię Putyfar (hebr. Potifar) uchodzi za późniejszy dodatek do tego tekstu, powstały pod wpływem rozdz. 39, który początkowo również nie zawierał tego imienia. Wyraz potifiera lepiej aniżeli potifar oddaje egipski prototyp p-dj-p-r (z rozdz. 41,45.50; 46,20) i oznacza „tego, którego dał (bóg) Ra”. — Hebr. rzeczownik saris określa urzędnika-eunucha na dworze, zarówno izraelskim, jak i obcym. Por. np. 1 Sm 8,15; 2 Krl 8,6; 9,32; Rdz 39,1; Iz 39,7 itp.

38,1. Istnieje trudność powiązania chronologicznego tego rozdziału z poprzednim i następnym. Wyrażenie w tym czasie trzeba raczej uznać za późniejszą próbę określenia czasów, w których żyli patriarchowie izraelscy, a których nie podała pierwotna tradycja. — Adullam według Joz 12,15 i Mich 1,15 jest miastem kananejskim, leżącym na nizinie Szefela.

2. Małżeństwo Judy z Kanaanitką nie było zgodne z rodowymi zwyczajami Abrahamidów (zob. Rdz 24,3; 26,35).

8. Obowiązek szwagrostwa, tzn. prawo lewiratu, było to stare prawo zwyczajowe, bliżej określone w Pwt 25,5-10, istniejące także u Asyryjczyków i Hetytów. Polegało na tym, że brat lub najbliższy krewny bezdzietnie zmarłego winien był zawrzeć małżeństwo z wdową, a pierwsze dziecko (syn) zrodzone z tego związku miało nosić imię zmarłego.

9-10. Od imienia Onana to nadużycie nazwano onanizmem.

13. Timna (por. też Joz 15,10.57), dzisiejsze Tibna, leży na zachód od Betlejem.

14. Tamara widząc, że Juda nie dotrzymuje obietnicy wydania jej za Szelę (por. w. 11), za pomocą wybiegu pragnie wejść do rodziny Judy. Zakrycie twarzy welonem, praktykowane w starożytności u niektórych narodów, odpowiada w kontekście raczej zwyczajom prostytutek, które nie chciały być rozpoznane (por. w. 15).

20. Juda stara się dotrzymać słowa, ale głównie zależy mu na uniknięciu zniesławienia; por. w. 23.

21. kedesza (od czasownika qadasz = być oddzielonym, świętym) oznacza właściwie hierodulę, tj. kapłankę pogańską uprawiającą prostytucję sakralną, której zabrania Izraelitom Pwt 23,18. Tamara nie była oczywiście kedeszą — nierządnicą, jakkolwiek zachowała się jak prostytutka. Powodowała nią chęć posiadania potomstwa.

24. Juda — wbrew w. 11 i 14 — traktuje Tamarę jako narzeczoną syna, co było równoznaczne z uważaniem ją za synową i wedle starego prawa (por. Kpł 21,9) nakazuje ją spalić jako cudzołożnicę.

26. Autor nie usprawiedliwia czynu Tamary; tłumaczy tylko, że to właśnie niedotrzymanie słowa przez Judę sprawiło, że uciekła się ona do tak drastycznego środka, aby urodzić potomstwo. — więcej z nią nie żył: Juda był świadom kazirodztwa, którego się bezwiednie dopuścił.

28-30. Ludowe tłumaczenie etymologicznego znaczenia imion Perec i Zerach. Perec stał się praprzodkiem króla Dawida (por. Rt 4,18-22) a stąd i samego Mesjasza (Mt 1,3-5; Łk 3,31-33).

39,1. Egipcjanin Putyfar — Podkreślenie narodowości Putyfara jest może spowodowane faktem, iż ówczesny faraon nie był tubylcem, lecz obcym najeźdźcą. Takie ujęcie, że Józef znalazł się w Egipcie w tym czasie, gdy panowała tam dynastia semickich Hyksosów (od około 1700 do 1580 r.), jest zgodne z opinią wielu uczonych. O tych pasterskich przybyszach opowiada też Józef Flawiusz (Centra Apionem 1,14).

7n. Zachowanie się żony Putyfara staje się bardziej zrozumiałe, jeśli przyjmiemy, że jej mąż był eunuchem (por. 37,36).

19-23. Treść tych wierszy pozwala przypuszczać, że Putyfar nie uwierzył w zupełności słowom swej żony, lecz dla „świętego spokoju” oddalił Józefa ze swego domu. Jest rzeczą mało prawdopodobną, by naczelnik więzienia okazywał Józefowi tyle względów wbrew woli dowódcy straży przybocznej faraona.

40,1. Owi dostojnicy prawdopodobnie usiłowali otruć faraona. Ponieważ na razie badano dopiero całą sprawę, uwięzionych traktowano odpowiednio do ich wysokiego stanowiska.

3. Więzienie znajdowało się więc w obrębie posiadłości dowódcy straży przybocznej. Musiał to jednak być ktoś inny, nie Putyfar, choć ten ostatni w rozdz. 37,36 nosi również taki tytuł.

8. Egipcjanie, jak w ogóle ludzie Wschodu, przywiązują do snów wielkie znaczenie. — Józef wierzy, że Bóg (Elohim) dopomoże mu zrozumieć właściwą treść proroczą snów obu dostojników.

15. Józef nie wymienia szczegółów swego uprowadzenia do Egiptu. Chce tylko uświadomić swoich rozmówców, że jako człowiek wolny niesłusznie został strącony do roli niewolnika, a nawet więźnia.

19. „Uniesienie głowy” ma tutaj znaczenie negatywne, przeciwnie niż w w. 13. Hebr. zwrot nasa rosz (= unieść głowę) ma znaczenie: rozstrzygnąć o życiu, o losie. Por. w. 20.

41,8. Mędrcy usiłowali oczywiście objaśnić faraonowi dziwne sny, ale nie zadowolili władcy.

14. Ostrzyżenie włosów oznacza może zupełne wygolenie głowy i nałożenie peruki, zgodnie z ówczesną modą panującą w wyższych sferach egipskich.

16. Józef podkreśla tu tę prawdę, że tylko Bóg może właściwie objaśnić sen proroczy. Nic dziwnego zatem, że nie potrafili tego dokonać mędrcy i wróżbiarze egipscy.

25. Sen faraona (w dwóch obrazach) zesłał Bóg jako przepowiednię.

27. Dwie wizje senne o tym samym znaczeniu uwypuklają pewność zrealizowania się zapowiedzianych wydarzeń.

37-41. Wyniesienie Józefa do niezwykłej godności tłumaczy się uznaniem, jakie zyskał on u despoty. Podobne wyróżnienia zdarzały się niekiedy w różnych państwach starożytności. W Egipcie o karierze niejakiego Janchamu, za panowania Amenofisa IV Echnatona (XIV w.), wspomina jedna z tabliczek korespondencji z el-Amarna.

42. Symbole niezwykłej władzy i stanowiska to: sygnet monarchy, którego odciśnięcie na Rismach zapewnia im pełny autorytet u poddanych, szaty z bisioru, czyli najdelikatniejszego lnu — okrycie możnych, i złoty łańcuch jako dostojne przybranie.

43. Abrek przypomina egipskie ib-r-q — strzeż twojego serca, tzn. „uważaj”. Byłby to więc okrzyk herolda, wzywającego obecnych do okazania czci nowemu wezyrowi kraju.

45. Hebr. Cofnat Paneach jest odpowiednikiem egipskiego ds-p-ntr p-anech = bóstwo mówi, on żyje. — Asnat od egipskiego ns-nt = ta od (bogini) Neit. — On — Heliopolis, ośrodek kultu słońca. — Poti-Fera — to samo imię, co Putyfar. Zob. Koment. do 37,36.

48-49. Rysunki i płaskorzeźby egipskie często przedstawiają sceny składania zboża do spichlerzy, dokonywanego pod okiem dozorców i pisarzy.

57. na całym świecie, tzn. w krajach sąsiadujących z Palestyną i utrzymujących z nią kontakty handlowe.

42,3. Bracia Józefa chętnie wyruszają po zboże do Egiptu, zatroskani o byt swoich własnych rodzin. — w dół, ponieważ trzeba było schodzić, udając się z Palestyny do nisko położonej delty Nilu.

6. Niski pokłon aż do ziemi (zwykle było to upadnięcie na twarz) oddawano na Wschodzie nie tylko monarchom, lecz także wyższym dostojnikom.

9-14. Wobec prawdziwej „wędrówki ludów” po zboże władze egipskie musiały się liczyć także z napływem szpiegów do Egiptu. Zarzut Józefa, mający wszelkie cechy prawdopodobieństwa, musiał przerazić jego braci, nieobytych w świecie i dość nieporadnych w tej kłopotliwej sytuacji.

16. Początkowo Józef zapowiada, że oprócz jednego wszyscy bracia pozostaną w areszcie, ale potem (w. 19) zmienia decyzję i okazuje im litość.

20. Józef gorąco pragnie zobaczyć swego rodzonego brata Beniamina. Chce się też przekonać, czy bracia nie okażą się okrutni wobec tego z nich, który jako zakładnik pozostanie w Egipcie, oczekując z utęsknieniem na ich powrót.

35. Porównanie tego wiersza z wierszem 27 i 28 każe dopatrywać się dwóch odmiennych tradycji o okolicznościach, w jakich odkryto zwrot pieniędzy. — Zalęknieni bracia nie domyślają się życzliwości Egipcjanina.

38. Stary Jakub tak bardzo lęka się utracić drugiego syna Racheli, że jak gdyby poświęca już więźnia Symeona. — on jeden mi został, tzn. jeden z synów ukochanej żony, Racheli.

43,6. Słusznie wyrzuca Jakub synom zbytnią gadatliwość wobec egipskiego dostojnika.

11. Por. Rdz. 37,25.

32. Niechęć Egipcjan do Hebrajczyków jest poniekąd wyjaśniona w rozdz. 46,34. O zwyczajach biesiadnych w Egipcie, a zwłaszcza o unikaniu wszystkiego, co by przypominało obyczaj grecki, pisze Herodot w swych Dziejach (2,41).

33. Zdziwienie gości tym się tłumaczy, że posadzono ich do stołu ściśle według starszeństwa, choć nikomu nie mówili o swym wieku.

44,1. Józef wtajemniczył zarządcę swego domu w cały plan. Zob. wiersz 4 i 5.

5. Zarządca ma podkreślić szczególną wartość rzekomo skradzionego pucharu. Nie można jednak rozumieć dosłownie wypowiedzi o wróżeniu, Józef bowiem w Bogu jedynie widzi autorytatywnego tłumacza przyszłości (por. 41,16).

10. Tak kierując całą sprawą pragnie Józef poznać, czy bracia naprawdę kochają Beniamina i czy wczuwają się w położenie swego ojca Jakuba.

16. Choć tekst nie mówi o tym wyraźnie, jest jednak rzeczą jasną, że Juda i jego bracia musieli upewnić się, czy Beniamin rzeczywiście dopuścił się tej kradzieży. Jego zapewnienie, że jest zupełnie niewinny i równie zdumiony jak oni, naprowadza Judę (i braci) na myśl, że całe to zdarzenie jest karą Bożą, która spada na nich za niecne sprzedanie własnego brata (por. 42,21). Juda nie podejmuje już próby wykazania niewinności Beniamina, lecz w imieniu wszystkich oddaje się na łaskę i niełaskę wielkorządcy egipskiego.

18-34. Mowa Judy ukazuje prawdziwe mistrzostwo Autora, stanowiąc patetyczne streszczenie wypadków opowiedzianych w rozdz. 42 i 43.

33. Juda jest wierny obietnicy danej ojcu (por. 37,26), a zarazem pozwala Józefowi poznać uczucie szczerej miłości braterskiej, ożywiającej teraz jego braci.

45,2. usłyszał i dom faraona — Na dwór władcy szybko dobiegła wieść o tym niezwykłym wydarzeniu.

5-8. Józef, człowiek głębokiej wiary i pobożności, z całego splotu wydarzeń odczytuje zrządzenie Opatrzności czuwającej nad potomkami Abrahama. — Ten nauczycielsko-mądrościowy ton refleksji wskazuje na młodszą tradycję (D lub P).

8. Ojciec — to tytuł wezyra w Dolnym Egipcie.

16-20. Faraon okazuje wielką życzliwość rodzinie Józefa ze względu na niego samego. Jeśli tym faraonem był rzeczywiście król semickich Hyksosów, jego propozycja staje się jeszcze bardziej prawdopodobna z punktu widzenia psychologicznego.

24. Nie wiemy, co mogło być przyczyną sprzeczki: wyróżnienie Beniamina czy dociekanie braci, kto był głównym winowajcą przy sprzedaży Józefa. Niektórzy uczeni oddają hebr. al-tirgezu przez: nie lękajcie się, lub: nie baraszkujcie, tzn. nie traćcie czasu na wesołe uczty po gospodach, lecz spiesznie podążajcie do ojca.

26-28. Autor wie, że niespodziewaną, pomyślną wiadomość przyjmuje człowiek często z niedowierzaniem, aby później tym pełniejszej oddać się radości.

46,1. Beerszeba — Miejscowość znana z życia Abrahama (21,32), Izaaka (26,23) i samego Jakuba (28,10). Jakub składa ofiarę, żeby uczcić swego Boga a zarazem Boga swych przodków, a także aby wyprosić sobie Jego opiekę w obcym kraju. Beerszeba leży właśnie bardzo blisko granicy Egiptu, do którego stary Jakub zdąża z całym swym klanem.

3-4. Jest to ostatnie objawienie się Boga w okresie Patriarchów. Autor podkreśla, że przejście Izraelitów do Egiptu było wyrazem woli Jahwe, podobnie jak niegdyś opuszczenie Mezopotamii przez Abrahama (por. 12,1).

8-27. Lista potomków Jakuba ma postać starego dokumentu, nieco tylko uzupełnionego tytułem i zakończeniem, i w tej dawnej formie włączonego do tekstu Księgi. Fakt, że łączna liczba osób wynosi 70, ma swoją wymowę. Ta symboliczna liczba (por. Rdz 50,3; Wj 24,1; Jr 25,11 itp.) była zamierzona; miała dobitnie przypominać Izraelitom, z jak małej gromadki pomnożył ich Bóg w wielki naród. Tłumacz LXX powiększył tę liczbę do 75 przez dodanie wnuków Józefa (por. też Dz 7,14). Niektóre imiona z listy nie zgadzają się dokładnie z imionami podanymi w Księdze Liczb i pierwszej Księdze Kronik (np. Jemuel z w. 10 — w Lb 26,12 i 1 Krn 4,24 — Nemuel; Echi i Rosz z w. 21 w Lb 26,38 stanowią jedną osobę: Achiram).

28. Por. 45,10. Goszen (łac. Gossen) — Z egipskiego k s m; obszar we wschodniej części Delty, pomiędzy miejscowością Zagazig a wlotem do wąwozu Tumilat. Rozległe pastwiska sprzyjały tutaj hodowli bydła, a położenie na uboczu ułatwiało zachowanie większej samodzielności szczepowej.

34. budzą niechęć wszyscy pasterze owiec — Mowa tu zapewne o pasterzach będących obcymi przybyszami, nie zaś o tubylcach, których przecież wielu zawsze posiadał kraj nad Nilem. Herodot w Dziejach wspomina tylko o świniarzach jako o lekceważonej kaście ludzi (2,47).

47,2. Józef przedstawia tylko pięciu braci i to zapewne tych, których uznał za odpowiednich do pełnienia nadzoru nad trzodami faraona (zob. w. 6).

9. Izaak żył lat 180 (por. 35,28), Abraham 175 (25,7).

11. Nazwa Ramses jest tutaj anachronizmem. Ramses, przez wielu uczonych identyfikowane z Tanis (hebr. Soan) zawdzięcza swe imię faraonowi Ramzesowi II (ok. 1292-1225). Miejscowość ta leżała — zgodnie z uwagą glosatora — w krainie Goszen.

14-20. Te wiersze wymagają wyjaśnienia stosunków społecznych i własnościowych w starożytnym Egipcie. Tzw. Stare Państwo (ok. 2900 do 2200) było ściśle scentralizowane pod nieograniczoną władzą faraona jako pana całego kraju. Średnie Państwo natomiast (ok. 2200 do 1580) przekształciło się w społeczeństwo feudalne; obok faraona doszli do znaczenia bogaci właściciele wielkich dóbr. Z kolei w Nowym Państwie (1580-1100) zanika ustrój feudalny, a faraon znowu staje się nieograniczonym panem, wydzierżawiającym ziemię za opłatą: tylko kapłani i wojownicy mają wyjątkowe przywileje, np. zwolnienie z podatków (por. Herodot, Dzieje 2, 168). Wynika z tego, że życie i organizacyjna działalność Józefa przypada na okres, w którym możni tracą wielkie posiadłości, a faraon odzyskuje dawną nieograniczoną władzę. Ten proces dokonał się już pod koniec okresu Hyksosów (1700-1580), o którym, niestety, mamy bardzo skąpe i niepełne wiadomości, albo też za pierwszych faraonów tzw. XVIII dynastii (od około 1580). Autor nie podaje oceny moralnej postępowania Józefa, a tylko opowiada o jego zarządzeniach, które przyczyniły się do umocnienia nieograniczonej władzy faraona. Nie należy jednak sądzić, że dopiero odtąd cała ludność poczuła się niewolnikami władcy. Faraon zawsze uważany był za boga. Płacenie zaś podatku na rzecz faraona w wysokości 1/5 zbiorów praktycznie nie było pogorszeniem stanu majątkowego biednej ludności wiejskiej, lecz tylko zmniejszeniem bogactwa i znaczenia dawnych obszarników.

21. Tekst masorecki tego wiersza brzmi: „A ludność przeniósł do miast” (arim). Można by sądzić, że chodzi tu o dawnych właścicieli, których wezyr — po zabraniu im majątków — przenosi do miast jako urzędników, całkowicie zależnych od monarchy. Jednakże wersja Septuaginty (zob. tekst), podkreślająca zupełną zależność wszystkich obywateli od faraona, wydaje się lepsza. Pomyłka kopisty, który zamiast abadim (= niewolnicy) napisał podobne do tego słowo arim, jest bardzo prawdopodobna.

22. Herodot (Dzieje 2,168) również mówi o przywilejach kapłanów egipskich.

24. Podatek 20-procentowy nie był w starożytności czymś nadzwyczajnym ani krzywdzącym. Na przykład w okresie zależności od Seleucydów (II w. przed Chr.) Żydzi musieli oddawać trzecią część zbioru zbóż i połowę owoców z drzew (1 Mch 10,29 n).

29. Formuła zaprzysiężenia; por. Rdz 24,2.

48,5. Adoptując Efraima i Manassego, Jakub jak gdyby przenosi na Józefa przywilej pierworodnego, tzn. prawo do podwójnego działu ojcowizny (por. Pwt 21,15-17). Dlatego 1 Krn 5,1 pojmuje tę adopcję jako przeniesienie na synów Józefa prawa pierworództwa. Jednakże nie jest to pełne prawo, skoro przewodnictwo wśród braci miało być jednak udziałem Judy (zob. Rdz 49,8-10).

6. Ewentualni dalsi synowie Józefa nie mają być włączeni do grupy Jakubowej. Oni otrzymają imiona według imion swych braci, to znaczy że stworzą sobie wspólnotę życia ze swymi najbliższymi krewnymi, nie zaś z dalszymi krewnymi, do których należeli inni synowie Jakuba.

7. Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa Jakub chce tutaj wyrazić myśl, że gdyby Rachela żyła dłużej, dałaby mu jeszcze więcej synów. Ponieważ zmarła przedwcześnie, zatem jak gdyby w zastępstwie tych dalszych, nie urodzonych synów, wprowadza Jakub jej wnuków, to znaczy synów Józefa, do szeregu swoich potomków.

12. Głęboki i pełen czci ukłon jest wyrazem wdzięczności za adopcję i za błogosławieństwo.

15-16. Józef otrzymuje błogosławieństwo ojcowskie w osobach swoich synów.

19. Podobnie jak w historii Ezawa i Jakuba (zob. 27,26-40), tak i tutaj prawo pierworodnego omija najstarszego syna. Samo ułożenie przepowiedni jest na pewno dziełem późniejszego redaktora i dokonane zostało w okresie rozkwitu pokolenia Efraima.

20. Wspominając ciebie, dosł.: w tobie, przez ciebie.

22. Tekst niejasny. Grzbiet (hebr. szekem) góry jest na pewno dźwiękowym nawiązaniem do miejscowości Sychem (hebr. szekem). Nic nie wiemy jednak o tym, by Jakub siłą zdobył to miasto. Może zachodzi tutaj wypadek, gdy starca zawiodła pamięć? Może zamiast o Amorytów chodziło o Chiwwitów, a zamiast o Jakuba — o jego synów, Symeona i Lewiego, którzy wysiekli mieszkańców Sychem, mszcząc się za znieważenie siostry Diny (por. 34,2 nn)? Gdy jednak idzie o myśl ogólną wiersza, to trzeba ją tak pojmować: Józef otrzyma o jeden dział więcej niż pozostali bracia, bo po nim ma dziedziczyć dwóch synów, Efraim i Manasse.

49,1. Do błogosławieństwa umierającego ojca przywiązywali Izraelici wielkie znaczenie. Por. 27,34-36. Błogosławieństwo Jakuba jest zarazem ogólną przepowiednią przyszłych losów dwunastu pokoleń, symbolizowanych w osobach ich założycieli. Obecna forma literacka tego rozdziału, stanowiącego prawdziwy poemat, nie pochodzi oczywiście od samego Jakuba. Jest ona mistrzowskim poszerzeniem jego ostatnich słów, skierowanych z błogosławieństwem do synów. Wyczuwamy, że Redaktor korzysta już z pewnej wiedzy o życiu Izraelitów na terenie Palestyny (por. w. 7, 13 i 15). Być może, iż długi tekst sławiący Judę (w. 8-12) wskazuje na to, że Autor opracował poetycko Jakubowe błogosławieństwo w tym czasie, gdy już ugruntowała się władza Judy nad narodem, tzn. w czasach króla Dawida; obraz czającego się lwa z wiersza 9 mniej odpowiadałby pokojowo usposobionemu Salomonowi.

4. O wykroczeniach Rubena por. 35,22.

5-6. Przypomnienie podstępnego wymordowania Sychemitów (34,25-31).

7. Historia pokazała, że pokolenie Symeona niemal całkowicie wyginęło zdziesiątkowane przez Filistynów. Resztka jego stopiła się w jedną całość z pokoleniem Judy (por. Joz 19,1). Lewi „rozproszył się w Izraelu”, bo nie otrzymał ziemi w dziedzictwo (zob. Pwt 12,12).

9. Ten wiersz podkreśla męstwo bojowe potomków Judy; maluje także górzyste ukształtowanie Judei.

10. Tekst zapowiada trwałość rządów (Nie będzie berło zabrane) aż do przyjścia tajemniczego sziloh. Tradycja żydowska i chrześcijańska odczytuje w nim Mesjasza. W związku z tym rządy Judy należy pojmować w sensie duchowym, nie politycznym, jako przewodzenie innym pokoleniom w dochowaniu wierności wierze ojców. Widomy symbol tej wiary, Świątynia w Jerozolimie, leżała na terytorium stanowiącym dziedzictwo Judy. Zagadnienia formy gramatycznej słowa sziloh na razie nie udało się rozstrzygnąć. Najwięcej zwolenników ma ujęcie: sziloh = aszer lo (któremu się należy); przemawia za tym wersja LXX, Syp i Targum Onkelosa. Wulgata czyta: qui mittendus est (= który ma być posłany), wyprowadzając sporne słowo od pnia szalach = posyłać. Ostatnio uczeni dyskutują możliwość istnienia hebr. rzeczownika szil, który byłby odpowiednikiem akk. szelu (książę, władca). W tej supozycji sziloh oznaczałoby: jego władca.

11-12. Obraz obfitości, przypominający obrazy eschatologicznego szczęścia (zob. Am 9,13; J14,18).

15. Issachar zamieszkiwał żyzną nizinę Ezdrelon (por. Pwt 33,18), pośrednicząc też w handlu; przez jego terytorium przechodził szlak handlowy. Przez pewien czas podlegał Kanaanitom (Sdz 4).

16. Gra słów: Dan-jadin (= będzie sądził).

17. Obraz przebiegłości, dzięki której to małe pokolenie stanie się niebezpieczne dla silniejszych odeń wrogów. Zob. historię przejścia Danitów z południa na północ Palestyny i opanowania tego terytorium wraz z miastem Lajisz: Sdz 18,11-29.

18. Glosa imitująca krótką przerwę w mowie Jakuba, jak gdyby dla nabrania oddechu.

19. Autor podkreśla i męstwo, i przebiegłość pokolenia. Zamieszkując Zajordanię, narażone było ono na napaści arabskich plemion koczowniczych. Zob. też grę słów: Gad-gedud (= gromada, banda).

20. Pokolenie Aszera zamieszkiwało bardzo żyzne okolice góry Karmel. Por. Joz 19,24-31; Pwt 33,24.

21. Tekst tego wiersza nie jest pewny. Łania jest może godłem tego pokolenia, nie wynikającym jednak z charakterystycznych cech Neftalitów.

22. Obraz wielkiej liczebności potomków Józefa — Efraima i Manassego, sięgających poza własne dzierżawy.

23-24. Pomoc Boga (Potężnego [Boga] Jakuba, Skały Izraela) umożliwi ostateczne zwycięstwo nad wrogami.

25-26. Aluzje do obfitych plonów, dzięki którym Józef mógł był wesprzeć potomków Izraela w okresie głodu (por. 47,12).

27. Pokolenie bardzo wojownicze, por. Sdz 20.

29-32. Por. 23,8-20; 25,8-10. Polecenie wydane Józefowi (47,29-30), by pochował go w Palestynie, powtarza Jakub wszystkim synom. Zawiera się w nim również domyślne przypomnienie, że Egipt nie jest ich ojczyzną.

33. Por. 25,8; 35,29.

50,2-3. Herodot opowiada szczegółowo w Dziejach (2,86-88) o czynnościach związanych z balsamowaniem ciała. Zajmowali się tym „specjalnie do tego ustanowieni ludzie”, stosujący trzy sposoby balsamowania — zależnie od kosztów. Po zabalsamowaniu ciało-mumię wkładano do drewnianej skrzyni, a niekiedy jeszcze do kamiennego sarkofagu, i składano bądź w ziemi, bądź w grobie, w grobowcu lub też w piramidzie.

4-5. Józef nie porozumiewa się osobiście z faraonem, gdyż przez kontakt ze zmarłym ojcem jest rytualnie nieczysty. Dopiero po odbyciu pogrzebu podda się ceremonii oczyszczenia.

7. Wysokie stanowisko Józefa sprawiło, że w pogrzebie jego ojca uczestniczą także rodowici Egipcjanie z wyższych warstw społecznych.

10. Goren ha-Atad, etymologicznie: boisko cierni. Położenie nie ustalone.

11. Abel przypomina ebel (por. 27,41) = żałoba. Położenie tej miejscowości również nie ustalone. — za Jordanem: widocznie Autor tego tekstu mieszkał w Palestynie właściwej, tj. przed Jordanem. Nie znamy przyczyny, dla której pochód żałobny obchodzi Morze Martwe, by przez Zajordanię dopiero dotrzeć w okolice Chebronu, tj. do celu. Może grały tu rolę jakieś względy polityczne albo też chęć przedłużenia czasu pochodu dla większego uczczenia zmarłego.

13. Z tego wiersza można wyciągnąć wniosek, że rodowici Egipcjanie nie weszli na teren Kanaanu.

16-17. Zdaje się, że bracia Józefa sami zmyślili tę wypowiedź Jakuba, pragnąc osłonić się powagą testamentowej wypowiedzi zmarłego.

19-20. Józef już dawno szczerze przebaczył braciom, widząc szczególną opiekę Bożą nad sobą i całą rodziną. Wiersz 20 ma wielkie znaczenie dogmatyczne dla prawdy o Opatrzności Bożej, a także prawdy o wybraniu Izraela przez Boga i o kierowaniu jego losami.

23. Józef adoptuje prawnuków nie w sensie prawnym, lecz raczej dla podkreślenia serdecznej łączności istniejącej w rodzinie. Makir to ojciec Gileada (zob. Lb 26,9 n).

24. najtroskliwiej będzie czuwał — Jest to swobodne oddanie treści hebr. czasownika pakad (= doglądać, troszczyć się, ująć się za kimś itp.).

25. Podobnie jak ojciec, Józef również pragnie, by pochowano go w Ziemi Obiecanej.

26. Sarkofag: zob. Koment. do w. 3.