AMERYKA PÓŁNOCNA

Ukształtowanie poziome

- Ameryka Północna jest kontynentem silnie rozczłonkowanym,

- średnia odległość od morza wynosi tu 470 km, maksymalnie - powyżej 1680 km.

- Linia brzegowa jest najdłuższa spośród wszystkich kontynentów i wynosi 75 500 km.

- Największymi półwyspami są: Labrador na wschodzie (1,5 mln km²), Jukatan na południu

(150 tys. km²), Kalifornijski na południowym zachodzie (144 tys. km²) i Floryda na południowym wschodzie (110 tys. km²).

- Wyspy zajmują łącznie 4,1 mln km² (16,7% powierzchni kontynentu), z czego ponad połowę (2,2 mln km²) przypada

na Grenlandię. W obrębie Ameryki Północnej znajdują się także: Archipelag Arktyczny (łącznie 1,3 mln km²) na północy,

Nowa Fundlandia (113 tys. km²) na wschodzie, Wielkie Antyle i Małe Antyle (łącznie 221 tys. km²) i Bahamy (14,3 tys. km²)

na południu oraz wyspa Vancouver (31,3 tys. km²), Archipelag Aleksandra (36,8 tys. km²) na zachodzie i Aleuty (37,8 tys. km²) na północnym zachodzie.

Ukształtowanie pionowe

- Średnia wysokość tej części świata wynosi 781 m n.p.m., bez wysp 677 m n.p.m. (drugie miejsce po Azji na kuli ziemskiej).

- Ponad 1/4 powierzchni leży powyżej 1000 m n.p.m., natomiast ponad 60% powierzchni kontynentu zajmują obszary

położone poniżej 500 m n.p.m.

-Najwyższym wzniesieniem Ameryki Północnej jest szczyt McKinley (6194 m n.p.m.) w Kordylierach Północnych,

-najniższym - dno Doliny Śmierci w Kordylierach Środkowych (do 86 m p.p.m.).

- Niziny zajmują środkową część kontynentu, ciągnąc się szerokim pasem od - cechującego się rzeźbą młodo glacjalną

- Niżu Kanadyjskiego na północy, przez Niziny Wewnętrzne, po Nizinę Zatokową na południu.

-Na wschód od pasa nizin ciągnie się rozległy, niewysoki łańcuch górski Appalachów (Mitchel 2037 m n.p.m.).

Towarzyszy im od wschodu nadbrzeżna Nizina Atlantycka.

-Na północ od Appalachów rozciąga się rozległa Wyżyna Labradorska. Przedłużeniem wysoko wzniesionego pasa

wschodniej części kontynentu są na północy góry i wyżyny wschodniej części Archipelagu Arktycznego i Grenlandii.

-Na zachód od Nizin Wewnętrznych rozciąga się pas wyżynny Wielkich Równin o powierzchni wznoszącej się na zachód ku podnóżu Kordylierów.

-Kordyliery tworzą rozległy, składający się z szeregu pasm system górski o długości ponad 8000 km, ciągnący się od

Morza Beringa na północy po Przesmyk Panamski na południu. Odgałęzieniem Kordylierów jest łańcuch Wielkich i Małych Antyli.

Pomiędzy poszczególnymi pasmami występują rozległe kotliny i obszary wyżynne. Rzeźba większości pasm ma charakter alpejski.

Część północna Kordylierów jest silnie zlodowacona. Występuje szereg czynnych wulkanów, m.in: Orizaba (5700 m n.p.m.),

Popocatépetl (5452 m n.p.m.), Acatenango (3976 m n.p.m.), Pelée (1397 m n.p.m.).

Budowa geologiczna

Północno-wschodnia i centralna część Ameryki Północnej leży w obrębie prekambryjskiej platformy krystalicznej, pokrytej

na południowym zachodzie miąższową warstwą skał osadowych. Platformę otaczają ze wszystkich stron różnowiekowe orogeny:

-na północnym wschodzie kaledońskie pasmo wschodniogrenlandzkie,

-na północy - hercyńskie pasmo innuickie,

-na południowym wschodzie kaledońsko-hercyński orogen appalachijski oraz - zajmujący zachodnią część kontynentu - mezozoiczno-kenozoiczny

orogen Kordylierów.

Kordyliery tworzą aktywną strefę sejsmiczną, miejscami również wulkaniczną.

-Północno-wschodnią część Ameryki Północnej zajmuje rozległy sedymentacyjny basen meksykański,

w którym gromadzą się osady od mezozoiku do chwili obecnej.

Gleby

-We wschodniej części kontynentu układ gleb jest uwarunkowany strefowością klimatyczną i roślinną.

- Na północy, w strefie polarnej, występują różnorodne gleby.

- Strefa umiarkowanie chłodna jest domeną gleb bielicowych, glejowych, torfowych i murszowych.

- W strefie umiarkowanie ciepłej występują gleby brunatne i płowe, przechodzące wraz ze wzrostem suchości klimatu w czarnoziemy, następnie w kasztanoziemy.

-W strefie podzwrotnikowej występują czerwonoziemy i żółtoziemy, w zwrotnikowej - gleby półpustynne i pustynne,

-w strefie podrównikowej i równikowej podstawowymi typami gleb są tropikalne

czerwonoziemy i gleby ferralitowe.

-Na zachodzie strefowy układ gleb jest zaburzony przez system górski Kordylierów.

Prócz różnego rodzaju gleb górskich występują tu m.in. wulkaniczne andosole.

-Wielka rozciągłość południkowa Ameryki Północnej sprawia, że leży ona w obrębie wszystkich stref klimatycznych,

występujących na kuli ziemskiej: od arktycznej na północy, przez umiarkowanie chłodną, umiarkowanie ciepłą,

podzwrotnikową i zwrotnikową, po podrównikową i równikową na południu.

-W centralnej części kontynentu brak równoleżnikowych barier górskich sprawia, że docierają tu swobodnie różne

masy powietrza, zarówno polarne, a nawet arktyczne z północy, jak i zwrotnikowe z południa.

-Wielka rozciągłość południkowa Ameryki Północnej sprawia, że leży ona w obrębie wszystkich stref klimatycznych,

występujących na kuli ziemskiej: od arktycznej na północy, przez umiarkowanie chłodną, umiarkowanie ciepłą,

podzwrotnikową i zwrotnikową, po podrównikową i równikową na południu.

-W centralnej części kontynentu brak równoleżnikowych barier górskich sprawia, że docierają tu swobodnie różne

masy powietrza, zarówno polarne, a nawet arktyczne z północy, jak i zwrotnikowe z południa.

-Na zachodzie wysoko wzniesione pasma Kordylierów zatrzymują dopływ wilgotnych mas powietrza znad Oceanu

Spokojnego w głąb lądu, stąd obszary zachodniej części kontynentu - poza pasem wybrzeża - cechują się znacznym wpływem

klimatu kontynentalnego.

-W związku z tym na umiarkowanych szerokościach geograficznych wybrzeże Oceanu Spokojnego i zachodni skłon Kordylierów

cechują się znaczną wilgotnością, czego efektem są m.in. wielkie rozmiary zlodowacenia w Zewnętrznych Kordylierach

Północnych (Góry Św. Eliasza, Góry Wrangla i in.).

-Na zachodnim wybrzeżu Kanady notowane są najwyższe roczne sumy opadów (do 3830 mm).

-Równocześnie dalej na południe, w strefie zwrotnikowej wybrzeża zachodnie, osuszane zimnym Prądem Kalifornijskim,

mają charakter pustynny.

-Poza strefą zwrotnikową najniższe opady występują w śródgórskich kotlinach Kordylierów oraz w strefie arktycznej

(poniżej 70 mm rocznie).

-Południowo-wschodnie wybrzeża Ameryki Północnej i wyspy basenu Morza Karaibskiego nawiedzane są cyklicznie

przez cyklony tropikalne, noszące lokalną nazwę huraganów.

-Średnie miesięczne temperatury powietrza na kontynencie północnoamerykańskim są bardzo zróżnicowane - najniższe

średnie temperatury stycznia (-49°C) notowane są w środkowej części Grenlandii, najwyższe średnie temperatury lipca

(+33°C) występują nad Zatoką Kalifornijską.

-Zajmujący zachodnią część kontynentu system górski Kordylierów warunkuje asymetrię zlewisk w Ameryce Północnej - aż 77,1%

jej obszaru należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, tylko 18,7 % do zlewiska Oceanu Spokojnego. Obszary bezodpływowe zajmują 4,2 %.

-Najdłuższymi rzekami są: Mackenzie (4240 km), Missisipi (3778 km), Jukon (3180 km), Rio Grande (3030 km) i Kolorado (2330 km).

-Najdłuższy ciąg rzeczny tworzy Missisipi ze swym najdłuższym dopływem Missouri (5969 km). Missisipi posiada również największe

dorzecze ( 3,2 mln km²) i niesie najwięcej wody, odprowadzając do Zatoki Meksykańskiej 17,5 tys. m³/s.

-Najgęstszą siecią wód powierzchniowych cechują się wielkie obszary Niżu Kanadyjskiego. Występuje tam ogromna liczba jezior, łączących

je cieków oraz bagien i podmokłości.

-Najbardziej rzadka sieć wodna - poza obszarami arktycznymi - występuje w zwrotnikowej części Kordylierów.

Część cieków ma tu charakter okresowy lub epizodyczny.

-Największe jeziora Ameryki Północnej cechują się genezą tektoniczno-polodowcową: Górne (82,4 tys. km²), Huron (59,6 tys. km²),

Michigan (57,8 tys. km²), Wielkie Jezioro Niedźwiedzie (31,1 tys. km²) i Wielkie Jezioro Niewolnicze (28,5 tys. km²).

Trzy pierwsze z nich, wraz z jeziorami Erie i Ontario, tworzą największy na świecie system Wielkich Jezior. Około 9% Ameryki

Północnej zajmują obszary zlodowacone. Składa się na nie przede wszystkim lądolód pokrywający prawie całą Grenlandię,

czapy lodowce na wyspach wschodniej części Archipelagu Arktycznego oraz zlodowacenie górskie Kordylierów.

W Kordylierach Północnych, w Górach Św. Eliasza występują, uważane za największe na świecie, lodowce dolinne, przechodzące

na wybrzeżu w lodowce piedmontowe, z najbardziej znanym - Malaspina (ok. 4 tys. km²).

Rośliność

-Roślinnośc Ameryki Północnej jest uwarunkowana przede wszystkim strefowością klimatyczną.

-Zwężanie się kontynentu ku południowi oraz oddziaływanie zbiorników wodnych i prądów morskich sprawia,

że granice stref roślinnych na zachodzie kontynentu są - z wyjątkiem strefy równikowej - wysunięte dalej na północ niż na wschód.

-Wielkie obszary strefy arktycznej pozbawione są szaty roślinnej bądź też pokryte skąpą roślinnością tundrową.

-Typową formacją roślinną strefy umiarkowanie chłodnej jest borealny las szpilkowy, porastający wielkie obszary

półwyspu Labrador, Niżu Kanadyjskiego i niższych partii Kordylierów Północnych.

-W strefie umiarkowanie ciepłej występują różnorodne lasy mieszane i liściaste, na obszarach o suchszym klimacie

przechodzące kolejno w lasostepy (prerie), suche stepy i formacje półpustynne.

-Typowa dla strefy podzwrotnikowej roślinność twardolistna występuje tylko w zachodniej części kontynentu, część

środkową porastają formacje trawiaste, a wilgotną wschodnią - wilgotne, częściowo wiecznie zielone lasy.

-Głównymi formacjami strefy zwrotnikowej są pustynie i półpustynie.

-Na wschodzie pojawiają suche, widne lasy zwrotnikowe.

- W strefie podrównikowej prawie brak formacji sawannowych, przeważają tu okresowo wilgotne lasy.

-Obszary strefy równikowej porasta wiecznie zielony las równikowy. Ameryka Północna leży na terenie dwóch państw florystycznych:

większość obszaru obejmuje państwo holarktyczne (Holarctis), pozostałą - gł. Amerykę Środkową - państwo neotropikalne (Neotropis).

-Północna część Ameryki Północnej cechuje się występowaniem naturalnej szaty roślinnej, słabo przeobrażonej przez działalność człowieka.

-Część środkowa i w znacznej mierze południowa to obszary o dominacji krajobrazów kulturowych silnie zmienionych na skutek antropopresji.

AZJA

-Azja jest największym kontynentem – jej powierzchnia stanowi prawie 1/3 wszystkich obszarów lądowych na Ziemi. Jeszcze

większy jest jej udział w liczbie ludności zamieszkującej naszą planetę – prawie 2/3.

-Ludność Azji rozmieszczona jest bardzo nierównomiernie. Zdecydowana większość skupia się na wschodzie i południu kontynentu,

podczas gdy wielkie obszary północne i centralne pozostają  prawie niezamieszkane.

-W dwóch tylko państwach – Chinach i Indiach – mieszka łącznie ponad 2,5 miliarda ludzi.

Ukształtowanie pionowe Azji

– w części centralnej znajdują się wysokie góry, które otoczone są niższymi pasmami oraz wyżynami i nizinami.

- Wśród gór wysokich najbardziej znane są oczywiście Himalaje
- W Azji Centralnej występują też inne, niewiele niższe łańcuchy górskie, np. Karakorum (drugie góry przekraczające 8000 m n. p. m. – szczyt

K2 ma 8611 m n .p. m.), Kunlun (7723 m n .p. m.), Pamir (7719 m n .p. m.), Hindukusz (7690 m n .p. m.), Tienszan (7439 m n .p. m.).Między

tymi górami położona jest Wyżyna Tybetańska, której wysokości sięgają powyżej 6000 m n .p. m

-Azja jest najbardziej zróżnicowanym kontynentem pod względem ukształtowania pionowego.

-Znajduje się tutaj zarówno najwyższy (Mount Everest, 8848 m n.p.m.) jak i najniższy punkt na naszej Ziemi (depresja Morza Martwego; 422 m p.p.m.).

Maksymalna deniwelacja osiąga 9270 metrów.

- Azja jest- pomijając Antarktydę- obszarem o najwyższej średniej wysokości

(średnia wynosi 960 metrów, a bez wysp 986 metrów).

-Obszary poniżej 300 m n.p.m.zajmują 32,4% powierzchni,

-obszary o wysokościach między 300–500 m n.p.m.- 12,6%,

- tereny powyżej 500 m n.p.m. zajmują 55% (w tym aż 5,5% to tereny powyżej 4000 m n.p.m.).

-Najwyżej wzniesiona jest Azja Środkowa (zwana też czasami Azją Wysoką). Znajduje się tutaj wysokogórska

Wyżyna Tybetańska otoczona potężnymi pasmami górskimi:

-- Himalajami (od południa),

--Karakorum (od południowego zachodu)

--Kunlun (od północy).

Pasma te zbiegają się na zachodzie w węźle Pamir.

- Od Azji Wysokiej aż do Morza Czarnego i Śródziemnego biegnie obszar pokryty dużą ilością pasm górskich

(np. Kaukaz, Góry Pontyjskie, Zagros ,Taurus).

-Obszary nizinne występują w północno-zachodniej części: Nizina Turańska, Zachodnio- i Północnosyberyjska,

na wschodzie leży Nizina Północnochińska, na południu Nizina Gangesu, Indusu i Mezopotamii.

-Wielkie obszary wyżynne występują na północy (Wyżyna Środkowosyberyjska), zachodzie

(Pogórze Kazachskie) i południu (wyżyna Dekan, Półwysep Indyjski). Wyżyna Dekan opada ku wschodowi i zachodowi krawędziowymi górami

(Ghaty Wschodnie i Zachodnie), podobnie krawędziowe góry towarzyszą zachodnim i południowym brzegom Półwyspu Arabskiego.

Monsun - układ wiatrów, które zmieniają swój kierunek na przeciwny w zależności od pory roku. Są to wiatry sezonowe między oceanem

a lądem.Rozróżnia się:

-monsun letni (morski) z pogodą deszczową, związaną z niskim ciśnieniem nad lądem i wysokim nad morzem,

-monsun zimowy (lądowy) z pogodą suchą, spowodowaną wysokim ciśnieniem nad lądem i niskim nad morzem.

W monsunie letnim wiatr wieje z morza w stronę lądu, w monsunie zimowym – odwrotnie.

Rekordy kontynentu azjatyckiego

Największy półwysep – Półwysep Arabski (2780 tys. km²)

Największa wyspa – Borneo (746 tys. km²)

Największy archipelag – Archipelag Malajski

Największe jezioro – Morze Kaspijskie (374 tys. km²)

Najgłębsze jezioro / największa kryptodepresja – jezioro Bajkał (1637 m p.p.m.)

Najdłuższa rzeka – Jangcy – 6300 km

Najwyższy szczyt – Mount Everest (Czomolungma) (8850 m n.p.m.)

Największa depresja – Morze Martwe (~422 m p.p.m.)

Najwyższa wyżyna – Wyżyna Tybetańska (5500 m n.p.m. o powierzchni ok. 2,5 mln km²)

Największa delta rzeczna – Ganges z Brahmaputrą (2/3 powierzchni Polski)

Najniższa temperatura – Ojmiakon (−71,2 °C)

Najwyższa temperatura – Tirat Cvi, Izrael (53,9 °C)

Największe opady – Czerapuńdżi – ~11 tys. mm / w 1861 r. (22987 mm)