Temat mojego referaty brzmi następująco: „Uwagi o strukturze dawnego państwa ruskiego w wiekach X-XI”. Swoją pracę oparłam na podstawie artykułu W.B. Wilinbachowa, opublikowanym na łamach Czasopisma Prawno-Historycznego w 1974r. Nie przedstawiono w nim pełnego obrazu dawnego państwa ruskiego, lecz tylko najistotniejsze momenty, które miały duże znaczenie dla sytuacji istniejącej tam w X i XI w.
Pierwszym elementem na który autor tekstu zwraca uwagę są granice dawnego państwa ruskiego. Nie można ich ostatecznie ustalić, gdyż ulegały one ciągłym zmianom w niedługich odstępach czasu. Wynikało to z faktu, że Ruś była wtedy państwem barbarzyńskim, opierającym się na związkach seniorów z wasalami i systemie umów lennych. Granice państwa zmieniały się w zależności od związków dynastycznych, małżeńskich i dziedzicznych. Istotne jest również to, że dawne państwo ruskie powstawało i istniało w okresie, gdy na obszarze wschodniej Europy nie był jeszcze zakończony słowiański proces kolonizacyjny, a więc terytoria etniczne nie miały wówczas swoich, określonych granic. W skład całego imperium wchodziło około 22 ludów.
Rozwijające się w państwie ruskim stosunki feudalne, a więc jak już wcześniej wspomniałam- związki seniorów z wasalami, doprowadziły do rozkładu związków plemiennych, które w X wieku zostały zastąpione „związkami terytorialnymi”. Zakłada się trzy fazy rozwoju, jakie przeszły plemiona słowiańskie: etniczną, terytorialną i książęcą. W wyniku tej ostatniej, czyli książęcej powstały podstawy państwowości tzw. „księstwa protofeudalne” poprzedzające pojawienie się państwa. Nazwy plemienne takie jak np. Chorwaci, czy Radymicze zostały zastąpione nazwami pochodzącymi od tzw. „grodów stołecznych” czyli np. Kijowianie, Nowogrodzianie.
W wiekach X i XI mobilność warstw społecznych była bardzo duża. Polegała ona głownie na przemieszczaniu się ludzi szukających nowych ziem przydatnych pod uprawę rolną, czy też nowych terenów myśliwskich. Zmiany mapy politycznej Europy wschodniej były również spowodowane konfliktami wojennymi na peryferiach obszarów plemiennych. Brak jedności etnicznej na obszarze całego dawnego państwa ruskiego był spowodowany brakiem ściśle określonych granic pomiędzy grupami etnicznymi wchodzącymi w jego skład. Stosowana była zasada osobowości prawa, opisana dla poszczególnych narodowości i grup etnicznych w Prawdzie Ruskiej, czyli najstarszym zbiorze prawa Rusi. Nawet zgrupowanie plemienne Słowian nie stanowiło jednej całości, lecz dzieliło się na dwie samodzielne, mające istotne różnice kulturowe części: północną i południową.
Pojęcie wspólnoty narodowej w tym czasie w ogóle nie istniało. Najczęściej świadomość przynależności etnicznej ludzi ograniczona była do miejscowości lub określonego feudała. Takim przykładem na Rusi są Nowogrodzianie, którzy aż do XIV wieku uważali siebie tylko za mieszkańców swojej ziemi, a w żadnym stopniu nie za Rusów. Sytuacja ta wynikała z faktu, że ówczesny człowiek zgodnie ze swoimi przekonaniami był człowiekiem , który swój własny interes ograniczał tylko do interesu grodu, plemienia w którego skład wchodził. Nie oznacza to jednak, że pozostali ludzie byli przyjmowani wrogo, stanowili oni natomiast pewne zagrożenie.
W X i XI wieku daleko jeszcze było do zaniku odrębności lokalnej i plemiennej. Minimalne były nadal kontakty ekonomiczne, kulturalne i polityczne. Handel międzyplemienny rozwijał się w bardzo małym stopniu i obejmował nieznaczną część ludności.
Rozkład ustroju rodowo-plemiennego i zastąpienie go nowym ustrojem feudalnym następowało w różnych odstępach czasu dla poszczególnych regionów Europy wschodniej. Złe warunki geograficzne prowadzące do zróżnicowania gospodarczego i socjalnego oraz ograniczenia kontaktów między kolektywami, w okresie rozkładu dawnego ustroju, doprowadziły do powstania lokalnych ośrodków „przyciągania”, skupiających wokół siebie społeczno-ekonomiczne interesy otaczającego je terytorium. Spośród nich wyodrębniły się Kijów i Nowogród, które następnie utworzyły dawne państwo ruskie w wyniku procesu, który Wilinbachow przedstawia następująco: „Cechą charakterystyczną kształtowania się społeczeństwa klasowego w okresie przedfeudalnym jest to, że miało ono możliwość utrwalić się tylko w formie dostatecznie silnej ponadmiejscowej organizacji związkowej. Nieodzownym warunkiem powstania tej ostatniej było polityczne powiązanie chociażby kilku ziem. W łonie tego związku (…) ziemie przekształcały się w mikroorganizmy-autonomiczne części powstającej organizacji federalnej. To w znacznym stopniu umocniło związek polityczny i tym samym sprzyjało włączeniu do niego zarówno innych ziem wchodzących w skład federacji, jak i innych organizacji socjalnych. W granicach federacji mogło powstać kilka związków plitycznych, by następnie zlać się w jeden większy. I tak, dawne państwo ruskie powstało w wyniku połączenia się dwu ponadmiejscowych związków politycznych, jednego z ośrodkiem w Nowogrodzie, drugiego w Kijowie”.
Ze względu na związkowy charakter dawne państwo ruskie nie miało prawdziwej stolicy. Początkowo duchowni, kronikarze i niektórzy badacze uważali, że był nią Kijów, gdyż tam znajdowała się pierwsza metropolia wschodniosłowiańska, ale na jej wzór wybudowano również świątynię w Nowogrodzie.
Aparat władzy państwowej składał się z samego księcia i jego najbliższego otoczenia. Włodzimierz Monomach- czyli jeden z książąt Rusi sporządził program książęcej działalności zwany „Pouczeniem”. Uwzględnił w nim wskazówki dotyczące utrzymania porządku domowego, zachowania się księcia w czasie wojny, zasady nadzoru nad otrokami, zasady gościnności itd. Określił obowiązki moralne i religijne, zasady zachowania się wobec domu i rodziny, zadania władcy i zasady ustroju myśliwskiego.
W społeczeństwie wczesnego średniowiecza przeważały osobiste kontakty społeczne. Wymagano tego również od władcy, który by zachować swoją pozycję, musiał pojawiać się wszędzie osobiście, co miało na celu podtrzymanie autorytetu władzy państwowej. Pełnił on funkcję sędziego i sam dowodził wojskiem. Uczestniczył w bitwach, dając przykład swojej drużynie. Podstawowym jednak zadaniem księcia był pobór daniny, z której się utrzymywał wraz ze swoim dworem i drużyną. W tym celu udawał się na „poludje”, czyli wyjazdy na podwładne tereny w celu pobierania daniny i karmlenija od ludzi do tej pory, dopóki nie będzie ona zebrana. Z czasem księżna Olga wprowadziła reformę, zastępując formę „dani”, której egzekwowanie w praktyce nie odbywało się dla wszystkich na jednakowych zasadach, formą „urok”- konsekwentnie i ściśle realizowaną. Tym razem dwie trzecie podatku przeznaczano na potrzeby społeczne, a jedną trzecią dla księcia na utrzymanie dworu i drużyny. Prawdopodobnie pewną część przeznaczano także dla świątyń pogańskich.
Obowiązek pobierania daniny w X wieku powodował to, że książę nie był związany z konkretnym terytorium, czy też miejscem geograficznym. W tym czasie nasilił się proces powstawania klas. Władza natomiast nadal była wyrazicielką interesów plemienia, a w szczególności jego elity. Nie miała ona jeszcze takiej realnej siły, jaką odznaczali się monarchowie feudalni w późniejszym okresie. Książęta początkowo władali tylko ziemią kijowską, czyli ziemią Polan, by być w stanie utrzymać pozostałe posiadłości, rządzone przez książąt plemiennych lub książąt-namiestników. Państwo miało charakter patrymonialny. Władca na czele z drużyną był właścicielem całego państwa, a wszyscy jego synowie mieli prawo do dziedziczenia księstw. Wiąże się z tym zagadnienie stosunków wasalnych między księciem a jego poddanymi. Wasalstwo jest rozumiane jako forma polityczna i wojskowa hierarchia, odpowiadająca rozczłonkowanemu charakterowi feudalnej własności ziemskiej i jako hierarchia związana z systemem drużyn zbrojnych, jako zespół uprzywilejowanych właścicieli ziemskich, stanowiących klasowe przeciwieństwo ludności wiejskiej.
Pod koniec X wieku książę Włodzimierz Światosławicz w celu zjednoczenia całego społeczeństwa wchodzącego w skład dawnego państwa ruskiego podjął próbę przeprowadzenia reformy pogaństwa, głosząc kult Peruna- gromowładcy, boga grzmotów i piorunów. Próba ta nie zakończyła się powodzeniem, więc w roku 988 przyjął chrzest i uczynił z chrześcijaństwa oficjalną religię państwową. W X i XI wieku duża część ludności dawnej Rusi nadal jednak pozostawała pogańska. Książę Włodzimierz próbował również zlikwidować autonomię „plemienną” i w tym celu przeprowadził reformę polegającą na tym, że terytorialne granice plemienne zostały zastąpione swoistymi namiestnictwami. Określone ziemie skupiały się wokół miast, którymi zarządzali synowie lub posadnicy księcia. Reforma ta miała jedynie znikomy wpływ na umocnienie scentralizowanej władzy.
Sporadyczne kontakty władzy wielkoksiążęcej z posiadłościami, brak stałego aparatu państwowego i powiązań ekonomicznych sprzyjało istnieniu lokalnych organów władzy, tworzących miejscową świadomość. W wielu księstwach lokalnych w tym czasie nie istniało jednak polityczne panowanie jednej klasy nad pozostałymi. Potrzeba silnej władzy wielkiego księcia występowała na południu wschodniej Europy, czyli tam gdzie Słowianie bali się napaści silnego wroga z zewnątrz. Inaczej było natomiast na północy. Tutaj wpływ władzy był najmniejszy.
Dawne państwo ruskie tworzyło swoistą federację, zjednoczoną przez władzę wielkiego księcia, którego jedną z podstawowych wartości było poszerzanie i zmiana pozycji światopoglądowych. Miał on możliwość działania nie tylko na skalę poszczególnych odrębności lokalnych mieszczących się w granicach państwa, ale także na cały ich konglomerat.
Kolejny panujący- Jarosław Mądry określił formę ustroju państwowego, w którym najwyższa władza należy do grupy książąt- krewniaków, związanych ze sobą stosunkami wasalno hierarchicznymi. Wskazał, że każdy jest panem tylko w granicach swojego obszaru i nie może go przekraczać. Książęta zobowiązani byli natomiast do podtrzymywania sojuszu. System taki stanowił gwarancję wewnętrznej całości państwa. Jednak już w 1068roku synowie Jarosława naruszyli postanowienia ojca, a Ruś weszła w okres rozbicia dzielnicowego.