Podatność na próchnicę u dzieci - czynniki na nią wpływające

W Polsce coraz częściej obserwuje się niepokojący wzrost występowania zmian próchnicowych w zębach mlecznych u coraz młodszych dzieci. Zjawisko wczesnego zniszczenia koron zębów u najmłodszych w naszym kraju ma tak poważną skalę, że coraz częściej wdrażane są samorządowe programy prewencyjne już w przedszkolach. Choroba próchnicowa u dzieci jest schorzeniem wieloczynnikowym, na podatność na próchnicę wpływ mają zarówno zjawiska, jakie miały miejsce w czasie życia płodowego, jak i te, które nastąpiły po porodzie. Prowadzone od lat badania czynników sprawczych i przebiegu choroby próchnicowej u dzieci wykazały, że duży wpływ na jej rozwój i przebieg mają nie tylko dieta i przyzwyczajenia higieniczne, ale i podłoże genetyczne.

Czynniki wpływające na podatność na występowanie zmian próchnicowych u dzieci można podzielić na szereg grup. Do ważnych czynników należą nawyki higieniczne w rodzinie, sposób urodzenia dziecka, współistnienie chorób układowych i zespołów genetycznych, dieta oraz kontrola stomatologiczna. W polskim społeczeństwie wciąż jeszcze dość często pokutuje stereotyp, że pielęgnacja zębów mlecznych nie jest ważna, ponieważ wcześniej czy później zostaną one zastąpione przez zęby stałe. Z tego powodu wiele dzieci zgłasza się do stomatologa bardzo późno, co skutkuje w wielu przypadkach nie tylko zniszczeniem koron zębów mlecznych, powikłaniami w postaci ropni oraz zaburzeń zgryzu i proporcji twarzy, ale również niesie ze sobą zwiększone ryzyko rozwoju próchnicy w niedojrzałych zębach stałych. 
Proces wykształcania zawiązków zębowych rozpoczyna się bardzo wcześnie, bo już w 4. tygodniu ciąży, dlatego jej przebieg jest istotnym czynnikiem prognostycznym w kierunku podatności na chorobę próchnicową. Do najistotniejszych czynników branych pod uwagę w analizie ryzyka zapadalności na próchnicę należy przyjmowanie leków w czasie ciąży, przebyte przez matkę choroby jak i jej dietę. Wiele z zaburzeń mineralizacji tkanek twardych zęba jest postrzeganych jako wynik niedoborów pokarmowych w czasie ciąży. Dzieci z ciąży mnogiej są również podatniejsze na objęcie zębów próchnicą niż w przypadku ciąży pojedynczej.
Według przeprowadzonych badań duży wpływ na podatność na próchnicę ma poród. U dzieci, które przyszły na świat siłami natury obserwuje się o wiele późniejszą kolonizację jamy ustnej przez bakterie z gatunku Streptococcus mutans, które są uważane za głównego sprawcę procesów próchnicowych. U dzieci, które urodziły się poprzez cesarskie cięcie kolonizacja jamy ustnej przez ten rodzaj bakterii następuje statystycznie o 11 miesięcy wcześniej niż w przypadku dzieci urodzonych naturalnie. Badacze wiążą ten fakt z nabywaniem większej odporności na różne rodzaje bakterii występujące w drogach rodnych matki podczas porodu. Uważa się, że szczepy bakteryjne, które wcześniej zasiedlą jamę ustną walczą z kolejnymi napotykanymi szczepami o przestrzeń życiowa, przez co na zasadzie konkurencji ustalana jest ich dominacja. U dzieci, które poprzez cesarskie cięcie zostały pozbawione styczności z takimi szczepami bakterii, w związku z aseptycznymi warunkami przeprowadzenia zabiegu konkurencja pomiędzy szczepami bakterii jest mniejsza, przez co bakterie z gatunku Streptococcus mutans mają łatwiejszą drogę do dominacji w środowisku jamy ustnej, co odbija się znacząco na podatności na próchnicę w ciągu dalszego rozwoju dziecka.
Dla podatności na próchnicę istotne znaczenie jest przypisywane także masie urodzeniowej dziecka oraz terminowi porodu. Wiele badań wskazuje na to, że niska masa przy urodzeniu zwiększa w dużym stopniu ryzyko wystąpienia choroby próchnicowej u dziecka. Także przedwczesny poród jest negatywnym czynnikiem prognostycznym, u dzieci urodzonych przed 37. tygodniem ciąży obserwuje się o wiele większą podatność na chorobę próchnicową niż u dzieci, które przyszły na świat po 37. tygodniu ciąży. 
U dzieci, u których występują zaburzenia mineralizacji lub wykształcania tkanek o podłożu genetycznym ryzyko objęcia zębów próchnicą jest istotnie większe. Również niedorozwój psychofizyczny jest czynnikiem, który znacznie wpływa na stan higieny jamy ustnej, ponieważ niezborność ruchów i upośledzenie umysłowe znacznie utrudniają przeprowadzenie zabiegów higienicznych. 
Do istotnych czynników wpływających na narażenie na rozwój próchnicy u dzieci zaliczana jest przede wszystkim higiena jamy ustnej, nawyki dietetyczne, świadomość rodziców, występowanie ubytków próchnicowych w rodzinie jaki i środowisko socjo-ekonomiczne, w jakim wychowywane jest dziecko. Jak wiadomo higiena jamy ustnej powinna być wdrażana bardzo wcześnie, jeszcze przed wyrznięciem się pierwszych zębów mlecznych. Niestety w wielu przypadkach w tym okresie nie są przeprowadzane zabiegi higieniczne, przez co na wyrzniętych niedojrzałych zębach mlecznych zaczyna zalegać płytka bakteryjna, która daje duże możliwości namnażania się koloniom bakterii próchnicotwórczych. Również brak kontroli w gabinetach stomatologicznych sprawia, że wczesne zmiany próchnicowe nie są w porę wychwytywane, co prowadzi do powikłań w postaci dolegliwości bólowych, zapaleń miazgi zęba,a nawet tworzenia się ropni zębopochodnych.
Obecność aktywnych zmian próchnicowych u członków rodziny dziecka, zwłaszcza u matki znacząco zwiększa ryzyko wczesnej i intensywnej kolonizacji przez nie jamy ustnej niemowlęcia. Bardzo często obserwowane są zachowania sprzyjające przenoszeniu się tych drobnoustrojów chociażby poprzez oblizywanie smoczka czy łyżeczki przez członków rodziny. System odpornościowy dziecka nie jest wówczas jeszcze przystosowany do aktywnego zwiększania dużych ilości drobnoustrojów, przez co mają one szansę na szybką kolonizację jamy ustnej o dużym zasięgu. U starszych dzieci obserwowane jest przenoszenie bakterii z jamy ustnej przez rówieśników, zwłaszcza podczas wspólnych posiłków, czy też dzielenia przyborów. 
Dieta i pora spożywania pokarmów są istotnymi czynnikami, które wpływają na rozwój bakterii próchnicotwórczych, a tym samym na dynamikę rozwoju choroby próchnicowej. Podawanie dziecku pokarmów bogatych w węglowodany oraz kwaśnych sprzyja obniżaniu pH w jamie ustnej i intensywnej demineralizacji szkliwa. Pozostawianie niemowląt na noc z butelką lub też karmienie ich w nocy na życzenie znacznie zwiększa ryzyko występowania próchnicy. Dzieje się tak ze względu na zmniejszone wydzielanie śliny w czasie snu, przez co utrudnione jest wypłukiwanie treści pokarmowych zalegających w jamie ustnej. Pozostawienie bogatej pożywki dla bakterii w postaci cukrów na powierzchni zębów dziecka sprzyja gwałtownemu rozwojowi próchnicy. Przeprowadzone badania wykazują również związek pomiędzy jednoczesnym karmieniem piersią i obecnością węglowodanów pochodzących spoza mleka matki w diecie na rozwój próchnicy u dziecka we wczesnym wieku. 
Warunki socjo-ekonomiczne istotnie wpływają na stan uzębienia u dzieci, co ma związek z ich dietą, a także nawykami higienicznymi w ich rodzinach. Dzieci z uboższych rodzin bardzo często prezentują wysoki odsetek ubytków próchnicowych. Istotna rolę w utrzymaniu odpowiedniej higieny u dziecka ma świadomość rodziców i opiekunów. Im większa świadomość ryzyka próchnicy i sposobów jej zapobiegania u osób pozostających w bliskim otoczeniu dziecka, tym mniejsze ryzyko próchnicy. W niektórych rodzinach o niskim poziomie ekonomicznym spotyka się brak przyborów do higieny jamy ustnej lub też współużytkowanie tych samych przyborów przez członków rodziny, co stanowi doskonałą okazję do ekspansji drobnoustrojów.
Należy pamiętać, że rozwój próchnicy już we wczesnych dzieciństwie wpływa negatywnie nie tylko na rozwój zębów mlecznych i stałych, ale ma również istotny wpływ na ogólny stan zdrowia dziecka, jego samopoczucie i samoocenę. Duże zmiany próchnicowe i wczesna utrata zębów są częstą przyczyną wad zgryzu i zaburzeń w obrębie układu żucia i dalszych odcinków układu pokarmowego. Ponadto złe warunki w jamie ustnej zaburzają czynność mowy oraz proporcje estetyczne twarzy. Dzieci dotknięte próchnicą częściej przejawiają trudności w nauce, ze względu na dolegliwości bólowe, które uniemożliwiają im skupienie się na wymaganych czynnościach. Obserwuje się także zjawisko odrzucania przez grupy rówieśnicze dzieci o złym stanie uzębienia, co negatywnie wpływa na rozwój społeczny dziecka.