Wstęp do Nauki o Państwie i Prawie.
Prowadzący: dr Maciej Siwicki.
Temat: Elementy teorii argumentacji.
XIV – Toposy prawnicze:
Typy uzasadnień:
Subsumpcyjny (sylogistyczny):
Uzasadnienie poprzez wprowadzenie następstwa prawnego z normy prawnej i ustalonego stanu faktycznego.
Stosowany w prostych sytuacjach.
Element uzasadnień argumentacyjnych.
Argumentacyjny (dyskursywny):
Uzasadnienie poprzez wymianę argumentów wspierających daną tezę (argumenty pro) i kwestionujących ją (argumenty contra).
Dokonywanie szeregu ocen co do wartości poszczególnych argumentów, by na podstawie lepszych podjąć decyzję.
Konieczność dokonywania wyborów rzadko do końca zdeterminowana przez obowiązujące reguły (w konsekwencji selekcja kandydatów do zawodów prawniczych).
Wyjątkowo model sprowadza się do zbioru prostych operacji logicznych (chociaż stanowią one jego element).
Podstawowe argumenty:
Normy prawne (szczególny status zasad prawnych).
Orzecznictwo sądowe.
Poglądy doktryny prawniczej.
Reguły egzegezy:
Interpretacyjne.
Kolizyjne.
Wnioskowań prawniczych.
Reguły i zasady pozaprawne.
Opinie ekspertów i twierdzenia naukowe.
Właściwości reguł wnioskowań prawniczych (toposy/argumenty prawnicze):
Nazywane niekiedy regułami logiki prawniczej.
Zaliczane do wykładni sensu largo (razem z regułami kolizyjnymi).
Odnoszą się do tych sytuacji, które nie zostały expressis verbis (wymownymi słowami) uregulowane przez obowiązujące przepisy prawne.
Organ stosujący prawi nie może odmówić wydania decyzji powołując się na to, iż brak odpowiedniego przepisu.
Brak charakteru niepodważalnego.
Mniejsza lub większa siła wzmacniająca lub podważająca określoną tezę.
Autentyczna struktura: Topos powołany jako argument pro można zwykle przeciwstawić topos funkcjonujący jako argument contra.
Toposy (argumenty) prawnicze:
Argumentum a simile.
Argumentum a contrario.
Argumentum a fortiori.
Dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu.
Argumentum a simile:
Wnioskowanie z podobieństwa lub analogii do:
Analogii z ustawy (analogia legis): podstawą jest zawsze konkretny przepis prawny, który musi zostać wskazany we wnioskowaniu organu stosującego prawo.
Analogii z prawa (analogia iuris): podstawą analogii nie jest żaden ściśle wskazany przepis, ale nieraz bardzo ogólne określone zasady czy idee na których opiera się prawo. Duży zakres swobody.
Podstawowe etapy wnioskowania z analogii:
Ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne.
Ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego.
Powiązanie z faktem prawnym nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawne.
Np. Do ugody zawartej w sprawie karnej wolno stosować przepisy o ugodzie w postępowaniu cywilnym.
Podobieństwo faktów, decydujących o zastosowaniu analogii może wynikać z fizycznego podobieństwa faktów oraz z porównania celów regulacji (ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie taki sam cel, tam taka sama dyspozycja ustawy).
Wykładnia a analogia:
Wykładnia – mieści się w ramach możliwego znaczenia leksykalnego danego zwrotu.
Analogia – wykracza poza znaczenie leksykalne danego zwrotu.
Nie wolno stosować argumentum a contrario, jeśli stosuje się argumentum a simile.
Stosowana w:
Prawo cywilne.
Prawo karnym:
Nie może być stosowana na niekorzyść oskarżonego, dozwolona gdy opiniuje na jego korzyść.
Nie może wprowadzać nowych czynów zabronionych przez prawo karne.
Nie może zwiększać zakresu odpowiedzialności karnej.
Prawo podatkowe:
Nie może wprowadzić nowych podatków.
Nie może zwiększyć zakresu obciążeń podatkowych.
Nie może być stosowana na niekorzyść podatnika, dozwolona gdy opiniuje na jego korzyść.
Zasada in dubio pro libertate – w razie wątpliwości na rzecz wolności: w odniesieniu do przepisów przyznawających obywatelom uprawnienia i korzyści.
W prawie procesowym dopuszczalna analogia i wnioskowanie a contario.
Argumentum a contrario:
Wnioskowanie z przeciwieństwa (odwrócenie do wnioskowania z analogii).
Schemat wnioskowania: Jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identyczny z faktem f, to nie wolno jest do niego zastosowań konsekwencji k i to nawet wtedy, gdyby był on pod istotnymi względami podobny do faktu f.
Nie wolno stosować argumentum a simile, jeśli stosuje się argumentum a contrario.
Stosowanie wniosku z przeciwieństwa jeśli w przepisie występują zwroty: wyłącznie, jedynie, tylko – użycie ich sugeruje, że prawodawca ogranicza daną normę wyłącznie do faktów w niej wskazanych.
Stosowana w:
Prawo karne (zasada nullum crimen, nulla poena sine lege – żadnego przestępstwa, żadnej kary bez ustawy).
Prawo podatkowe (nullum tributum sine lege – żadnego podatku bez ustawy).
Odniesieniach do przepisów nakładających obowiązki i obciążenia na obywateli (analogia nie dopuszczalna).
W prawie procesowym dopuszczalna analogia i wnioskowanie a contario.
Argumentum a fortiori:
Schemat wnioskowania: Jeżeli A, to tym bardziej B.
Odmiany argumentum a fortiori:
Argumentum a maiori ad minus (wnioskowanie z większego na mniejsze).
Podstawą przepis uprawniający.
Struktura wnioskowania: Komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej.
Np. Sąd może pozbawić kogoś władzy rodzicielskiej, to tym bardziej może tą władzę ograniczyć.
Argumentum a minori ad maius (wnioskowanie z mniejszego na większe).
Podstawą przepis zakazujący.
Struktura wnioskowania: Jeżeli zakazane jest mniej, to tym bardziej zakazane jest więcej.
Np. Zakazane jest deptanie trawy, to tym bardziej zakazane jest łamanie krzewów i drzew.
Reguły instrumentalnego nakazu i wyzysku:
Odwołanie do wiedzy o związkach przyczynowych od których zależy (nie)spełnienie danej normy.
Reguła instrumentalnego nakazu: Jeżeli obowiązuje określona norma, to nakazane jest czynienie tego wszystkiego, co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy.
Np. Lekarz ma obowiązek ratowania życia pacjenta i w danej sytuacji do osiągnięcia tego celu konieczne jest podanie określonych leków (to jego obowiązek).
Reguła instrumentalnego zakazu: Jeżeli obowiązuje norma, to zakazane jest czynienie tego wszystkiego, co przyczynowo wykluczałoby realizacje tej normy.
Np. Strażnik ma obowiązek strzeżenia określonego obiektu, to tym samym nie jest mu wolno spać lub oddalać się w trakcie służby od tego obiektu.
Pozostałe toposy prawnicze:
Argumentum a coherentia.
Res iudicata pro veritate habetur.
Ne ultra petita partium.
De minimis non curat praetor.
Nemo plus iuris transfere potest quam ipse habet.
Impossibilium nulla obligation est.
Favor legitimatis.
Ex iniuria ius non oritur.
Zasada proporcjonalności.
Zakaz nadużuwania prawa.
Ignorantia iuris nocet, non excusat.
Iura scripta vigilantibus.
Nullum crimen, nulla poena sine lege.
Zasada prawa do sądu.
Zasada niezawisłości sądu.
Nemo iudex in causa sua.
Audiatur et altera pars.
Praesumptio boni viri.
In dubio pro reo.
In dubio pro libertate.
Lex retro non agit.
Lex iniusta non ext lex.
Argumentum a coherentia.:
Elementarny warunek racjonalności każdej argumentacji.
Argumentację można zakwestionować wskazując, że prowadzi ona do sprzeczności.
Res iudicata pro veritate habetur:
Rzecz osądzona powinna być uważana za prawdziwą.
Rzecz osądzona ma pierwszeństwo przed prawdą.
Np. Ktoś został uznany w prawomocnym wyroku za osobę niewinną, to nie wolno podnosić argumentu, iż popełnił on przestępstwo, nawet gdyby naszym zdaniem przemawiały za tym istotne racje.
Każdy system prawny stwarza możliwości kwestionowania ale w ograniczonym zakresie, także prawomocnych orzeczeń sądowych.
W Polsce funkcję taką w postępowaniu cywilnym pełni wznowienie postępowania, a w postępowaniu karnym kasacja i wznowienie postępowania.
Ne ultra petita partium:
Sądy i inne organy stosujące prawo są związane żądaniami stron. Nie mogą orzekać ponad te żądania.
Wyjątek: Sprawy o roszczenia alimentacyjne i naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym.
Reguła konsekwencją zasady dyspozycyjności: Strony, a nie sądy są dysponentami postępowania cywilnego.
De minimis non curat praetor:
Argument usprawiedliwiający odmowę wszczęcia jakiegoś postępowania powołaniem się na błahość sprawy.
Artykuł 17§1 (kodeks postępowania karnego): Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma.
Nemo plus iuris transfere potest quam ipse habet:
Nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada.
Impossibilium nulla obligation est:
Świadczenia i obowiązki, które nakłada na nas prawo muszą być możliwe do spełnienia.
Nie jesteśmy zobowiązani do świadczeń niemożliwych (niemożliwość faktyczna i prawna), nie są one dla nas wiążące.
Nie wiążą nas żadne polecenia ani obowiązki, które są sprzeczne z prawem.
Zasada o charakterze uniwersalnym.
Domniemanie, że akty normatywne i decyzje organów państwowych są zgodne z prawem (domniemanie legalności), ciężar dowodu, iż tak nie jest spoczywa na tym, kto kwestionuje to domniemanie.
Favor legitimatis:
Prawo sprzyja temu co legalne.
Nie można czynić zarzutu z tego, że ktoś działa zgodnie z przepisem prawa.
Jeśli natomiast uzyskałeś coś bez podstawy prawnej, powinieneś to zwrócić.
Oparcie na tej zasadzie konstrukcji o bezpodstawnym wzbogaceniu się.
Ex iniuria ius non oritur:
Poniekąd odwrócenie poprzedniej zasady.
Z działań bezprawnych nie może postać prawo.
Zasada proporcjonalności:
Środki działań dostosowane do celów, które przy ich pomocy staramy się realizować.
Prawo karne: Odpieranie bezprawnego ataku, reakcja stosowna do stopnia zagrożenia. Artykuł 25 i 26: Sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu i przekroczenia stanu wyższej konieczności.
Prawo konstytucyjne: Organy tworzące prawo powinny szczególnie baczyć na zasadę proporcjonalności, kiedy chodzi o ograniczenie praw wolności obywatelskich i nie stosować ograniczeń niepotrzebnych lub nadmiernych.
Organy stosujące prawo, np. podczas interpretacji przepisów prawnych.
Zakaz nadużywania prawa:
Artykuł 5 (kodeks cywilny): Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno – gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Np. Nadużywa prawa ten, kto korzysta z niego wyłącznie po to, by szykanować inną osobę.
Wykonując swoje prawa należy stosować środki jak najmniej szkodliwe dla innych.
Ignorantia iuris nocet, non excusat:
Nieznajomość prawa szkodzi i nie stanowi usprawiedliwienia.
Nie można powołać się na nieznajomość przepisu prawnego jako na okoliczność wyłączającą lub ograniczającą odpowiedzialność prawną.
Obecnie ze względu na liczbę przepisów prawnych, nie podchodzi się do tej zasady zbyt rygorystycznie.
Sąd w określonych okolicznościach sam może zasięgnąć opinii biegłego związanych z treścią przepisów prawa obcego lub wysoce specjalistycznego działu prawa wewnętrznego.
Kodeks karny bierze pod uwagę błąd co do prawa.
Iura scripta vigilantibus:
Ustawy napisano dla ludzki wykazujących się należytą starannością.
Niedbalstwo, lekkomyślność nie stanowi okoliczności usprawiedliwiającej.
Nullum crimen, nulla poena sine lege:
Jedna z najbardziej fundamentalnych zasad prawa, w Polsce jest to zasada konstytucyjna.
Prawo karne:
Czyn wyraźnie zabroniony przez nie (wyjątkiem czyn, który w prawie karnym nie jest uznawany przez przestępstwo, ale w międzynarodowym już tak).
Przestępcy można wymierzyć wyłącznie karę przewidzianą przez nie.
Zakaz stosowania analogii na niekorzyść sprawcy.
Zakaz wykładni rozszerzającej przepisów prawnych.
Zasada prawa do sądu:
Jedna z naczelnych zasad konstytucji demokratycznych porządków prawnych.
W każdym wypadku, gdy ktoś poniósł uszczerbek na majątku lub zdrowiu, może dochodzić swoich roszczeń przed niezawisłym sądem.
Zasada powiązana z zasadą uczciwego i rzetelnego procesu.
Wykluczenie, by w sprawach wymienionych wyżej i gdzie chodzi o życie człowieka decydowały wyłącznie różnego rodzaju ciała specjalne czy komisje lub tylko organy administracyjne.
Wymóg, by postępowanie przed sądem spełniało elementarne warunki sprawiedliwości proceduralnej (niezawisłość i bezstronność sądu, prawo do obrony, jawności postępowania).
Zasada niezawisłości sądu:
Sędziowie podlegają tylko Konstytucji i ustawom.
Jeśli akt podstawowy jest sprzeczny z ustawą, sąd może odmówić jego zastosowania.
Sędzia nie może zostać związany żadnymi dyrektywami administracyjnymi lub politycznymi.
W Polsce zakaz należenia sędziów do partii politycznych, związków zawodowych oraz prowadzenia działalności publicznej, która jest nie do pogodzenia z zasadą niezawisłości sądów.
Gwarancją niezawisłości sędziów jest ich nieusuwalność z urzędu (usunięcie sędziego z urzędy może nastąpić tylko orzeczeniem sądu w przypadkach ściśle określonych w ustawie) oraz immunitet sędziowski.
Nemo iudex in causa sua:
Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.
Elementarny warunek bezstronności organu rozstrzygającego sprawę.
Jeśli istnieją uzasadnione wątpliwości do bezstronności organu rozstrzygającego sprawę (np. sędzia) ulega wyłączeniu.
Sprawa dotyczy go bezpośrednio.
Sprawa dotyczy małżonka, powinowatego.
Był świadkiem czynu.
Brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone.
Pozostaje w takim stosunku osobistym z jedną ze stron, że zachodzą wątpliwości co do jego bezstronności.
Audiatur et altera pars:
Wysłuchaj również drugą stronę.
Obowiązek odnosi się zwłaszcza do sytuacji, gdy interesy stron lub uczestników postępowania są konfliktowe.
W postępowaniu przed organami stosującymi prawo każdy z uczestników musi mieć zagwarantowane prawo:
Przedstawienia swojego stanowiska prawnego oraz faktów i dowodów, które je wspierają.
Do polemiki ze stanowiskiem przeciwników w kwestiach prawnych i faktycznych.
Praesumptio boni viri:
W prawie domniemywuje się zawsze dobrą, a nie złą wiarę.
Jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, to domniemywa się istnienie dobrej wiary.
Dobrej wiary nie potrzeba dowodzić, jedynie złą.
Prawo karne: konkretyzacją domniemanie o niewinności oskarżonego. Tak długo nie uważa się go za winnego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina.
Nemo se ipsum accusare tenetur – nikt nie może zostać zmuszony do samooskarżenia się.
Domniemanie dobrej wiary ma charakter uniwersalny.
Podstawowe założenie demokratycznych porządków prawnych.
In dubio pro reo:
Wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść strony nie obciążonej ciężarem dowodu.
Proces karny: Wątpliwości rozstrzyga się na rzecz oskarżonego.
Prawo podatkowe: in dubio pro tributario – w razie wątpliwości na rzecz podatnika.
In dubio pro libertate:
W razie wątpliwości na korzyść wolności.
Jeżeli jest wątpliwe, czy dany czyn jest dozwolony czy nie, to należy przyjąć, iż jest dozwolony.
Przyjęcie takiej interpretacji przepisu, która poszerza, a nie ogranicza zakres wolności.
Reguła o dopuszczalności wykładni rozszerzającej w stosunku do przepisów zezwalających i przyznających uprawnienia (to samo dotyczy analogii).
W razie kolizji praw indywidualnych z dobrami kolektywnymi pierwszeństwo mają prawa indywidualne. – Jeśli w danej sprawie pierwszeństwo praw kolektywnych jest bardziej istotne, przyjmuje się wyjątek.
Lex retro non agit:
Zakaz nadawania przepisom prawnym mocy retroaktywnej.
Nie wolno stosować przepisów prawnych do kwalifikacji zdarzeń, które miały miejsce zanim te przepisy weszły w życie.
Istnieją usprawiedliwione wyjątki od zasady.
Nadawanie mocy wstecznej przepisom, które poprawiają sytuację prawną obywateli (np. przyznają im jakieś świadczenia lub ulgi).
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego również względy sprawiedliwości, konieczności zapobiegania aktom obchodzenia i nadużywania prawa.
Lex iniusta non ext lex:
Prawo niesłusznie jest prawem.
Niezgodność normy prawnej z normą moralną nie powoduje utraty mocy obowiązywania przez tą pierwszą.
Prawo rażące niesłusznie nie jest prawem.
Formuła Radbrucha.
Np. Kwestionowanie przez sądy niemieckie ważności wyjątkowo niegodziwych aktów prawa nazistowskiego i komunistycznego (np. aktów, które pozwalały strzelać do uciekinierów z NRD przekraczających mur berliński.
Sądy przyjmują, iż obowiązek posłuszeństwa wobec prawa ma swoje granice i nie dotyczy ustaw rażąco niegodziwych.
Wywodzi się uzasadnienie instytucji cywilnego nieposłuszeństwa.