TRZUSTKA: gruczoł zewnątrzwydzieln i wewnątrzwydziel.

CZĘŚĆ WEWNĄTRZWYDZIEL: ze zgrupowań kk endokrynowych, tworzących wyspy trzustki (Langerhansa), które są rozrzucone wśród składników części zewnątrzwydzieln.

CZĘŚĆ ZEWNĄTRZWYDZIELN główna masa narządu, pokryta tk łącz właśc, która nie tworzy wyraźnej torebki. Tk łącz właśc wewnątrz trzustki układa się w szerokie pasma, które od­dzielają od siebie płaty trzustki. Te z kolei składają się ze słabiej pooddzielanych tk łączną płacików. Tk łącz właśc luźna tworzy zrąb płacików, pod­trzymujący liczne naczynia krwionośne oraz miąższ składający się z pęcherzyków wydzielniczych oraz przewodów odprowadzających.

PĘCHERZYK WYDZIELNICZY: z dużych pryzmatycznych kk o zasadochł cytopl i okrągł jądrach leżących central. Typowe kk surowicze. W świetle niektórych pęch na przekro­jach widać kk śródpęcherzykowe- (kk nabł początkowej cz przewodu wyprowadzającego) Komórki pęcherzyków zawierają rozbudowaną RER, AG i liczne mitochondria. W wierzchołk cz mają liczne pęch wydzielnicze (ziarna zymogenu). W pęch znajdują się proenzymy trzustki, które po wydzieleniu i wydaleniu do 12stnicy uaktywniają się w jej wys Ph

PROENZYMY są syntetyzow w RER, a w AG są modyfikow, segregow i otaczane przez błonę. Wydzielina k pęcherzykowych uchodzi do światła pęcherzyka. Stąd przedostaje się do przewodu wyprowadzającego, czyli wstawki. Wstawka jest wysłana 1w nabł sześc. Wydzielina ze wstawek uchodzi do przewodów międzypłacikowych, a następnie do przewodów międzypłatowych. Przewody te uchodzą do przewodu trzustkowego (Wirsunga), który biegnie przez całą długość trzustki, dochodzi do dwunastnicy i w jej ścianie łączy się z przewodem żółciowym wspólnym. Istnieje przewód trzustk dodatk (Santoriniego).

Większe przewody wyprowadzające trzustki są wysłane 1w na­bł walcow, z kk kubkowymi i kk endokrynow. Na zewnątrz nabłonka znajduje się warstwa tk łącz właśc z nieliczn gruczoł śluzow.

Funkcje cz zewnątrz wydziel: Kk pęcherzyków wy­dzielają zasadowy płyn, nazywany sokiem trzustkow- składa się z wody, elektrolitów (wśród których są jony węglanowe, zapew­niające zasadowy odczyn) oraz enzymów trzustki: trypsyny, chymotrypsyny, amylazy i lipazy. Oprócz tego w jego skład wchodzi również elastaza, fosfolipaza A₂, DNA-za oraz RNA-za. Wydzielanie soku trzustkowego jest pobudzane przez nerw błędny oraz kilka hormonów wydzielanych przez komórki endokrynowe: se-kretynę, pankreozyminę (hormon identyczny z cholecystokininą), gastrynę i VIP (tab. 21.1). Wydzielanie jest hamowane przez somatostatynę. Sekretyna, gastryna i VIP pobudzają wydzielanie jonów węglanowych z sokiem trzustkowym, stwarza­jąc warunki optymalne do uaktywnienia enzymów trzustki.

WĄTROBA: największy gruczoł, ok 5% masy ciała, krew odżywcza bo­gatą w tlen, z t wątrobowej (ok. 25% krwi wpływającej) oraz w krew czyn­nościową, bogatą w substancje odżywcze, z ż wrotnej (ok. 75% krwi wpływają­cej). W rzeczywistości krew ż wrotnej dostarcza także do wątroby ok. 70% tlenu.

Zrąb wątroby: W. otoczona torebką łącznotk z licznymi kk tucznymi, zrośnięta z bł surowiczą (otrzewną), pokrytą nabłonkiem surowiczym (mesothelium). Tk łączna właśc wnętrza narządu rozgałęzia się na wiele od­nóg, które dzielą narząd na zrazy i zraziki. W odnogach tk łącznej biegną naczynia krwionośne, limfatyczne, przewody żółciowe i nerwy. Znajdują się tu także liczne wł kolag i kk tk łącz właśc. Między odnogami tk łącznej jest tk łącz luźna z włókien siateczk i nielicznych kk tk łącznej- podtrzymuje kk wątrobowe i leżące między nimi naczynia krwionośne włosowate.

Unaczynienie: przepływa przez nią ok. 25% objętości wyrzutowej serca, tj. 120 ml/min/100 g wątroby.

T wątrobowa ->tt płatowe->gałł wewnątrzpłat-> t międzypłacik-> tt okołopłacik-> sinusoidy-> jak niżej

Ż wrotna→żż płatowe→gałł wewnątrzpłatowe→ż międzypłacikowa→żż okołopłacik-> nacz włosow typu zatokowego(sinusoidy)→ż środkow→ż podpłacik→ż zbierające→ 2-3 żż wątrob→ ż głów dol

MIĄŻSZ WĄTROBY: z komórek wątrobowych, czyli hepatocytów, komórek Browicza-Kupffera i k Ito- tłuszczowych okołozatokowych. Stanowią one ok. 80% masy wąlroby.

HEPATOCYTY:Układają się w blaszki. Po obu ich str są sinusoidy. Sąsiednie hepatocyly łączą się między sobą po­wierzchniami szczytowymi, wytwarzając połączenia lypu adherens i neksus, wielościenne kk 20x30 μm, okrągłe jądra. Od 30 do 80% ma jądra poliploidalne, a ok. 25% ma po 2 jądra. Cyloplazma kwasochłonna. Zawiera 1-2 tys. mitochondriów, których okres półtrwania wynosi ok. 10 dni, H. ma ok. 50 diktiosomów AG oraz rozbudowaną SER i RER, ok. 300 lizosomów, ok. 400 peroksysomów oraz liczne ziarna glikogenu( glikosomy), ziarna barwników żółciowych i zgrupowania rybosomów.

Biegunowość: wolne po­w skierow ku sinusoidom mają wiele mikrokosmków, tu liczne receptory błonowe i żywa wymiana substancji H.-krew i krew-H. Między mikrokosmki H a śródbł sinusoidu są wolne przestrzenie okołozatokowe (Dissego)- początek naczyń limf wątroby. Szczytowe pow sąsiednich H. wytw niewielkie wolne przestrz, do których jest wydzielana żółć- kanaliki żółciowe.

Funkcje: większość znanych enzymów można znaleźć w H.

a. Udział w metabolizmie glukozy. Hepatocyty pobierają glukozę dopływającą do wątroby z krwią oraz sytetyzują glikogen za pomocą syntetazy glikogenu. Przepro­wadzają również glikogenolizę i glikoneogenezę. Oba procesy regulują stężenie glukozy we krwi, które wynosi ok. 6,66 mmol/1 (120 mg%).

b. Udział w metabolizmie lipidów. Głównymi lipidami osocza krwi są choleste­rol, triglicerydy i fosfolipidy. H. produkują je w znacznych ilościach na eksport. Lipidy są otaczane fosfolipidową błoną-powstają lipoproteiny, które są rodzajem liposomów, o średnicy od 20 do 500 nm. Zawierają cholesterol, fosfolipidy i triglicerydy. H. produkują także białka - apolipoproteiny, które włączane są w błonę pęcherzyków i służą jako białka adresowe, za których pomocą pęcherzyki lipoprotein wiążą się z recep­torami różnych komórek. Znane są następujące lipoproteiny:

• VLDL (ang. very Iow density lipoproteins) - lipoproteiny o bardzo małej gęsto­ści i dużej średnicy;

• LDL (ang. Iow density lipoproteins) - lipoproteiny o małej gęstości i dużej śred­nicy;

• HDL (ang. high density lipoproteins) - lipoproteiny o dużej gęstości i małej średnicy;

• IDL (ang. intermediate density lipoproteins) - lipoproteiny o pośredniej gęstości

W praktyce le­karskiej przyspiesza się endocytozę LDL do kk różnych narządów (a przez to obniża się stężenie LDL i jej cholesterolu we krwi), pobudzając receptory dla LDL na po­w kk. Dokonuje się tego, stosując statyny (poza nazwą nie mają nic wspól­nego z hormonami - statynami podwzgórza), które są inhibitorami reduktazy 3-hydroksy--3-metyloglutarylokoenzymu A (HMG-CoA). Statyny hamują więc szlak kwasu mewalonowego w endogennej syntezie cholesterolu, co aktywuje receptory dla LDL i przyspiesza endocytozę tej lipoproteiny do komórek, obniżając jednocześnie jej stężenie we krwi.

Lipidy mogą być również transportowane w chylomikronach, które są produko­wane przez komórki absorpcyjne nabł jelita i rozkładane m.in. przez H. Lipoproteiny produkowane są w hepatocytach i wydzielane do przestrzeni Dissego. Z limfą lub krwią rozprowadzane są do różnych narządów i wiążą się z komórkami mającymi receptory dla lipoprotein.

c. Udział w metabolizmie białek i peptydów. H. syntetyzują i rozkładają wiele ważnych białek i peptydów funkcjonalnych: albuminę, protrombinę, fibrynogen, haptoglobinę, hemopeksynę, transferryne, fetoproteinę a, białko C-reaktywne oraz peptyd - hepcydynę.

●Albumina stanowi ok. 60% białek surowicy krwi. Odpowiedzialna jest za ciś­nienie onkotyczne krwi. Wiąże się także z wieloma substancjami, biorąc udział w ich transporcie. W ten sposób transportuje bilirubinę, wiele hormonów, np. testo­steron, kortyzol, tyroksynę, oraz metale - miedź, cynk, nikiel, kadm i in.

●Protrombina i fibrynogen odgrywają rolę w procesie krzepnięcia krwi.

●Haptoglobina, hemopeksyna i transferryna biorą udział w transporcie hemo­globiny, hemu i żelaza, powstających z niszczonych erytrocytów.

●Fetoproteina α występuje we krwi płodów i kobiet ciężarnych. Wiąże estrogeny i przyczynia się m.in. do wykształcania chłopięcego stereotypu zachowania.

●Białko C-reaktywne jest rodzajem cytokiny syntetyzowanej przez hepatocyty pod wpływem innej cytokiny - interleukiny 6, która jest wydzielana przez komórki w stanie zapalnym. Białko C-reaktywne uważane jest za molekularny znacznik pro­cesu zapalenia.

●Hepcydyna (LEAP1) jest peptydowym hormonem mającym również właściwo­ści antybiotyku. Odgrywa także rolę cząsteczki sygnałowej w metabolizmie żelaza, wywołując wrodzoną postać hemochromatozy (gromadzenia się żelaza w tkankach i ich wybarwiania się barwnikami krwi). W warunkach chorobowych hepatocyty mogą syntetyzować kolagen.

d. Wydzielanie żółci. Hepatocyty wydzielają żółć, która jest na­stępnie wydalana do dwunastnicy. Żółć jest zasadowym płynem o barwie zielonkawożółtej, zawierającym wodę, kwasy żółciowe, bilirubinę (po uprzednim jej zwią­zaniu z kwasem glukuronowym), cholesterol, fosfolipidy, IgA i elektrolity. Żółć powoduje emulsyfikację (rozdrobnienie) tłuszczu, ułatwiając jego trawienie. Około 90% kwasów żółciowych żółci jest odzyskiwanych z jelita, a 10% syntetyzowanych de novo w siateczce śródplazmatycznej gładkiej hepatocytów. Bilirubina powstaje w makrofagach śledziony, szpiku i komórkach Browicza-Kupffera z hemu w proce­sie niszczenia zużytych erytrocytów. Wiąże się z albuminą i jest transportowana do hepatocytów.

e. Udział w detoksykacji i unieczynnianiu leków, szkodliwych me­tabolitów i ksenobiotyków (subst niewystepujących w organizmie i niemetabolizowanych) odbywa się w SER i peroksysomach H.

●Detoksykacja w SER za pomocą wielu rodzajów cytochromów P450 zakotwiczonych w błonie. Cytochromy P450 czerpią energię z elektronów uzyskiwanych z NADPH reduktazy, której cząsteczki znajdują się obok cytochromu w błonie. Detoksykacja odbywa się przez przekazywanie elektronów atomom tlenu, które w ten sposób sta­ją się bardzo reaktywne. Takie atomy tlenu modyfikują cząsti ksenobiotyków, prowadząc do ich dealkilacji, dehalogenacji, hydroksylacji i utleniania azotu. Inne błonowe enzymy SER dodają do grup OH toksyny ujemnie naładowane, hydrofilne grupy siarczanowe lub glukuronowe. Zmienia to toksyny hydrofobowe w hydrofilne, które przechodzą z błon do wnętrza SER, skąd są usuwane poza k.

●Detoksykacja w peroksysomach H. przez utlenianie tok­syn. W tym procesie katalaza peroksysomów zużywa nadtlenek wodoru do utlenia­nia etanolu, fenolu, formaldehydu, kwasu mrówkowego i in. Na przykład ponad 50% etanolu wprowadzonego do organizmu utleniają peroksysomy hepatocytów. Ważną funkcją hepatocytów jest również wytwarzanie mocznika z jonów amono­wych w cyklu amonowym.

f. Wydzielanie hormonów i magazynowanie witamin. H. wydzielają hormony peptydowe, nazywane somatomedyną C, czyli IGF I, a także erytropoetynę. Somatomedyną C pobudza mitozy i syntezę proteoglikanów w chondrocy-tach, wpływając na wzrost ciała. Erytropoetyna, która pobu­dza erytrocytopoeze, w życiu płodowym jest wydzielana wyłącznie przez wątrobę. Wkrótce po urodzeniu ok. 80% wydzielanej erytropoetyny pochodzi z nerki, a po­zostałe 20% jest wydzielane przez hepatocyty znajdujące się w pobliżu żyły środ­kowej oraz przez komórki tłuszczowe okołozatokowe wątroby.

Hepatocyty magazynują i w miarę zapotrzebowania uwalniają do krwi witaminy A, D₃, B₂, B₃, B₄, B₁₂ i K, a oprócz tego hydroksylują witaminę D₃ w pozycji 25 (hydroksylacja w pozycji ł odbywa się w nerce).

KOM BROWICZA-KUPFFERA: duże kk, liczne wypustki, są wewnątrz sinusoidów, a ich wypustki między kk śródbł. ok15-20% wszystkich ko­mórek wątroby. Są to makrofagi, mające liczne lizosomy i heterofagosomy. Nie tworzą połączeń z kk śródbł.

Funkcje:• zapobiegają wewnątrznaczyniowemu krzepnięciu krwi przez fagocytozę włóknika i kompleksów włóknika i tromboplastyny; • fagocytują bakterie, zapobiegając bakteriemii, tj. pojawianiu się bakterii we krwi; • fagocytują kk nowotworowe i kompleksy przeciwciała-antygeny, a także zużyte erytrocyty lub ich fragmenty.

KOM TŁUSZCZOWE OKOŁOZATOKOWE (=Ito=lipocyty) Po zewn str ściany sinusoidów, w przestrz Dissego, uznaje się je za fibroblasty. Zawierają krople tłuszczu, w którym jest rozpuszczona witamina A. W ten sposób witamina ta jest przechowywana. Ponadto wydzielają erytropoetynę.

SINUSOIDY: odmiana włosowatych naczyń krwionośnych; mają dużą Ø (ok. 30 μm). Śródbł z płaskich kk, zawierających pory Ø ok. 100 nm. Nie ma on blaszki podstawnej. Kk śródbł wspie­rają się tylko na mikrokosmkach hepatocytów oraz na delikatnej sieci włókien siateczkowych. Dzięki porom śródbłonka i brakowi błony podstawnej wiele cząstek łatwo przechodzi z krwi do przestrzeni Dissego i odwrotnie.

PRZEWODY ŻÓŁCIOWE: Hepatocyty wydzielają żółć do kanalików żółciowych, które są początkowymi przewodami odprowadzającymi. Ich ścianę stanowi bł kom szczytowych pow 2 sąsiednich hepatocytów. Następnie żółć przepływa do kanalików żółcionośnych (Heringa), które częściowo są wysłane kk nabłonkowymi wyściełającymi, a częściowo mają ścianę zbud z błon hepato­cytów. Potem żółć przepływa do kanalików żółciowych międzyzrazikowych. Są one wysłane nabł 1w sześc oto­czonym subtelną warstwą tk łącz właśc. Kanaliki żółciowe większego kalibru mają nabł 1w walcow, a w ich ścianie pojawia się warstwa miocytów gładkich. Żółć jest z nich zlewana do przewodu wątrobowego wspólnego, który łączy się z przewodem żółciowym pęcherzykowym, wytwarzając przewód żółciowy wspólny. Przewody te są wysłane nabł 1w walco­w. Ich bł śluz tworzy liczne fałdy. Pod nabł jest tk łącz luź właściwa, z licznymi wł spręż, fibrobl i limfocyt. W przewodzie wątrob wspól mięśnie gładkie tworzą niepełną warstwę, natomiast w przewodzie żółc wspólnym jest ich więcej, mają przebieg okrężny i skośny i tworzą wyraźną warstwę. W pobliżu ujścia do dwunastnicy są dwa zgrubienia warstwy mm gładkich, czyli zwieracze.

Rozróżnia się: t zraziki anatomiczne; • zraziki wrotne; • gronka wątrobowe

Kryterium odróżniania zrazików wrotnych jest układ kanalików odprowadzających żółć, a kryterium odróżniania gronek wątrobowych - odległość hepatocytów od źródeł krwi bogatej w tlen i składniki odżywcze, tj. od żył okołozrazikowych. Cechy zrazików wątroby

Cecha Zrazik anatomiczny Zrazik wrotny Gronko wątrobowe

Kształt Sześciokątny trójkątny owalny

Oś żyła środkowa naczynia i przewody naczynie okołozrazikowe

przestrzeni bram-żółc

Obwód 3-6 przestrz bram-żół 3 żyły środkowe 2 żż środkowe i przes bram-żół

Kierunek krwi od obwodu ku ż środk od środka ku żż środk od środka ku żż środk

Kierunek żółci od środka ku obwodowi od obwodu ku środkowi od obwodu ku środkowi

ZRAZIK ANATOMICZNY: wymiary 0,8 x 2mm. U świni granice są wyraźne i wytyczone przez pasma tk łącz właśc. U ludzi nie ma wyraźnych pasm tk łącznej, a granice wytyczają linie łączące sąsiednie przestrz bramno-żółciowe. Jest ich na ogół 3-6 wokół 1 Z.A. W środku ż środkowa, wypełniony hepatocytami, miedzy którymi znajdują się sinusoidy.

ZRAZIK WROTNY: ma w środku przestrzeń bramno-żółciową, a jego granice wy­tyczają 3 sąsiednie żyły środkowe, wy­pełniony jest hepatocytami i leżącymi miedzy nimi sinusoidami.

GRONKO WĄTROBOWE: zgrupowanie hepatocytów wraz ze zrębem, naczy­niami krwionośnymi i kanalikami żółciowymi, którego oś stanowi żyła okołozrazikowa, a granice są wytyczone przez 1 lub 2 przestrz bram-żół i 2 żż środkowe. W zależności od odległości od żyły okołozrazikowej wydziela się 3 strefy gronka: 1) najbliższą ż okołozrazikowej; 2) środ­kową i 3) najdalszą od ż okołozrazikowej.

Hepatocyty strefy 1. są najlepiej ukrwione, najlepiej regenerują i najpóźniej ob­umierają. Hepatocyty strefy 2. i 3. otrzymują krew mniej utlenowaną i mającą mniej składników odżywczych, dlatego też są bardziej podatne na działanie czynni­ków szkodliwych.

NACZ LIMFAT I NERWY Nacz limf włosow i małego kalibru tworzą bogatą sieć w tk łącz okołozrazikowej. Podobna sieć jest w tk łącz podtorebkowej. Nacz limf otrzymują limfę, tj. zmodyfikowane osocze krwi, z prze­strzeni Dissego. Większe nacz limf towarzyszą naczyniom krwiono­śnym.

Nerwy wątroby występują jako niezmielinizowane wł współcz ze splo­tu słonecznego i wł przywspółczulne z n błędnego. Dochodzą one do miocytów gładkich ściany naczyń krwionośnych. W zrazikach brak nerwów.

REGENERACJA wątroby. z kk macierz mogą po­wstawać hepatocyty. Proces odnowy hepatocytów jest powolny, a przyspiesza się po usu­nięciu fragmentu wątroby (do ²/₃ jej masy). Następuje wtedy szybki przyrost liczby hepato­cytów i innych kk wątroby. Kk dzielą się szybko i po kilku tyg ich liczba jest podobna do liczby sprzed urazu. Zaburzenia procesu odnowy hepatocytów w stosun­ku do innych kk, np. fibrobl, w wyniku działania trucizn, np. alkoholu etylowe­go, lub chorób może prowadzić do względnego zwiększenia liczby fibrobl. Powoduje to nadmierną produkcję wł kolagen i marskość wątroby.

PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY: pojemność 40-70 ml. Ściana z bł śluz, bł mięśn i bł surowiczej (nie ma jej na pow styku z wątrobą). Bło­na śluz wytwarza w pustym liczne fałdy. Pęcherzyk jest wysłany 1w nabł walcow, którego kk mają kwasochł cytopl (wiele mitochondriów). Nabł w wielu miejscach wnika w głąb ściany, wytwarzając uchyłki. Na wolnych pow kk nabł są mikrokosmki, a poww podstawno-boczne układają się w liczne fałdy. Są to zatem ty­powe kk transportujące Na⁺ i Cl^-. W bł śluz właściwej są liczne naczynia krwion i gęsta sieć naczyń limf. W okolicy szyjki są gruczoły cewkowo-pęcherzykowe, które wydzielają śluz. Na zewnątrz od bł śluz jest warstwa miocytów gładkich o przebiegu skośnym, podłużnym i okrężnym.

P.Ż. pokryty bł surowiczą z tk łącz właśc zbitej pokrytej nabł surowiczym.

W ścianie (szczególnie w miejscu styku z wątrobą) znajdują się struktury podobne do przewodów gruczołowych, które są nazywane przewodami Luschki. Nie łączą się one ze światłem pęcherzyka, chociaż niekiedy mogą ucho­dzić do światła przewodów żółciowych.

Funkcje: przechowuje i zagęsz­cza żółć, która spływa do niego z wątroby. Na­bł P.Ż. pompuje Na⁺ i Cl^- do przestrz między kk nabłonko­wymi, gdzie powstaje przejściowa hipertonia. Powoduje to przepływ wody z żółci na zewnątrz. Jeżeli w 12stnicy pojawiają się tłuszcze, jej kk enteroendokrynowe wydzielają cholecystokininę (CCK), która z krwią dopływa do ściany P.Ż. powodując jego rytmiczne skurcze i wydalanie żółci do dwunastnicy.