Wykonywanie różnych czynności związanych z pracą, aktywnym wypoczynkiem, a przede wszystkim wykorzystaniem nabytych (lub nabywanych) umiejętności ruchowych niezbędnych w codziennym życiu jest efektem motoryki człowieka.
Co rozumiemy pod pojęciami sprawność fizyczna i sprawność ruchowa ?
Sprawność fizyczna - to szeroko rozumiana sprawność organizmu uwarunkowana poprzez odpowiedni poziom strukturalny i funkcjonalny naszego ciała. Na sprawność fizyczną ma wpływ stan niemal wszystkich układów naszego organizmu.
Sprawność ruchowa - umiejętność władania swoim aparatem ruchu, dzięki opanowaniu podstawowych nawyków ruchowych. Wzrost sprawności ruchowej uzależniony jest od nabytych umiejętności i doświadczeń osobistych.
Sprawność ruchowa i sprawność fizyczna stanowią motoryczność i obrazują rezultaty rozwoju ontogenetycznego. W problematyce dotyczącej rozwoju fizycznego szczególnego znaczenia nabierają zagadnienia dotyczące rozwoju motorycznego, gdyż rozwój ten właśnie odzwierciedla szereg zachowań, zdolności i umiejętności człowieka.
Cele wychowania fizycznegowg F. Znanieckiego:
Wychowanie fizyczne dotyczy ogólnie rzecz biorąc całej cielesności człowieka.
Jego zadaniem jest kształtowanie postaw i zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny, sprawność ruchową, zdrowie i urodę człowieka.
Obejmuje także takie czynności wychowawcze, które zmierzają do: rozwijania umiejętności fizycznych, kształtowania sprawności fizycznej, kształtowania umiejętności ruchowych, zdobywania wiedzy o zdrowiu, o sobie samym, kształtowania postaw prospołecznych, wzmacniania akceptacji samego siebie, poczucia własnej wartości, poznawania zasad racjonalnego żywienia, zasad higieny osobistej, wpływu uzależnień na zdrowie i ochrony środowiska.
Wychowanie fizyczne według Znanieckiego kształtuje obyczajowość, pomaga w budowaniu zdrowych relacji międzyludzkich, jest pomocne w wychowaniu seksualnym i przygotowaniu młodych ludzi do życia rodzinnego. Wychowanie fizyczne to także wychowanie sportowe, wychowanie do zdrowego współzawodnictwa, uczenie w jaki sposób wygrywać i przegrywać.
Zasady nauczania ruchu:
1) zasada świadomości
- uczeń, który rozumie cel ćwiczeń i ich praktyczne zastosowanie uczy się szybciej i chętniej
- zaszczepienie potrzeby ruchu
2) zasada aktywności
- czynny i twórczy stosunek ucznia do zajęć
- uwzględnienie zainteresowań uczniów
- podkreślenie wartości osiągniętych wyników
- pobudzenie do osiągania coraz lepszych wyników poprzez wprowadzenie elementu współzawodnictwa
3) zasada poglądowości
- wywołanie wyobrażeń ruchowych
- wzbudzanie chęci ich naśladownictwa
4) zasada systematyczności
- stopniowanie trudności, od ćwiczeń łatwiejszych do bardziej złożonych
- wprowadzanie elementów znanych na bazie elementów nieznanych
5) zasada przystępności
- materiał ćwiczebny musi być dostosowany do poziomu rozwoju motorycznego i wydolności organizmu ucznia oraz jego płci i wieku
6) zasada trwałości
- utrwalenie wyników nauczania
- zdobyte nawyki ruchowe muszą zostać doprowadzone do perfekcji
Zdobywanie, doskonalenie oraz utrwalanie nowych czynności ruchowych jest procesem ciągłym, w którym można zauważyć pewną prawidłowość w pojawieniu się zmian będąchych wynikiem opanowania czynności ruchowych. Proces ten można podzielić na trzy podstawowe fazy przebiegu uczenia się i nauczania ruchu.
Fazy przebiegu uczenia się i nauczania ruchu wg K. Meinel
Koordynacja ogólna – rozpoczyna się od wyobrażenia ruchu, aż do jego wstępnego opanowania w tzw. „zarysie”, czyli opanowywany ruch charakteryzuje się brakiem płynności, harmonii.
Koordynacja precyzyjna – polega na poprawieniu, doskonaleniu uczonego ruchu, aż do jego pełnego opanowania. Uczony ruch staje się płynny, skoordynowany – niewymagający dużych nakładów sił jak i obciążenia układu nerwowego w jego synchronizacji.
Adaptacja i stabilizacja – podczas niej nauczana czynność staje się nawykiem mogącym w precyzyjny sposób łączyć się z różnego typu przejawami zachowania motorycznego. Po osiągnięciu tej fazy ruch staje się ergonomiczny, płynny oraz posiada dużą odporność na zakłócenia zewnętrzne.
Wychowanie fizyczne spełnia cztery podstawowe funkcje, do których zaliczamy:
- Stymulacja, to jest pobudzenie procesów rozwojowych
- adaptacja, to przystosowanie organizmu dziecka do życia, do wysiłku fizycznego i zmiennych warunków otoczenia
- kompensacja, to przeciwdziałanie niepożądanym zjawiskom rozwojowym
- Korektywę, to jest likwidowanie niepożądanych zjawisk rozwojowych w razie ich zaistnienia
Czynniki pobudzające rozwój fizyczny
Rozwój człowieka jest wypadkową działania wielu czynników. Dwa z nich odgrywaja główną rolę. Jest to genetyczna i środowiskowa regulacja tempa rozwoju.
1. Czynniki biologiczne (naturalne) obejmują:
- geny (w ich zestawach), w których zawarte są determinanty wyznaczające cechy danego człowieka i okreslajace jego rozwój. Zestaw tych genow jest niezmienny przez cale zycie. Od nich m. in. zależy właściwości rasowa, dziedziczenie cech od rodziców, czynność hormonów itp. i od nich zależy m. in. wysokość ciała.
- oddziałują na rozwój somatyczny w dużym stopniu przez układ hormonalny (przysadka mózgowa, tarczyca, gonady).
- dojrzewanie fizyczne.
2. Czynniki środowiskowe
poważny wpływ na rozwój maja także warunki środowiskowe. Spośród nich na pierwszym miejscu należy wymienić prawidłowe żywienie.
Szkodliwy wpływ na rozwój człowieka maja zanieczyszczenia środowiska oraz skażenia wód, gleby i rozlin szkodliwymi związkami chemicznymi. Krótkotrwała choroba nie wpływa w sposób widoczny na rozwój dziecka, natomiast długotrwała – z powodu różnorodnych zmian metabolicznych – może wywierać ujemny wpływ. Na rozwój wpływa także tryb życia, ilość snu, aktywność ruchowa i uprawianie sportów, stresy.
Czynniki środowiskowe sa, jak widać różnorodne i badanie ich wpływu na rozwój dziecka jest bardzo trudne. Mimo to wyraźnie wykazano, ze dzieci żyjące w gorszych warunkach socjalnych i ekonomicznych wykazują opóźnione tempo rozwoju zarówno somatycznego, jak i intelektualnego, choć nie zawsze idzie to w parze z upośledzeniem rozwoju psychicznego i społecznego.
Aktywność fizyczna w dużej mierze warunkuje rozwój:
Somatyczny – stymuluje wzrastanie ciała, rozwój mięśni i zaopatrzenie tlenowe, zapewnia proporcjonalne przyrosty masy ciała, harmonii rozwoju
Intelektualny – umożliwia poznawanie najbliższego otoczenia, środowiska zarówno fizycznego, jak i społecznego, różnorodnych przedmiotów, zjawisk, sprzyja uczeniu się rozwiązywania problemów
Psychiczny – stwarza sytuacje, w których młody człowiek uczy się pokonywania różnego rodzaju trudności, przeżywania sukcesów i porażek, a w związku z tym kontrolowania emocji i radzenia sobie ze stresem i zmęczeniem
Społeczny – kształtując relacje z innymi członkami społeczności, stymuluje i przyspiesza rozwój społeczny, uczy zasad obowiązujących w poszczególnych grupach społecznych, poprzez porównywanie umożliwia uzyskiwanie informacji zwrotnych od rówieśników, odwzororwuje postepowanie w odmiennych sytuacjach nich w rodzinie, sprzyja rozwojowi obrazu własnej osoby, szacunku dla samego siebie i uczy samokontroli.
Wyniki wielu badan ukazują, ze systematyczne uczestnictwo w zajęciach ruchowych w dzieciństwie i młodości kompensuje negatywny wpływ na zdrowie człowieka roznych zjawisk współczesnego zycia, m. in. przeciążenia pracą i związanego z nim unieruchonmienia, nadmiaru stresów i negatywnych emocji. Racjonalny wysiłek fizyczny zapobiega również występowaniu niektórych zaburzen, np. układu ruchu, statyki ciała, oraz infekcji górnych dróg oddechowych; sprzyja hartowaniu organizmu.
Aktywność ruchowa zmniejsza ryzyko i opóźnia rozwój miażdżycy i związanych z nia chorób układu krążenia, jest ważnym elementem w korekcji i terapii wielu chorób, przede wszystkim otyłości i nadciśnienia oraz wad postawy.
Wpływ ruchu na poszczególne układy narządów
Ruch i wysiłek fizyczny prowadzą do wielokierunkowych zmian w organizmie człowieka. Mogą to być zarówno zmiany korzystne jak i niekorzystne, w zależności od tego, czy rodzaj i natężenie ruchu dopasowane są do wieku i możliwości osoby ćwiczącej. Ma to szczególne znaczenie w przypadku dzieci i młodzieży, ponieważ ich organizmy są na etapie ciągłej przebudowy i rozwoju.
Jednakże rola ruchu jest w tym okresie nie do przecenienia. Odpowiednio dobrany wysiłek fizyczny wpływa na prawidłowy rozwój narządów i układów, ma znaczenie korygujące na przykład przy wadach postawy, nie jest również bez znaczenia dla prawidłowego rozwoju psychologiczno-społecznego dzieci i młodzieży (pokonywanie lęku, rywalizacja i współzawodnictwo, praca zespołowa itd.).
Wysiłek fizyczny powoduje zmiany czynnościowe w obrębie układu krążenia.
§ Zwiększa się ogólny przepływ krwi, co zapewnia dostateczny dopływ krwi do tych tkanek, w których zwiększa się metabolizm. Spowodowane jest to wzrastającą częstością skurczów serca (max częstość skurczów u dzieci do lat 10 wynosi 215 skurczów na minutę!-u dorosłych ok.150), przy czym częstość ta wzrasta dużo bardziej u dzieci niż u dorosłych. Związane jest to z tym, że u dzieci i młodzieży pobudzenie adrenargiczne jest silniejsze niż noradrenargiczne, a w związku z tym przyrosty wysiłkowe ciśnienia tętniczego są mniejsze niż u dorosłych (u których pobudzenie noradrenargiczne, jest większe niż adrenargiczne). Wartości wysiłkowego przyrostu ciśnienia tętniczego są adekwatne do wymiarów ciała.
§ U dzieci zwiększony jest także przepływ krwi przez zaangażowane w pracę mięśnie w stosunku do osób starszych ze względu na małe opory naczyń.
§ Na zwiększoną częstość skurczów mięśnia sercowego w odniesieniu do osób, które już zakończyły okres dojrzewania ma wpływ natomiast zmniejszona u dzieci objętość wyrzutowa serca. Maksymalna pojemność minutowa serca oraz objętość wyrzutowa zwiększają się proporcjonalnie do zmian wielkości mięśnia sercowego i są związane ze zużyciem tlenu, przy czym pojemność minutowa serca u dzieci w wieku 9-10 lat wnosi ok. 10,5-12 l/min a u ludzi w wieku 19-20 lat wzrasta do 16-20 l/min
§ Jednocześnie u dzieci obserwuje się szybszy powrót do wartości wyjściowych częstości skurczów ze względu na niższe powysiłkowe stężenie katecholamin we krwi,
§ Młody organizm ma zdolność lepszego wykorzystywania tlenu przez mięśnie, ze względu na większą różnicę tętniczo-żylną zawartości tlenu, co znacznie ułatwia jego dyfuzję oraz zwiększony przepływ krwi.
§ Dzieci mają również sprawniejszą adaptacje wysiłkową układu krążenia, co wyraża się krótszym czasem osiągnięcia indywidualnych względnych wartości pułapu tlenowego (objętość tlenu max/ml/kg VO2max). Przykładowo wartości 50 % VO2max dzieci osiągają w ciągu 30 s, a dorośli potrzebują na to aż 2 min,
§ Sprawność wysiłkowa układu oddechowego osiąga swoje ostateczne wartości w końcowej fazie dojrzewania biologicznego. Dotyczy to pojemności życiowej, objętości oddechowej oraz max minutowej wentylacji płuc. Towarzyszy temu zmiana rytmu oddychania u obu płci, polegająca na zmniejszaniu się z wiekiem częstości oddychania( 22-24 razy na min. w wieku 5-6 lat, 14-16 razy na min. w wieku 18 lat).
§ Trening wytrzymałościowy zwiększa dostępność tlenu dla komórek oraz gęstość naczyń włosowatych w mięśniach. Należy jednak pamiętać o tym , że dzieci mogą wykonywać bez szkody dla zdrowia długotrwałe wysiłki, ale o niezbyt dużej intensywności. Ponadto nie należy obciążać ich zbyt dużą pracą mechaniczną (niewskazane są ćwiczenia siłowe z dużym obciążeniem), z uwagi na mniejszą masę ciała, mniejsze proporcje mięśni i przede wszystkim niższą sprawność glikolizy beztlenowej i sprawności utylizacji glikogenu (dopiero po zakończeniu dojrzewania poprawie ulegają możliwości wykonywania wysiłków beztlenowych),
§ Mechanizmem obronnym przed rozwojem nadmiernej kwasicy metabolicznej u dzieci jest obniżone stężenie katecholamin we krwi a podwyższone stężenie hormonu wzrostu w porównaniu z organizmem osoby dorosłej.
§ Po wysiłku organizm dziecka wykazuje zwiększone zapotrzebowanie na elektrolity, ponieważ zmniejszona jest u nich tolerancja na zmiany równowagi kwasowo-zasadowej,
§ Istotny z punktu widzenia młodych organizmów jest trening kondycyjny, który wpływa na podwyższenie progu zmęczenia mięsni oddechowych i zwiększa zakres i czas trwania wysiłku fizycznego, tolerowany przez organizm, a także zwiększa ruchomość klatki piersiowej.
§ Ruch wpływa na prawidłowe kształtowanie się układu szkieletowego w sposób bezpośredni, ponieważ układ ten jest niejako zaprojektowany do ruchu. Tworzenie struktur kostnych, takich jak beleczki kostne wynika wprost z ruchu, ponieważ ich ułożenie zależy od kierunku sił działających na kość. Jest to wyjątkowo istotne dla osób w wieku rozwojowym, ponieważ jest to okres kształtowania i przebudowy kośćca. Wiele wad czy niedoskonałości w jego budowie można skorygować poprzez odpowiednio dobrany wysiłek fizyczny.
§ Ćwiczenia wpływają też korzystnie na sam proces wzrastania kości u dzieci, poprzez dostarczanie im przez pobudzony układ krwionośny większych ilości minerałów, niezbędnych do budowy kości. Pomaga także w regeneracji kości np. po złamaniach.
§ Utrzymanie odpowiedniego zakresu ruchu w stawach oraz kształtowanie powierzchni stawowych, a także tkanek miękkich okołokostnych takich jak więzadła również uzależnione jest od odpowiednio dobranego wysiłku fizycznego, zwłaszcza w okresie dziecięcym.
§ Umiejętnie prowadzony trening siłowy istotnie poprawia zdolności do wykonywania wysiłków siłowych, ze względu na rozwój mięśni, przyrost ich masy i siły, utrzymanie ich elastyczności prawidłowej długości. Przy czym okres przedpokwitaniowy cechuje większy wzrost siły na drodze poprawy koordynacji nerwowo-mięśniowej, natomiast przyrost masy u chłopców obserwuje się p 10 roku życia, ze względu na zwiększone wydzielanie testosteronu.
Układ pokarmowy
§ Ruch ma wpływ głownie na perystaltykę jelit, którą w znaczący sposób poprawia.
§ Jest także bardzo istotny z punktu widzenia przemiany materii, którą podnosi nawet kilkunastokrotnie. Dzieci mało ruchliwe, prowadzące siedzący tryb życia mają nierzadko problemy z nadwagą, przy czym okres pokwitania jest momentem bardzo istotnym ze względu na pogarszającą się sprawność fizyczną, wynikającą z zaburzeń hormonalnych i przebudowy jaka następuje w organizmie. Odpowiednio dobrany ruch może uchronić przed nadwagą, a także pomaga w kształtowaniu sylwetki.
Układ nerwowy i hormonalny
§ Ćwiczenia fizyczne pełnią rolę czynnika pobudzającego układ nerwowy. Rozwijają pamięć ruchową, koordynację i sprawność a także refleks i szybkośćreagowania na bodźce zewnętrzne.
§ Ruch oddziaływuje również na układ dokrewny pobudzając zwłaszcza nadnercza oraz przysadkę do produkcji hormonów.