Bankowość spółdzielcza w Polsce

Sylwia Kopania, Katarzyna Kowalczyk

Główne obszary działalności

Bank spółdzielczy (art. 20 Prawa bankowego) to bank będący spółdzielnią, dla której podstawowym celem nie może być maksymalizacja zysku, lecz raczej finansowe wspieranie własnych członków oraz innych podmiotów poprzez świadczenie wielostronnej pomocy i wysokiej jakości usług po korzystnych cenach.

Utworzenie banku spółdzielczego następuje na podstawie zezwolenia KNF wydawanego na wniosek założycieli. Założycielami mogą być tylko osoby fizyczne w liczbie nie mniejszej niż 10 osób. Bank spółdzielczy nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania do KRS. Rozpoczęcie działalności może nastąpić dopiero po uzyskaniu na to odrębnego zezwolenia KNF, które wydawane jest po stwierdzeniu odpowiedniego przygotowania do podjęcia działalności bankowej.

Dla nowotworzonych banków spółdzielczych, których założyciele wyrazili zamiar zawarcia umowy zrzeszenia z jednym z banków zrzeszających kapitał założycielski nie może być niższy niż równowartość w złotych 1 mln euro, przeliczonej wg kursu średniego NBP, obowiązującego w dniu wydania zezwolenia na utworzenie banku. Dla banków spółdzielczych chcących działać samodzielnie, a nie w zrzeszeniu, minimalny poziom wyposażenia kapitałowego wynosi 5 mln euro.

Podstawą działalności bankowości spółdzielczej jest obsługa rolnictwa. Banki spółdzielcze pośredniczą w przyznawaniu pomocy w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Systematycznie zwiększają swój udział w aktywach sektora bankowego i tym samym umacniają swoją pozycję na rynku, głownie dzięki rosnącym kredytom inwestycyjnym dla przedsiębiorców i rolników indywidualnych oraz pożyczkom na zakup nieruchomości.

Przepisy ustawy wyznaczające zakres działalności banku spółdzielczego określają¹:

– czynności bankowe i inne rodzaje działalności, które wykonuje on w ramach przedmiotu działania (zakres przedmiotowy),

– podmioty, z którymi dokonuje tych czynności – na rzecz których świadczy usługi (zakres podmiotowy),

– obszar, na którym bank może prowadzić swa działalność (zakres terytorialny).

W porównaniu z bankami działającymi w formie spółki akcyjnej zakres działalności banków spółdzielczych jest do pewnego stopnia ograniczony, przy czym ograniczenia te wiążą się nie tyle z formą prawną, ile z wielkością banku. Samodzielne banki spółdzielcze (czyli te, których fundusze własne przekroczyły poziom 5 mln euro, o ile nie są zrzeszone z żadnym z banków zrzeszających), nie podlegają żadnym ograniczeniom w tym zakresie.

Zgodnie art. 6 ust. 1 ustawy banki spółdzielcze mają ograniczony zakres czynności bankowych (oraz innych czynności możliwych do wykonywania przez banki), szczegółowo określony w przepisach ustawy Prawo bankowe. Nie są one uprawnione do wykonywania takich czynności, jak²:

1) otwieranie i potwierdzanie akredytyw (art. 5 ust. 1 pkt 4),

2) emitowanie bankowych papierów wartościowych (art. 5 ust. 1 pkt 5),

3) operacje, których przedmiotem są warranty (art. 5 ust. 2 pkt 2),

4) terminowe operacje finansowe (art. 5 ust. 2 pkt 4),

5) wykonywanie czynności zleconych związanych z emisją papierów wartościowych (art. 5 ust. 2 pkt 9).

Czynności te banki spółdzielcze mogą jednak wykonywać działając w imieniu i na rzecz banku zrzeszającego. Dzięki temu, jeśli zachodzi taka potrzeba, klient banku spółdzielczego może korzystać z dostępu do wszelkich usług przewidzianych w ustawie Prawo bankowe, pod warunkiem że takie usługi świadczy bank zrzeszający.

Ustawa przewiduje ograniczenia w prowadzeniu działalności kredytowej i gwarancyjnej przez banki spółdzielcze. Dotyczą one kręgu podmiotów, z którymi banki spółdzielcze mogą dokonywać niektórych transakcji.

Zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy czynności bankowe polegające na:

1) udzielaniu kredytów,

2) udzielaniu i potwierdzaniu gwarancji bankowych,

3) udzielaniu pożyczek pieniężnych,

4) udzielaniu i potwierdzaniu poręczeń,

banki spółdzielcze mogą wykonywać z osobami fizycznymi zamieszkującymi lub prowadzącymi przedsiębiorstwo na terenie działania banku spółdzielczego lub z osobami prawnymi i jednostkami organizacyjnymi niemającymi osobowości prawnej oraz mającymi zdolność prawną, mającymi siedzibę lub jednostki organizacyjne na terenie działania banku spółdzielczego.

Ograniczenia te wiążą się z lokalnym charakterem banków spółdzielczych. Mają one ograniczać ryzyko związane z działalnością, która wymaga bieżącego monitorowania sytuacji finansowej klientów³. Zakres ograniczeń wiąże się z wielkością prowadzonego przedsiębiorstwa bankowego, określoną przez wielkość jego funduszy własnych. Banki o wyższych funduszach własnych mogą starać się o zwiększenie terytorialnego zakresu swojego działania, dzięki czemu poszerza się kręg podmiotów, na rzecz których mogą świadczyć omawiane usługi. Jest to jednak rozwój stopniowy, powiązany najczęściej z procesem otwierania nowych placówek, wzrostem liczebności kadry, dostosowywaniem procedur. Proces ten następuje w sposób umożliwiający kontrolę wzrastającego wraz z nim ryzyka.

Podobnie, jak w przypadku innych ograniczeń, teren działania banku spółdzielczego zależny jest od wysokości jego funduszy własnych. Zgodnie z art. 5 ust. 1 bank spółdzielczy o funduszach własnych poniżej 1 mln euro może działać na terenie powiatu, w którym znajduje się jego siedziba, oraz na terenie powiatów, gdzie w dniu wejścia w życie ustawy znajdowały się jego placówki wykonujące czynności bankowe. Bank spółdzielczy mający fundusze własne wyższe niż równowartość 1 mln euro może prowadzić działalność na terenie województwa, w którym znajduje się jego siedziba, oraz na terenie powiatów, w których znajdują się jego placówki wykonujące czynności bankowe. Banki spółdzielcze, których fundusze własne przekroczyły poziom 5 mln euro, mogą prowadzić działalność na obszarze całego kraju. Zgodnie z art. 5 ust. 2 ustawy bank spółdzielczy, za zgoda banku zrzeszającego, z którym zawarł umowę zrzeszenia, może prowadzić działalność także na terenie powiatów sąsiadujących z opisanym wyżej terenem zasadniczym. Prowadzenie przez bank spółdzielczy działalności na terenie innych, tj. nie sąsiadujących, powiatów wymaga zgody Komisji Nadzoru Finansowego na rozszerzenie terytorialnego zakresu działania.

Należy zwrócić uwagę, że banki spółdzielcze, które podlegają ustawie, w przeciwieństwie

do banków działających w formie spółki akcyjnej, nie mogą prowadzić działalności poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej, np. przez oddział lub transgranicznie.

Na mocy umów zawartych z bankami spółdzielczymi banki zrzeszające zostały zobowiązane do świadczenia pomocy organizacyjnej, prawnej, a nawet finansowej.

Zgodnie z Art. 19 ust. 2 ustawy, bank zrzeszający⁴:

1) prowadzi rachunki bieżące zrzeszonych banków spółdzielczych, na których zrzeszone banki spółdzielcze utrzymują rezerwy obowiązkowe oraz przeprowadzają za ich pośrednictwem rozliczenia pieniężne tych banków,

2) nalicza i utrzymuje rezerwę obowiązkową zrzeszonych banków spółdzielczych na rachunku w Narodowym Banku Polskim,

3) prowadzi wyodrębniony rachunek, na którym deponowane są aktywa banków spółdzielczych, stanowiące pokrycie funduszu ochrony środków gwarantowanych,

4) wypełnia za zrzeszone z nim banki spółdzielcze obowiązki informacyjne wobec Narodowego Banku Polskiego oraz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego,

5) reprezentuje zrzeszone banki spółdzielcze w stosunkach zewnętrznych w sprawach wynikających z umowy zrzeszenia,

6) wykonuje inne czynności przewidziane w umowie zrzeszenia.

Oprócz tego banki zrzeszające są uprawnione i zobowiązane do kontroli zgodności działania banków spółdzielczych z postanowieniami umowy zrzeszenia, przepisami prawa i statutu. Jeżeli są spełnione przesłanki, zgodnie z dyspozycją art. 19 ust. 2 pkt 6 ustawy o funkcjonowaniu, banki zrzeszające są zobowiązane wystąpić do KNB o zastosowanie środków (o charakterze sankcji) przewidzianych w art. 138 i 141 ustawy Prawo bankowe.

Spółdzielcza Grupa Bankowa

Spółdzielcza Grupa Bankowa powstała po połączeniu w 2001 r. Gospodarczego Banku Wielkopolski SA i Bałtyckiego Banku Regionalnego SA oraz przyłączeniu w 2002 r. Pomorsko-Kujawskiego Banku Regionalnego SA w Bydgoszczy.

Bank Polskiej Spółdzielczości SA

BPS SA powstał w wyniku przyłączenia w marcu 2002 r. do GBPZ SA we Wrocławiu pięciu banków zrzeszających, tj. MBR SA w Krakowie, LBR SA w Lublinie, RBR SA w Rzeszowie, BUG SA w Warszawie i WMBR SA w Olsztynie, w trybie przeniesienia majątku w zamian za akcje, oraz przyłączenia w dniu 19 lipca 2002 r., na podstawie Uchwały Komisji Nadzoru Bankowego nr 178/KNB/02 z dnia 3 lipca 2002 r., Dolnośląskiego Banku Regionalnego SA we Wrocławiu, dokonanego w trybie art. 147 ust. 2 ustawy Prawo bankowe.

Grupę BPS tworzy aktualnie 359 zrzeszonych banków spółdzielczych. Banki spółdzielcze zrzeszone z bankiem BPS stanowią około 62% wszystkich banków spółdzielczych działających w kraju⁵.

Mazowiecki Bank Regionalny SA

Mazowiecki Bank Regionalny SA jest najmniejszym bankiem zrzeszającym, który od momentu powstania funkcjonuje samodzielnie, nie uczestnicząc w działaniach konsolidacyjnych. Wg stanu na 1.01.2010 roku zrzeszenie MR Banku tworzyły 73 banki spółdzielcze⁶.

Porównanie bankowości spółdzielczej z bankowością komercyjną w Polsce

Wykres 1. Suma bilansowa w sektorze bankowym w latach 2005-2010 (mln zł)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów KNF, www.knf.gov.pl.

W całym analizowanym okresie suma bilansowa zarówno banków komercyjnych jak i banków spółdzielczych systematycznie wzrastała. Na przestrzeni tych lat suma bilansowa całego sektora bankowego wzrosła o 555 954,4 mln zł.( z 586 425,6 mln zł w 2005 roku do 1 142 380 mln zł na koniec września 2010 roku). Największy wzrost sumy bilansowej sektora bankowego ( o 243 723,3 mln zł) odnotowano w 2008 roku. Jak widać z wykresu największy udział w sumie bilansowej sektora bankowego ma suma bilansowa banków komercyjnych ( na 31.09.2010 stanowiła ona 89% sumy bilansowej sektora bankowego). Największy wzrost sumy bilansowej banki spółdzielcze odnotowały w 2006 roku (26%) z sumy bilansowej 33 909,2 mln zł do 42 125,4 mln zł, a najmniejszy na dzień 31.09.2010 roku (9%) z sumy bilansowej 61 715,9mln zł do 66 654 mln zł.

Wykres 2. przedstawia tempo wzrostu aktywów sektora bankowego. W latach 2001-2007 aktywa banków spółdzielczych rosły szybciej niż aktywa banków komercyjnych. Największy wzrost aktywów banków spółdzielczych miał miejsce w 2006 roku. Aktywa banków komercyjnych od 2005 roku ciągle rosną a na przestrzeni lat 2007-2008 tempo wzrostu aktywów banków komercyjnych było wyższe niż banków spółdzielczych Jak widać na wykresie udział banków spółdzielczych w sumie aktywów sektora bankowego w całym analizowanym okresie jest niewielki. Największy udział banków spółdzielczych w aktywach całego sektora bankowego odnotowano w 2006 i 2007 roku.

Wykres 2. Tempo wzrostu aktywów sektora bankowego w latach 2000-2008

Źródło: Banki spółdzielcze w Polsce, NBP, (www.nbp.gov.pl/Aktualnosci/Wiadomosci_2009/090324_kom.pdf - stan na 10.11.2010).

Dane zawarte w Tabeli 1. przedstawiają wartości kredytów sektora niefinansowego udzielanych przez banki spółdzielcze i komercyjne w latach 2005-2009.

Tabela 1. Kredyty sektora niefinansowego (mln zł)

Rodzaje kredytów	Banki spółdzielcze	Banki komercyjne
	2005	2006
Dla gospodarstw domowych	14 947,2	18 215,6
Dla przedsiębiorstw	3 557,5	4 391,8
Dla instytucji niekomercyjnych	62,4	91,7
Dla rolnictwa	8 033,5	10 361,4
Ogółem	18 567,0	22 699,1

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów KNF, www.knf.gov.pl.

Wartość kredytów sektora niefinansowego w analizowanym okresie z roku na rok wzrastała zarówno w bankach spółdzielczych jak i komercyjnych. Największy wzrost kredytów sektora niefinansowego w bankach spółdzielczych odnotowano w 2007 roku (5 152,3 mln zł),a w bankach komercyjnych w 2008 roku(147 291,7 mln zł). Z danych przedstawionych w powyższej tabeli można zaobserwować, że zarówno w bankach komercyjnych jak i spółdzielczych najwyższy udział w kredytach sektora niefinansowego mają kredyty dla gospodarstw domowych, które w bankach spółdzielczych stanowią średnio 79% kredytów natomiast w bankach komercyjnych 57%. W bankach komercyjnych w przeciwieństwie do banków spółdzielczych istotny udział w kredytach dla sektora niefinansowego mają również kredyty dla przedsiębiorstw stanowią one średnio 40,8% kredytów (największy udział w 2005 roku – 48%, najmniejszy w 2009 roku – 34%). W bankach spółdzielczych kredyty dla przedsiębiorstw mają udział na poziomie 20% w sumie kredytów sektora niefinansowego. W Tabeli 2. wyszczególnione zostały również kredyty dla rolnictwa ze względu na znaczną działalność banków spółdzielczych w tym obszarze. Wartość udzielonych kredytów dla rolnictwa jest wyższa w bankach spółdzielczych niż w bankach komercyjnych. Kredyty dla rolnictwa w bankach spółdzielczych stanowią blisko 1/3 sumy kredytów sektora niefinansowego. Struktura kredytów sektora niefinansowego za 2009 rok z uwzględnieniem kredytów dla rolnictwa została przedstawiona na Wykresie 3.

Wykres 3. Struktura kredytów sektora niefinansowego w 2009 roku (mln zł)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów KNF, www.knf.gov.pl

Suma depozytów sektora niefinansowego w bankach komercyjnych i spółdzielczych na przestrzeni lat 2005-2009 cały czas wzrastała co obrazują dane zawarte w Tabeli 2. W obu typach banków największy udział w depozytach od sektora niefinansowego stanowią depozyty gospodarstw domowych.

Tabela 2. Depozyty sektora niefinansowego (mln zł)

Depozyty	Przedsiębiorstw	Gospodarstw domowych	Instytucji niekomercyjnych	Ogółem
Lata
Banki spółdzielcze
2005	2 146,1	22 355,1	788,3	25 289,6
2006	2 851,1	28 373,8	944,7	32 169,7
2007	3 455,1	32 121,7	1 141,0	36 717,8
2008	3 712,1	36 512,9	1 303,4	41 528,4
2009	4 388,6	39 982,2	1 469,3	45 840,2
Banki komercyjne
2005	95 212,6	197 526,3	9 236,9	301 975,8
2006	117 012,6	209 884,7	9 912,1	336 809,4
2007	135 756,7	228 064,7	10 898,7	374 720,1
2008	138 840	287 762,3	12 791,6	439 393,9
2009	155 138,6	329 807,6	12 787,6	497 138,6

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów KNF, www.knf.gov.pl.

Główną składową depozytów sektora niefinansowego zgromadzonych w bankach spółdzielczych są depozyty gospodarstw domowych, które w 2009 roku stanowiły 87,2% sumy depozytów całego sektora niefinansowego. Tak znaczny udział depozytów gospodarstw domowych w depozytach sektora niefinansowego wynika ze specyfiki działalności banków spółdzielczych. Depozyty przedsiębiorstw i instytucji kredytowych w całym analizowanym okresie miały niewielki udział w sumie depozytów sektora niefinansowego zdeponowanych w bankach spółdzielczych. W 2009 roku depozyty przedsiębiorstw stanowiły 9%, a instytucji niekomercyjnych 3% sumy depozytów sektora niefinansowego ogółem. W bankach komercyjnych oprócz depozytów gospodarstw domowych znaczny udział w sumie depozytów sektora niefinansowego stanowią depozyty przedsiębiorstw. W 2009 roku depozyty gospodarstw domowych stanowiły 66% ,a przedsiębiorstw 31% sumy depozytów sektora niefinansowego. Podobnie jak w bankach spółdzielczych depozyty instytucji niekomercyjnych mają najmniejszy udział i w 2009 roku stanowiły tak jak w bankach spółdzielczych 3% sumy depozytów sektora niefinansowego. Strukturę depozytów sektora niefinansowego za 2009 rok przedstawia Wykres 4, który lepiej obrazuje udział poszczególnych rodzajów depozytów w sumie depozytów sektora niefinansowego zgromadzonych w bankach komercyjnych i spółdzielczych.

Wykres 4. Struktura depozytów sektora niefinansowego w 2009 roku (mln zł)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów KNF, www.knf.gov.pl.

Duży wpływ na wyniki finansowe banków ma wartość posiadanych przez nie kapitałów własnych. Wysokość funduszy własnych banków spółdzielczych oraz banków komercyjnych w latach 2005-2010 przedstawia Wykres 5.

Wykres 5. Fundusze własne banków ogółem (mln zł)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie raportów KNF, www.knf.gov.pl.

Fundusze własne banków komercyjnych są kilkanaście razy wyższe niż w bankach spółdzielczych, jednak w obu przypadkach w badanym okresie zaobserwowano tendencje wzrostową. W latach 2005-2010 wielkość funduszy własnych w sektorze banków spółdzielczych zwiększyła się ponad dwukrotnie (ok. 114%), na co wpływ miała m.in. konieczność osiągnięcia kolejnych progów kapitałowych przez banki spółdzielcze zrzeszone.

Na przestrzeni badanego okresu fundusze banków komercyjnych wzrosły natomiast o ok. 116% czyli z 42 887,5 mln zł do 93 004,6 mln zł. Wzrost funduszy własnych wynikał przede wszystkim, ze wzrostu funduszy podstawowych głównie na skutek podziału zysku.

BIBLIOGRAFIA

1. www.bankispoldzielcze.com

2. www.mrbank.com.pl

3. www.bankbps.pl

4. www.gbw.com.pl

5. www.knf.pl

6. www.knf.gov.pl/Images/bankispoldzielcze_tcm75-4775.pdf

7. Szambelańczyk J., Banki spółdzielcze w Polsce w procesach zmian systemowych, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2006 .

8. Śmiłowski E., Banki spółdzielcze opinie bankowców i klientów, Forum Liderów Banków Spółdzielczych, Warszawa, 14-15 wrzesień 2009 .

9. Wąsowski W., Ekonomika i finanse banku komercyjnego. Difin, Warszawa 2004.

---

1. www.knf.gov.pl/Images/bankispoldzielcze_tcm75-4775.pdf (z dnia 6.01.2011).↩

2. www.knf.gov.pl/Images/bankispoldzielcze_tcm75-4775.pdf (z dnia 6.01.2011).↩

3. www.knf.gov.pl/Images/bankispoldzielcze_tcm75-4775.pdf (z dnia 6.01.2011).↩

4. www.knf.gov.pl/Images/bankispoldzielcze_tcm75-4775.pdf (z dnia 6.01.2011).↩

5. http://www.grupabps.pl/o-grupie-bps/ (z dn. 6.01.2011).↩

6. http://www.mrbank.com.pl/zrzeszenie (z dn. 6.01.2011).↩