Archiwum publikacji
w serwisie Publikacje edukacyjne
Rewalidacja dzieci z uszkodzonym słuchem
Występowanie uszkodzeń słuchu jest tak częste, ze fakt ten stanowi istotny problem natury społecznej.
"Aby jednostkom z defektem słuchu, a zwłaszcza dzieciom, zagwarantować wszechstronny rozwój konieczne jest poddanie ich kompleksowym, specjalistycznym oddziaływaniom medycznym, pedagogicznym i psychologicznym, który to proces nazywamy rewalidacją". (I.Kaiser- Grodecka, 1993, str. 891).
W skład zespołu rewalidacyjnego zajmującego się dzieckiem z uszkodzonym słuchem wchodzą następujący specjaliści: lekarz, pedagog, psycholog.
Nad rehabilitacją dzieci głuchych, nad przygotowaniem ich do życia w społeczeństwie pracowali dotychczas nauczyciele i lekarze, czyli pedagogika specjalna i medyczna. Te dwie drogi postępowania, szczególnie w latach dawniejszych, niewiele dawały możliwości do wspólnej pracy. Jednakże, kilka ostatnich lat spowodowało przełom w tym układzie.
Medycyna ponownie zainteresowała się przypadkami postępowania dzieci, które posiadały resztki słuchu. Szybko zauważono, że nie wystarczy dziecku dać aparat słuchowy, trzeba je jeszcze nauczyć słuchać. Nauczyć w pierwszej kolejności rozróżniania dźwięków, wiązania ich ze źródłem pochodzenia i właściwej ich oceny, a następnie nauczyć różnicowania niezliczonej ilości wyrazów występujących w mowie ludzkiej z równoczesnym rozumieniem treści, znaczenia tych wyrazów. Praca ta jest bardzo czasochłonna i wymaga również pedagogicznego przygotowania. W taki sposób zrodziła się wspólna praca pedagogów i lekarzy w procesie rehabilitacji dzieci głuchych.
Rola lekarza w procesie przygotowania dzieci głuchych do życia w społeczeństwie słyszących zależy przede wszystkim:
1. od wiedzy i umiejętności w zakresie prawidłowego określenia rodzaju i stopnia uszkodzenia analizatora słuchu;
2. od prawidłowego doboru i umiejętności dostrajania protez słuchowych odpowiadającym poszczególnym, różnorodnym uszkodzeniom słuchu oraz różnym typom osobowościowym ludzi z uszkodzonym słuchem;
3. od umiejętności doboru zaprogramowania odpowiednich dla poszczególnych uszkodzeń ćwiczeń uczynniających analizator słuchu, od umiejętności samodzielnego prowadzenia ich oraz udzielania słusznych i skutecznych wskazówek w tej sprawie dla innych osób, zwłaszcza dla pedagogów i rodziców prowadzących przy każdej nadarzającej się sytuacji, w toku normalnych zajęć analogiczne ćwiczenia;
4. od umiejętności badania i określania prawidłowości budowy funkcjonowania organów mowy;
5. od opanowania postaw foniatrii i umiejętności ustawiania prawidłowego brzmienia głosu dziecka głuchego w czasie ich mówienia;
6. od dobrej znajomości budowy poszczególnych aparatów i usuwania mniejszych ich uszkodzeń (K.Kirejczyk 1970 , str.76).
Lekarze otolaryngolodzy zanim przystąpią do pracy w zespole rehabilitacyjnym z dziećmi głuchymi, muszą posiadać przeszkolenie teoretyczne jak i praktyczne w zakresie swoich obowiązków, bowiem tylko lekarz specjalista może być przydatny.
Lekarz powinien zapewnić pomoc nauczycielom i rodzicom uczącym dzieci głuche. Wpłynie to na lepsze przygotowanie dzieci do życia w świecie słyszących. Przyczyni się to również do rozwoju pedagogiki specjalnej - surdopedagogiki.
Rewalidacja pedagogiczna obejmuje naukę mowy w ramach zajęć logopedycznych oraz nauczanie specjalne w ramach zajęć szkolnych.
W rewalidacji dzieci z uszkodzonym słuchem wielki nacisk kładzie się na rozwój mowy werbalnej. Przyswojenie mowy dźwiękowej jest dla dziecka głuchego zadaniem bardzo trudnym. Polega na opanowaniu dwóch złożonych umiejętności: odczytywania mowy z ust i artykułowania. Jeśli we wczesnych stadiach rewalidacji logopedycznej nie wykształcimy u dziecka głuchego potrzeby i nawyku posługiwania się językiem, będzie ono sięgało do najprostszych form porozumiewania się: migi, gesty. Formy te nie gwarantują prawidłowego rozwoju intelektualnego i właściwych kontaktów jednostki. Rozwijanie i korekta języka werbalnego odbywa się przez wszystkie lata pobytu dziecka w szkole.
Nauczanie w szkole "realizowane jest przede wszystkim w oparciu o zasadę poglądowości i związku z praktyką, daleko idącą indywidualizację, zasadę aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się oraz zasadę wyrównywania trudności poznawczych związanych z ubytkiem słuchu - za pośrednictwem zmysłów nie uszkodzonych" (I.Kaiser-Grodecka, 1993, str.893).
Z powyższego wynika, że nauczyciel - pedagog odgrywa doniosłą rolę w psychoterapii. Aby móc spełnić swe obowiązki, nauczyciel powinien lubić pracę z dziećmi, rozumieć ich potrzeby i widzieć celowość swych zajęć. W trakcie swej pracy ma okazję zaobserwować te cechy zachowania dziecka, które trudno uchwycić podczas badań psychologicznych (T.Gałkowski, 1988).
Psycholog również należy do składu osób prowadzących rehabilitację. Praca psychologa polega przede wszystkim na badaniu dzieci głuchych i kwalifikowaniu ich razem z lekarzem i pedagogiem do odpowiednich typów szkół. Zajmuje się również ustaleniem stopnia ewentualnych odchyleń i opóźnień w rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych oraz programowaniem, organizacją, opieką i pomocą w prowadzeniu przez pedagogów zajęć mających na celu usunięcie stwierdzonych w rozwoju anomalii. Zadania i obowiązki psychologa nie ograniczają się tylko do badania i wydawania orzeczeń, lecz do opracowania systemu i prowadzenia ćwiczeń. Jest to wprowadzenie psychologa do pracy rehabilitacyjnej. Uzasadnienie tego rodzaju postępowania znajdujemy w tym, że psycholog zajmuje się zagadnieniem rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych i rozwój ten zna (K.Kirejczyk, 1970).
Na rozwój dzieci głuchych, ogromny wpływ ma środowisko, które może przyspieszyć bądź zahamować rozwój każdego dziecka. Od niego w bardzo istotnym stopniu uzależniona jest postawa życiowa każdego głuchego. Oddziaływanie środowiska ma decydujące znaczenie dla opanowania umiejętności odczytywania mowy z ust oraz mówienia. Dlatego w pracy nad rehabilitacją dzieci z uszkodzonym słuchem należy zrobić wszystko, aby wpływ środowiska był jak najbardziej korzystny.
"Badaniami nad rozwojem , życiem i wpływem środowisk ludzkich zajmuje się socjologia , Wykrywa ona prawa nimi rządzące i istniejące zależności, próbuje ukierunkować ich rozwój i sposoby działania" (K.Kirejczyk, 1970). W wielu państwach świata socjologa włącza się do zespołu rehabilitacyjnego nad dziećmi głuchymi. W Polsce rolę socjologa spełnia pedagog: nauczyciel wychowawca. Do jego zadań i obowiązków na tej płaszczyźnie należy znajomość środowiska rodzinnego, wykrywanie ich dodatnich i ujemnych wartości i sposobów oddziaływania na dziecko, prowadzenia wywiadów wśród kolegów, rodziny.
Praca ta posiada ogromną wartość przy organizacji procesu rehabilitacji niesłyszących.
Kończąc rozważania na temat zespołu specjalistów prowadzących pracę rehabilitacyjna z dziećmi głuchymi, Należy zauważyć, że samotna praca nad rehabilitacją tych dzieci została już zakończona, rozpoczyna się okres wspólnej pracy specjalistów. Oprócz nauczyciela, który w tym zespole odgrywa najważniejszą rolę, należeć do niego powinni jeszcze: odpowiednio przygotowany lekarz, surdopsycholog, surdopedagog, logopeda. Najwięcej powinno być surdopedagogów współpracujących z rodzicami, nauczycielami, wychowawcami i bezpośrednio z samymi głuchymi. Powinien pomagać im w podnoszeniu umiejętności odczytywania mowy z ust i w doskonaleniu posługiwania się mową artykułowaną. Wszyscy powinni posiadać ściśle określone cele, zadania i współpracować ze sobą pokonując napotykane trudności (K.Kirejczyk, 1970).
"Rodzice, jako osoby najbardziej odpowiedzialne za losy dziecka i najdłużej z nimi obcujące w ciągu dnia, nie mogą być jedynie biernymi obserwatorami procesu rehabilitacyjnego.
Uzasadniona jest więc słuszność włączenia rodziców jako pełnoprawnych członków do zespołu specjalistów zajmującym się dzieckiem głuchym" (T.Gałkowski, I.Kaiser-Grodecka, J.Smoleńska, 1988, str.155).
B.W.Wright (1965) podaje trzy zasady, które warunkują uzyskanie dobrych rozwiązań we wzajemnych stosunkach rodzic - specjalista:
1. Obydwie strony muszą mieć świadomość, że łączy je troska o znalezienie środków do pomocy dziecku;
2. Rodzice muszą być przekonani, że pracownik prowadzący rehabilitacje przejmie się losem ich dziecka;
3. Rodzice muszą wiedzieć, że specjalista do którego się zgłaszają, nie lekceważy ich wysiłków i mimo, że popełniają różne błędy oraz, że brakuje im fachowej wiedzy, traktuje ich partnersko w procesie rehabilitacji dziecka.
Jednakże, gdy w rodzinie osób słyszących pojawia się dziecko niesłyszące u rodziców tego dziecka występuje wstrząs. Dla przeciętnego człowieka, który nigdy bliżej nie spotkał się z tym zjawiskiem głuchota jest czymś obcym, wzbudzającym niechęć, a nawet lęk. Fałszywe lub fragmentaryczne informacje, uzyskiwane w pośpiechu przez rodziców niesłyszącego dziecka z różnych źródeł wprowadzają chaos w ich działanie. Często rodzicami są ludzie młodzi, którzy nie mają większego doświadczenia życiowego i pod względem psychicznym nie są przygotowani na bycie rodzicami dziecka głuchego.
"W wyniku doświadczonych przeżyć, określanych w literaturze psychoanalitycznej terminem "żałoby", będących naturalną reakcją na stwierdzenie głuchoty u ich dziecka, zależnie od etapu, na jakim się znajdują - ich działania i reakcje są w większości przejawem uruchomionych mechanizmów obronnych" (M.Zalewska, 1995, str. 96).
Obecność niesłyszącego dziecka i wynikające z tego faktu konsekwencje nie pozostają bez wpływu na powstawanie konfliktów i wzrost napięć emocjonalnych w rodzinie.
Na zmiany postaw rodziców ma wpływ wiele czynników Andrzej Twardowski (1995) wyróżnia cztery kresy charakterystyczne dla postaw rodzicielskich: okres szoku, kryzysu emocjonalnego, pozornego przystosowania i okres konstruktywnego przystosowania się do sytuacji.
W okresie szoku, rodziców charakteryzuje obniżony nastrój, niekontrolowane reakcje emocjonalne (płacz, krzyk, agresja słowna), silne reakcje, stany nerwicowe (zaburzenia snu, łaknienia, stany lękowe). Pojawiają się również nieporozumienia, kłótnie, agresja wyrażana często w obecności dziecka. Rodzice w stosunku do samego dziecka obarczają się poczuciem winy, towarzyszy im często lęk. W tym okresie bardzo potrzebna jest profesjonalna pomoc psychologiczna - zwłaszcza matce.
W okresie kryzysu emocjonalnego rodzice są przygnębieni, zrozpaczeni i bezradni względem siebie i swego dziecka. Wydaje im się, że sytuacja, w której się znaleźli jest sytuacją bez wyjścia. Mają poczucie życiowej klęski, osamotnienia, skrzywdzenia przez los. Taka sytuacja doprowadzić może również do kryzysu małżeńskiego.
W okresie pozornego przystosowania rodzice wytwarzają nierealny obraz dziecka z uszkodzonym słuchem, uruchamiając przy ty mechanizmy obronne. Szukają winnych zaistniałej sytuacji. Nie chcąc postrzegać niepełnosprawności dziecka jako sytuacji trwałej, wierzą, że dziecko można wyleczyć, a gdy specjaliści twierdzą, że to jest niemożliwe, nie chcą w to uwierzyć. Nie pogodzeni z nieszczęściem pogrążają się w apatii i przygnębieniu, nie szukają fachowej pomocy wśród specjalistów. Na tym etapie uwidacznia się dystans emocjonalny rodziców do dziecka. Rodzice oceniają możliwości dziecka bardzo nisko, zanikają zainteresowania dzieckiem. Sytuacja ta ma niekorzystny wpływ na stan psychiczny rodziców, a głównie dziecka, pozbawionego możliwości autentycznego, opartego na miłości i akceptacji kontaktu z rodzicami. Rodzice w tym okresie potrzebują pomocy z zewnątrz, "aby im było łatwiej zaakceptować własne dziecko takim, jakie ono jest" (A.Lőve 1995, str.66).
W okresie konstruktywnego przystosowania się, rodzice realnie zaczynają oceniać sytuację dziecka oraz własną . Zaczynają działać konstruktywnie, w kierunku niesienia pomocy dziecku. Dostrzegają pozytywne strony dziecka, doznają pozytywnych przeżyć i radości z sukcesów dziecka, co z kolei mobilizuje ich do ciężkiej pracy.
Należy wnioskować, że im wcześniej rodzina otrząśnie się i zacznie działać pozytywnie, tym lepiej dla dziecka i jego rozwoju osobowego. Chcąc, by dziecko niesłyszące miało wykształcone takie cechy osobowości, jak: samodzielność, odporność emocjonalna, optymizm, aby posiadało gotowość do komunikowania się z otoczeniem i potrafiło się z nim porozumieć, rodzice powinni stać się specjalistami surdopedagogiki (na potrzeby dziecka i swoje), przy czym muszą pamiętać, że przede wszystkim są rodzicami.
Kazimiera Krakowiak zwraca uwagę, że "status dziecka jako członka rodziny, która je akceptuje komunikuje się z nim skutecznie, przy użyciu dostępnych dla niego środków językowych, jest jednym z najważniejszych czynników rozwoju osobowości i warunkuje uspołecznienie się dziecka" (1998, str. 21).
Oznacza to, że kryzysowym momentem jest ten, w którym naturalna komunikacja niewerbalna pomiędzy matką a dzieckiem powinna zostać poszerzona o komunikację werbalną. W przypadku dziecka głuchego jest to niemożliwe za pomocą języka fonicznego i wymaga zastosowania środków zastępczych, aby nie dopuścić do zaburzenia reakcji emocjonalnej i więzi komunikacyjnej pomiędzy dzieckiem i matką. Gdy matka zaczyna tracić kontakt z dzieckiem i okres ten przedłuża się, mogą wystąpić zahamowania rozwoju kompetencji komunikacyjnej i językowej dziecka z uszkodzonym słuchem (B.Szczepankowski 1999).
Problem ten wymaga szybkiej i świadomej reakcji rodziców. Nie można go rozwiązać generalnie, gdyż nie istnieje jeden sposób postępowania. Każde dziecko wymaga odrębnego podejścia do metod i technik postępowania rewalidacyjnego. Rodzice powinni nie tylko systematycznie zdobywać i poszerzać wiedzę specjalistyczną, być zgodni co do metod i celów rewalidacji, konsekwentni w wymaganiach wobec siebie i dziecka, ale tez dobierać w porozumieniu ze specjalistami takie sposoby wspomagania wszechstronnego rozwoju dziecka, które w jego przypadku będą skuteczne.
Z istotą i pojęciem pracy rehabilitacyjnej łączy się zagadnienie jej treści. W świetle nowoczesnych poglądów ma ona doprowadzić do zrównania poziomu rozwoju głuchych, ich wiadomości i umiejętności z wiadomościami i umiejętności osób słyszących, zapewniając głuchym w ten sposób równe prawa i obowiązki ze słyszącymi w życiu codziennym. Oznacza to, że ludzi tych należy doprowadzić do równego słyszącym stopnia rozwoju fizycznego, psychicznego, zwłaszcza umysłowego.
Głusi, w większości pozostaną ludźmi głuchymi i ujemne konsekwencje tego upośledzenia są i mogą być zwalczone poprzez kompensacyjne wyrównawcze działanie innych analizatorów, w oparciu o lepszy rozwój niektórych funkcji psychicznych i wyższe osiągnięcia w zakresie najbardziej im dostępnych wiadomości i umiejętności.
Treści pracy rehabilitacyjnej wykazują, że największe wysiłki, oprócz zrównania rozwoju umysłowego głuchych z rozwojem umysłowym słyszących, trzeba położyć na opanowanie mowy przez głuchych.
Od ich poziomu rozwoju umysłowego i od możliwości bezpośredniego posługiwania się ze słyszącymi przy po mocy mowy zależą możliwości ukształtowania prawidłowego stosunku do osób słyszących, a więc uspołecznione.
W zależności od wieku dziecka oraz działalności jego organizmu różne są zadania, treści, metody i formy pracy rehabilitacyjnej.
"Założeniem współczesnej surdopedagogiki jest dążenie do tego, aby szkoła zapewniła dzieciom głuchym taki sam zakres wiadomości i umiejętności, takie samo przygotowanie do pracy zawodowej i życia codziennego, jakie otrzymują dzieci słyszące . Oznacza to konieczność przerabiania z nimi w szkole tego samego programu, jak ze słyszącymi, konieczność udostępnienia wielu dzieciom głuchym możliwości uczęszczania do szkół normalnych razem ze słyszącymi oraz przeprowadzania zasadniczych zmian, reformy idącej w kierunku podniesienia poziomu nauczania w szkołach specjalnych dla tych dzieci, które z różnych względów nie będą mogły uczęszczać do szkół normalnych. Jedno i drugie jest możliwe, ale tylko wtedy, gdy zostaną zrealizowane postawione wyżej przed dziećmi w wieku przedszkolnym zadania.
Bez zrealizowania ich nie będziemy mogli kierować tych dzieci do szkół dla słyszących ani wystarczająco podnieść poziomu nauczania w szkołach specjalnych, by zbliżyć się w ten sposób lub nawet zrównać rozwój dzieci głuchych z rozwojem słyszących" (K.Kirejczyk 1970, str.89).
Mówiąc o istocie i zadaniach procesu rewalidacyjnego dzieci głuchych, musi się świadomie bardzo wyraźnie wysunąć na czoło pracę pedagogiczną z dziećmi w wieku przedszkolnym i w pierwszych latach życia.
Agata Gruszczyk