Charakterystyka szkoły jako instytucji wychowawczej
Charakterystyka procesu wychowania
Proces wychowania towarzyszy nam przez całe życie i dotyczy całego społeczeństwa - z początku jesteśmy wychowankami, by potem stać się wychowawcami, jednocześnie ulegając nadal wszelkiego rodzaju wpływom wychowawczym. Wychowywanie najczęściej rozpatruje się jako proces, a więc specyficzny rodzaj działalności ludzkiej, bądź jako efekt czy produkt wychowawczych oddziaływań. Wychowanie rozumiane jako proces, stanowi oddziaływanie w postaci wywierania wpływu i wywoływania zmian w obrębie osobowości i zachowania jednostki.
Wychowanie stanowi proces oddziaływania pokoleń dorosłych na jednostki nieprzygotowane jeszcze do pełnego udziału w życiu społecznym, którego celem jest wywoływanie i rozwijanie w dziecku określonych stanów fizycznych, umysłowych oraz moralnych. Dostępne definicje terminu wychowania, podzielić można na cztery główne grupy:
definicje prakseologiczne - akcent na oddziaływanie wychowawców
definicje ewolucyjne - akcent na proces rozwojowy jednostki
definicje sytuacyjne - akcent na bodźce płynące ze środowiska wychowawczego
definicje adaptacyjne - dotyczą skutków oraz wytworów wychowawczych
R E K L A M A |
Przybliżenie sensu wychowania wymaga określenia warunków, jakich spełnienia wymaga proces świadomego wychowywania. Jednym z tych czynników jest integralność wychowania, wyrażająca się w łączeniu go z nabywaną wiedzą oraz umiejętnościami, kolejnym - spójność działań wychowawczych pomiędzy szkołą i rodziną. Faktem oczywistym jest, iż najważniejszą rolę w procesie kształtowania się nowego człowieka pełnią właśnie jego rodzice, stąd też partnerskie relacje nauczyciela z uczniem powinny uwzględniać miejsce oraz rolę jego rodziny. Nauczyciel powinien wspomagać rodziców oraz podjąć z nimi współpracę, co podyktowane jest również faktem, iż nie ponosi on wyłącznej odpowiedzialności za wszelkie zadania wychowawcze, a jego kierunek działalności wychowawczej musi być zgodny z celami rodziców ucznia. Zdarza się jednak nagminnie, iż rodzice niefortunnie traktują nauczyciela w kategoriach swojej, jedynie przedłużonej - woli, czego wynikiem jest to, iż nie pytają go o zdanie sądząc, iż myśli i pragnie podobnie jak oni i będzie realizował podobne do nich samych zadania wychowawcze.
W szerokim znaczeniu wychowanie może być utożsamiane z wszelkiego rodzaju oddziaływaniami na człowieka ze strony jego środowiska - rodziny czy szkoły, oddziaływaniami zarówno zamierzonymi jak i przypadkowymi. Natomiast w ujęciu węższym, wychowanie oznacza zamierzone i świadome oddziaływanie na wychowanka, podejmowane w określonym celu i sytuacji, przy czym cel ten stanowi wszechstronny rozwój oraz przygotowanie wychowanka do życia zgodnie z przyjętym w danym społeczeństwie wzorem. Jak twierdzi wielu pedagogów, wychowanie stanowi dzieło całego społeczeństwa, ponieważ polega na wywieraniu planowych wpływów otoczenia na młodsze pokolenie, jak również na pobudzaniu oraz wyzwalaniu w nim energii twórczej.
Wychowanie z jednej strony stanowi proces przystosowywania się jednostek do społeczeństwa, natomiast z drugiej - wzbudza duchowy wymiar stawania się człowiekiem. Proces wychowania powinien być również rozumiany w kategoriach przygotowania i wprowadzenia jednostek do samowychowania - wraz z upływem czasu i dojrzewaniem wychowanka, ukierunkowanie działań wychowawczych powinno coraz częściej wychodzić od niego samego, a nie rodziców czy nauczycieli. O rozwoju jednostki można mówić tylko wtedy, gdy sfera jego samodzielności ulega nieustannemu rozszerzaniu. W procesie wychowania dziecko poznaje siebie, swój charakter, ze wszystkimi jego mocnymi i słabymi stronami, co również prowadzi do osiągnięcia stanu dojrzałości.
Szkoła jako jedno z podstawowych środowisk wychowawczych
W odróżnieniu od rodziców, szkoła posiada wysoko zinstytucjonalizowane warunki, co wyraża się w fakcie powoływania jej oraz poddawania kontroli przez władze państwowe (a przynajmniej za ich porozumieniem i zgodą). Stanowi ona w systemie edukacji podstawową instytucję oświatowo - wychowawczą, która zajmuje się kształceniem oraz wychowaniem dzieci, młodzieży jak i dorosłych, adekwatnie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji oświatowo - wychowawczych i programów. Odpowiedzialność za realizację programu oraz prawidłowe funkcjonowanie szkoły ponoszą:
dyrektor szkoły
zastępcy dyrektora
rada pedagogiczna
rodzice i opiekunowie uczniów (coraz częściej)
Dyrektorzy oraz nauczyciele podejmują swoje obowiązki zgodnie z przepisami, zarządzeniami Ministra Edukacji Narodowej i Sportu oraz dyrektywami podległych Ministerstwu władz kuratoryjnych i wydziału oświaty.
Aktualnie obowiązek szkolny dotyczy wszystkich dzieci w wieku 7 - 16 roku życia, w którym to okresie szkoła pełni wobec nich następujące funkcje:
dydaktyczną - nauczyciele przekazują im rozległą wiedzę z zakresu nauki, techniki, czy sztuki
wychowawczą - szkoła kształtuje właściwe postawy wobec ludzi, rzeczy, norm i wartości
opiekuńczą -szkoła zaspokaja podstawowe potrzeby uczniów, co jest konieczne dla ich prawidłowego rozwoju, zarówno fizycznego jak i psychospołecznego
Struktura organizacyjna polskiego systemu szkolnego (od 01.09.1999 r.)
placówki wychowania przedszkolnego - przeznaczone dla dzieci od 3 do 6 roku życia, wraz z rocznym przygotowanie 6-letnich dzieci do szkoły, jest to obowiązkowe od roku 2004
sześcioletnie szkoły podstawowe - zawierają podział na 2 cykle dydaktyczne - nauczanie zintegrowane (klasy I-III, bez poszczególnych przedmiotów z wyjątkiem religii/etyki) i nauczanie blokowe (klasy IV-VI, różne przedmioty nauczania)
trzyletnie gimnazja - są obowiązkowe (przez to uczniowie uczą się przez 9 lat, a nie jak do tej pory - przez 8)
trzyletnie licea - ogólnokształcące oraz profilowane
czteroletnie technika
zasadnicze szkoły zawodowe (dwuletnie bądź trzyletnie)
szkoły policealne
uzupełniające licea ogólnokształcące dla absolwentów techników i technika uzupełniające dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych
Niestety, szkoła (również w obecnym systemie) rzadko funkcjonuje bez jakichkolwiek zastrzeżeń, gdzie do głównych przyczyn takiej sytuacji zaliczyć można:
przewaga funkcji kształcącej szkoły i niedocenianie funkcji wychowawczej - działanie takie wyraża się w jednostronnym wpływaniu na uczniów, a więc kładzeniu nacisku wyłącznie na ich rozwój intelektualny przy pominięciu rozwoju emocjonalnego oraz ich sfery motywacyjnej; takie postępowanie nauczyciela wyklucza poznanie przez niego zainteresowań oraz potrzeb uczniów, nie pozwala też na nawiązanie z nimi bliższej więzi emocjonalnej, zatem nie oddziałuje on na ich osobowość, w czym wyraża się funkcja wychowawcza szkoły
przeładowanie programów nauczania - jest to zmorą zarówno dla uczniów jak i dla nauczycieli; programy zawierają wiele nazbyt trudnych treści, z którymi nie radzą sobie przeciętni i mniej zdolni uczniowie, a czasem również ci zdolniejsi; programy są tworzone według schematu wiedzy encyklopedycznej
zbyt częste poleganie na tradycyjnych metodach nauczania - tradycyjne metody nauczania stanowią w wielu szkołach jedyny sposób przekazywania wiedzy; najczęściej obfitują one w werbalizm nauczycieli, którzy nie biorą pod uwagę zainteresowań czy możliwości swoich uczniów; nauczyciele często poprzestają na podawaniu gotowych wiadomości, które należy wysłuchać, zapamiętać i "na komendę" odtworzyć
nieaktualna organizacja procesu nauczania - organizacja ta opiera się zazwyczaj na nauczaniu, w którym dominuje podręcznik i nauczyciel; nie ma tutaj sytuacji współpracy uczniów, gdyż praca zespołowa nie jest tutaj brana pod uwagę; w tej organizacji nie ma również miejsca na indywidualizację pracy poszczególnych uczniów, zarówno tych bardziej zdolnych jak i przejawiających problemy w nauce czy zachowaniu
nieodpowiednie przygotowanie kadry nauczycielskiej
Należy zatem unowocześnić metody nauczania oraz wychowania stosowane w pracy pedagogicznej, co może nastąpić dzięki upowszechnieniu w środowisku nauczycieli najnowszych zdobyczy naukowych z zakresu pedagogiki, psychologii czy teorii organizacji i kierowania, jak również dzięki udoskonaleniu systemu kształcenia kadry pedagogicznej. W niektórych szkołach zaczęto kształtować już wśród nauczycieli także umiejętności psychopedagogiczne, takie jak zdolność do samokontroli, akceptacji, samooceny czy empatii, oraz umiejętność nawiązywania kontaktu emocjonalnego z dzieckiem. Nauczyciele są zapoznawani również z dynamiką grupy i jej praktycznym wykorzystaniem w procesie pedagogicznym. Drogą naprawy aktualnego stanu szkolnictwa może być także czerpanie z doświadczeń szkół o innej organizacji, opierających się na odmiennych projektach edukacyjnych.
Rola wychowawcy
W całym procesie wychowania niezastąpioną rolę pełni osoba specjalnie powołana dla realizacji określonych celów wychowawczych, czyli nauczyciel i wychowawca. Zawód nauczyciela jest bardzo specyficzny, głównie z uwagi na fakt, iż nie można określić konkretnych kompetencji bądź zamkniętego systemu zasad i metod działania, które owszem - istnieją i są bardzo potrzebne, lecz każdy nauczyciel dokonuje samodzielnego wyboru, które z nich stosować będzie w określonych sytuacjach.
Przed rozpoczęciem nauki w szkole, każde dziecko jest już w pewien sposób ukształtowane przez swoje dotychczasowe środowisko, zatem realizacja zamierzonych celów przez szkołę wymaga uwzględnienia całokształtu wpływów na ucznia, gdyż ograniczenie się do organizowania procesów dydaktyczno - wychowawczych jedynie na terenie szkoły jest niewystarczające. Jak twierdzi M. Łobocki, żaden sposób postępowania wychowawczego nie oddziałuje nigdy autonomicznie czy automatycznie, więc jego efektywność zależy od bardzo wielu różnych czynników. Zazwyczaj skuteczne wychowanie pojmowane jest jako oddziaływanie dające efekty w postaci określonych produktów wychowania, czyli nawyków, postaw, przekonań itp. Zatem traktuje się tę czynność jako czynność zorganizowaną, której wynikiem powinno być osiągnięcie konkretnych wartości.
Wychowanie powinno być przede wszystkim traktowane w kategorii procesu o pewnej dynamice, dlatego też wraz z upływem czasu, wychowawcy powinni stawiać sobie coraz to inne zadania, które w miarę rozwoju stawać się powinny bardziej wymagające i trudniejsze. Tym celom służą nowoczesne uczelnie charakteryzujące się wysokim poziomem nauczania, wykorzystujące środki masowego przekazu oraz fachową literaturę, których absolwentami jest wielu dobrych a nawet wybitnych pedagogów, starających się nie tylko rozwiązywać stojące przed nimi problemy jak i stawiać sobie coraz to wyższe cele.
Bibliografia:
Łobocki M., ABC wychowania
Radlińska H., Pedagogika społeczna
Śliwierski B., Program wychowawczy szkoły
Wroczyński R., Pedagogika społeczna