Rozdział 27
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W INSTYTUCJONALNEJ STRUKTURZE PAŃSTWA
Świadome uczestnictwo.
Rzutuje ono na proces powstawania stowarzyszeń, obronę własnej podmiotowości, modelowanie relacji z innymi ogniwami instytucjonalnej struktury państwa, efektywność, sprawność działania, czyli na kształtowanie się pola aktywności wolnej od wewnętrznych rozgrywek, nacisków, manipulacji, uprzedzeń, wszelkiej niechcianej i zbędnej ingerencji zewnętrznej.
Osoba ubiegająca się o członkostwo w danej organizacji identyfikuje się z jej celami, a deklarując chęć współpracy ma zamiar zrealizować w niej swoje autentycznie odczuwane potrzeby, skrystalizowane zamierzenia lub interesy. Zakłada się przy tym zestrojenie własnych dążeń z dążeniami ludzi podobnie odczuwających, poddanie się dyscyplinie wewnątrzorganizacyjnej, przyjęcie roli adekwatnej do kompetencji i predyspozycji osobowościowych, utrzymanie swoich czynności w granicach zakreślonych statutem, uznanie nadrzędności dobra wspólnego nad własnym.
Indywidualne i publiczne korzyści działań zbiorowych z punktu widzenia społecznych funkcji stowarzyszeń.
Samorzutne inicjatywy, ruchy organizacje społeczne są niezbędnym ogniwem życia społecznego - gwarancją pełniejszego zaspokojenia potrzeb ludzkich, motorem rozwoju wspólnot politycznych, narzędziem osiągania celów społecznych czy grupowych poprzez samopomoc i współdziałanie.
„Kooperatywizm przeobraził niewolnika w twórcę życia, a życie a akt braterstwa” /Abramowski/
Władza, która rozumie swoją funkcję jako obsługę rzeczywistości społecznej (zdemokratyzowane reżimy polityczne) ogranicza swoje imperium do sfery ściśle politycznej. Zostawia obywatelom swobodę zrzeszania się i pozwala krzewić się ruchom korporacyjnym na wszystkich płaszczyznach życia: religijnej, gospodarczej, obyczajowej, kulturalnej.
Reżimy totalitarne, teokratyczne, autorytarne uzurpują sobie prawo pełnej kontroli nad wszelkimi przejawami aktywności zbiorowości, czuje się uprawniona do poddania swemu dyktatowi zarówno sfery stosunków politycznych jak i sfery gospodarczej, kulturalnej, obyczajowej, a nawet rekreacyjnej i hobbystycznej. Przekształca zrzeszenia w posłuszne sobie i zbiurokratyzowane agendy.
Stopień nasycenia życia publicznego działalnością stowarzyszeniową jest miernikiem demokratyzacji państwa i urzeczywistniania idei społeczeństwa obywatelskiego, nastawionego na dobro wspólne, osiągane wspólnym wysiłkiem obywateli według ich rzeczywistych aspiracji. Stowarzyszenia pełnią funkcję uspołeczniania państwa przez przejmowanie coraz większej ilości spraw w swoje ręce, poszerzanie pola samopomocy i zakresu samorealizacji.
Istniejące stowarzyszenia często musiały walczyć o uznanie swej tożsamości, napotykały na otwarty sprzeciw czy spotykały je upokorzenia, szykany ( sufrażystki, mniejszości seksualne, naturyści).
O powodzeniu przedsięwzięcia danego stowarzyszenia nie decyduje rodzaj celu czy idea, a raczej determinacja prekursorów, względy polityczne, klimat społeczny, a w nim tolerancja.
Tolerancja to ogólnie rzecz ujmując uznanie prawa do życia według własnych rozeznań moralnych - „żyj i daj żyć innym”.
W kontekście wolności stowarzyszenia się tolerancja oznacza uznanie równego prawa do ubiegania się o możliwość zorganizowanego artykułowania swoich racji, rozwiązywania zbiorowym wysiłkiem i w zinstytucjonalizowanej formie problemów nurtujących dane środowisko, realizowania w tych warunkach interesów społecznych lub grupowych. Cechą konstruktywną stowarzyszenia może być zarówno dążenie do zadośćuczynienia swoim szczególnym upodobaniom, rozwiązywanie problemów dotyczących wąskich zbiorowości, zabiegających o załatwienie interesów grupowych, jak i podejmowanie spraw, których urzeczywistnienie przysparza korzyści społeczeństwu globalnemu, a niekiedy otwiera przed nim nowe perspektywy rozwojowe.
Stowarzyszenia pełnią rolę platformy do walki o nowe cele społeczne, ignorowane interesy grupowe. Wyrastają z podłoża praktyk dyskryminacyjnych, mają duża siłę przebicia, licznych członków. W przypadku odmowy rejestracji przybierają formę półoficjalną, klubu, tajnych związków czy działają w łonie towarzystw zalegalizowanych.
W myśl definicji prawniczych stowarzyszenia są szczególnym typem zrzeszeń, które charakteryzuje dobrowolność uczestnictwa, trwałość, określony statutem ustrój, niezarobkowy charakter, samorządność. Są one formą sterowanej przez państwo aktywności społecznej.
Zrzeszenia, których cele wymierzone są przeciwko ogólnie akceptowanym wartościom, bądź drastycznie godzą w porządek prawny nazywane są klikami, gangami, mafiami i jako formy zakonspirowanej integracji przestępczej podlegają ściganiu w trybie karnym.
Stowarzyszenia pełnią funkcję normalizacyjną - stanowią płaszczyznę zharmonizowania działalności ochotniczej z wymaganiami prawa oraz własnym kosztem i przemyślnością poszerzają bazę zaspokajania potrzeb społecznych.
Zagrożenia i hamulce działania zbiorowego.
- zagrożenie samorządności ( np. przez przyjęcie dotacji na finansowanie),
- kooperacja ze stowarzyszeniami o silnej pozycji i większych możliwościach,
- nieodpowiednia osoba na czele stowarzyszenia (ci o zbyt wysokich aspiracjach często są podatni na wpływy),
- korzystanie z patronatu instytucji o mocnym zabarwieniu ideologicznym (utrata tożsamości własnej),
- otwarta presja.
Współczesny człowiek może wpływać na kształt społeczeństwa politycznego, w którym żyje. Zrzeszenia pierwotne są nieodzownym ogniwem ukształtowania poczucia etycznego i zmysłu moralnego, o tyle zrzeszenia wtórne są koniecznym warunkiem wykrystalizowania się poczucia prawnego i nabycia umiejętności funkcjonowania w kolektywie, pełnienia ról społecznych i odpowiedzialnego współżycia.
Wychowawcza funkcja stowarzyszeń zawiera się w regule wychowania do zbiorowości przez zbiorowość. Ważne jest świadome uczestnictwo w życiu i działalności stowarzyszeń.
Współczesne badania dowodzą tendencji dezintegracyjnych społeczeństw postindustrialnych.. wyrażają się one zanikiem więzi rodzinnych, sąsiedzkich, zamykaniem kontaktów w wąskich grupach. Atomizacja, anonimowość skupisk ludzkich, zdawkowa komunikacja, upowszechnienie samotnego stylu życia, osamotnienie wzmagające poczucie wyobcowania, dystansu, zagrożenia, bezradności katalizuje narastanie zjawiska patologicznych - egotyzm, agresję, znieczulicę społeczną, dewiacje, frustracje, ucieczki. Restytucja (przywrócenie) więzi społecznych może nastąpić przez upowszechnienie autentycznej działalności stowarzyszeniowej. Samorządy sprawują funkcje podejmowania decyzji w sprawach dotyczących interesów grupowych.
Rodzaje organizacji pozarządowych w świetle prawa.
W świetle polskiego prawa istnieją dwie zasadnicze formy organizacji pozarządowych.
1. Stowarzyszenia - dobrowolne, samorządne zrzeszenia ludzi, którzy zamierzają realizować wspólnym wysiłkiem cele o charakterze niezarobkowym. Mają one prawo wypowiadać się w sprawach publicznych i mogą prowadzić działalność gospodar5cfzą na zasadach ogólnych z tym jednak, że uzyskane dochody powinny być przeznaczane na finansowanie zadań statutowych, co automatycznie wyklucza podział zysku między członków stowarzyszenia. Ta forma zinstytucjonalizowanej działalności ochotniczej ma z założenia służyć pomnażaniu wartości niematerialnych i rozwojowi prospołecznie ukierunkowanej aktywności. Wymagania formalne, procedurę zakładania i rejestracji stowarzyszeń oraz zasady nadzoru nad ich działalnością reguluje Prawo o stowarzyszeniach.
2. Fundacja - polega na przeznaczaniu przez fundatorów, którymi mogą być osoby fizyczne lub prawne, majątku wydzielonego aktem notarialnym na finansowe wspieranie celu wskazanego przez jego pierwotnych właścicieli. W ujęciu podmiotowym fundacja oznacza zorganizowany podług wymagań prawa zespół ludzi, którzy pełnią zarząd nad powierzonym ich pieczy majątkiem, strzegą zgodnego z wolą fundatora wykorzystania środków materialnych, zabiegają o pomnożenie zasobów i w ten sposób uczestniczą w niezależnym od państwa promowaniu oraz zaspokajaniu potrzeb społecznych, określonych statutem fundacji; nastawiona na dobrowolny udział w realizacji celów społecznych. Status prawny, warunki ustanowienia, organizacje oraz nadzór nad fundacjami określa ustawa o fundacjach w zakres uprzywilejowanej działalności gospodarczej przepisy prawa podatkowego. Dzisiejszych czasach stale przybywa nowych fundacji, są one bowiem popierane przez politykę państwową, odgrywają coraz poważniejsza rolę w życiu społecznym.
Główne rozstrzygnięcia zmodyfikowanego prawa o fundacjach;
- mogą być tworzone z myślą o realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych np. takich jak ochrona zdrowia, które dobrze służą społeczeństwu i przyczyniają się do lepszego zaspokajania potrzeb przerastających możliwości państwa bądź z natury rzeczy unikających ingerencji administracji,
- założycielami ich są osoby fizyczne, niezależnie od obywatelstwa i miejsca zamieszkania oraz osoby prawne niezależnie od ich siedziby, co sprzyja międzynarodowej integracji i współpracy,
- mają one osobowość prawną, która przysługuje im na mocy wpisu do sądowego rejestru fundacji co wiąże się z oceną zgodności jej celów z przepisami prawa krajowego i zapewnia nieskrępowany udział w obrocie gospodarczym.
- ich działalność znajduje się pod nadzorem organów państwowych, który pełni właściwy do ich rejestracji sąd,
- korzystają z przywilejów prawno - finansowych, co przejawia się w zwolnieniu z opłat notarialnych za sporządzenie aktu o ustanowienie fundacji i opłat sądowych, związanych z rejestracją, zwolnieniu z podatku od spadków i darowizn oraz podatku dochodowego, o ile dochody zostały wydatkowane na cele statutowe.
Stowarzyszenia i fundacje mogą wchodzić ze sobą w kooperacje i tworzyć wielopoziomowe związki terytorialne i branżowe. Federacje takie umacniają pozycję organizacji samorządowych w kontaktach z organami państwowymi8 i przyczyniają się do lepszego wykonywania przyjętych na siebie dobrowolnie i realizowanych według swego rozeznania funkcji.