Anna Pietruczuk, Wioleta Cholewska

Temat: Uprawa na nasiona fasoli zwyczajnej Phaseolus vulgaris (L.)

Biologia rośliny.

Fasola zwyczajna Phaseolus vulgaris (L.) należy do rodziny bobowatych - Fabaceae (dawniej motylkowatych Papilionaceae), podrodziny – Phaseolaceae, rodziny Phaseolus. Wśród odmian fasoli zwyczajnej wyróżnia się: fasole karłowe o pędach krótkich, sztywnych i biczykowa tych oraz fasolę wysokorosnącą (tzw. tyczną) o pędach długich, wijących się. Obie te grupy uprawia się na suche nasiona oraz na świeży strąk.

Fasola zwykła jest rośliną jednoroczną, samopylną której częścią jadalną jest strąk i nasiona. Posiada korzeń palowy , który sięga głębokości od 100 do 110 cm i jest silnie rozgałęziony. W miarę rozwoju rośliny korzenie boczne mogą przybierać rozmiary korzenia palowego, dzięki czemu roślina może pobierać składniki pokarmowe i wodę z głębszych warstw gleby. Roślina ze względu na wrażliwy system korzeniowy ,który ma małe zdolności do regeneracji źle znosi przesadzanie. W symbiozie z fasolą żyją bakterie Rhisobium phaseoli które tworzą na korzeniach brodawki korzeniowe. Posiadają one zdolność wiązania wolnego azotu atmosferycznego , który wykorzystują także rośliny. Łodyga fasoli jest stosunkowo słabo rozgałęziona, zdrewniała w dolnej części , o długości ok. 25 – 60 cm u odmian karłowych, 60-120 cm u odmian biczykowa tych i ok.3 m u odmian tycznych. Liście fasoli są pierzastozłożone , składają się z dwóch listków , dwóch bocznych na krótkich ogonkach i jednego szczytowego na dłuższym ogonku. Listki mogą być różnego kształtu jak i długości. Kwiatostanem jest grono o 2-8 kwiatach osadzonych parami na krótkich szypułkach i dość długiej osi osi głównej , wyrastają z kątów liści. U odmian karłowych wszystkie kwiatostany rozwijają się na roślinie w stosunkowo krótkim czasie. U odmian tycznych kwiatostany rozwijają się stopniowo na całej długości pędu. Kwiat ma budowę grzbiecistą , kielich złożony jest z 5 działek , korona z 5 nierównych płatków. Pręcików jest 10 z czego 9 jest zrośniętych ze sobą, jeden wolny oraz słupek o szyjce wydłużonej. Barwa kwiatów biała, biało kremowa, jasnoliliowa lub ciemnoliliowa. Zapylenie następuje przed otworzeniem się kwiatów co gwarantuje samopylność fasoli. Zdarza się jednak i obcopylne zapylenie gdy w okresie kwitnienia panuje przez dłuższy czas słoneczna, sucha i ciepła pogoda. U niektórych odmian zapylenie obcym pyłkiem w sprzyjających warunkach waha się od 0,1% do 5%. Owocem fasoli jest strąk , który może być różniej wielkości , kształtu i barwy : żółtej lub zielonej. Liczba nasion w strąku wynosi od 2 do 6. Nasiona bezbielmowe , także różnej wielkości i kształtu. Odmiany uprawiane na suche nasiona mają strąki włókniste, a odmiany szparagowe mięsiste w zasadzie bez włókna. Kształt, wielkość i barwa nasion zależy od odmiany. Masa 1000 nasion w zależności od odmiany może wynosić od 150 – 1500g.

Kierunki hodowli.

Hodowla odmian fasoli wymaga dokładnego poznania struktury genetycznej, fizjologicznej oraz procesów życiowych rośliny w zależności od czynników środowiska. Odmiany fasoli na suche nasiona przypominają cechami odmiany fasoli szparagowej mimo że mają inne przeznaczenie. Muszą się one odznaczyć cechami aby zadowolić szerokie grono odbiorców : producentów na świeży rynek , konsumentów, nasienników, przetwórstwo oraz zamrażalnictwo.

Główne kierunki to:

- ciągłe polepszenie plenności,

- odmiany o zróżnicowanym okresie wegetacji, od odmian wczesnych przez średnio późne do późnych,

- uzyskanie odmian o odpowiednim pokroju rośliny i typu strąka,

- odmiany o odpowiedniej wielkości i barwie nasion,

- odporność na choroby: antraknoza fasoli – Colletotrichum lindemuthhianum, bakterioza obwódkowa – Pseudomonas phaseolicola, zwykła mozaika fasoli – Phaseolus virus I, i inne.

- uzyskanie odmian o odpowiedniej wartości odżywczej,

- odmiany przydatne do nowych technologii uprawy, zbioru i przechowywania,

- odmiany przystosowane do warunków stresowych.

Cechy morfologiczne :

- sztywny pokrój rośliny z mocną łodygą, kilkoma bocznymi rozgałęzieniami oraz skupionymi, dużym plonem równomiernie dojrzewających strąków, wysoko umieszczonych na roślinie co sprzyja zbiorowi mechanicznemu,

-strąki wolno dojrzewające, o zróżnicowanym nasileniu barwy zielonej lub żółtej, różnej długości i grubości w zależności od przeznaczenia odmiany,

- łatwe oddzielenie się strąków od szypułki w czasie zbioru,

- odporność na mechaniczne uszkodzenia, ważna szczególnie cecha przy omłocie nasion,

- odpowiednie ułożenie i wielkość blaszki liściowej,

- stosunkowo silny system korzeniowy, z jednej strony umożliwiający pobieranie składników pokarmowych, z drugiej strony zabezpieczający roślinę przed wyciągnięciem przy zbiorze mechanicznym,

- odporność rośliny na choroby : antraknozę fasoli – Colletotrichum lindemuthhianum, bakteriozę obwódkową – Pseudomonas phaseolicola, zwykłą mozaikę fasoli – Phaseolus virus I, i inne.

Wymagania stawiane odmianom są bardzo wysokie i różnorodne w związku z tym muszą być wyposażone w szereg tych cech morfologicznych. Aby sprostać tak szerokim, zróżnicowanym wymaganiom hodowla fasoli musi dysponować dużym, różnorodnym materiałem wyjściowym i pracować na bogatym materiale hodowlanym.

Specyfika produkcji nasiennej.

Gleba i stanowisku w zmianowaniu. Fasola jest rośliną ciepłolubną o dużych wymaganiach świetlnych i umiarkowanych wodnych. Powinna być uprawiana na stanowiskach osłoniętych od wiatru, który mógłby spowodować wyłamywanie pędów i zasychanie młodych liści.

Fasola wymaga gleb ciepłych, przepuszczalnych , próchniczych o pH 6,5 – 7,8, najlepsze są gleby średniozwięzłe, gliniasto – piaszczyste. Nie odpowiednie są gleby ciężkie, zlewne, zaskorupiające się, o wysokim poziomie wód gruntowych, a także lekkie o małej pojemności wodnej. Fasole można uprawiać już w drugim roku po oborniku, może być uprawiana na stanowiskach po cebulowych, pomidorze, ogórku , ziemniaku, okopowych i ewentualnie zbożowych. Nie należy jej uprawiać po strączkowych, marchwi, pietruszce , szpinaku. Przedplonem może być sałata lub rzodkiewka , na tym samym stanowisku fasola nie powinna być jednak uprawiana częściej niż co 4 lata.

Uprawa.

Fasola ze względu na wymagania cieplne może być wysiewana dopiero od połowy maja. Nasiona zaczynają kiełkować w temperaturze 10-12 °C, dobrze jednak kiełkują w temperaturze bliskiej 14 °C. Gęstość siewu uzależniona jest od wzrostu i pokroju określonej odmiany, a także od wielkości nasion. Odmiany uprawiane na nasiona sieje się w ilości od 70 – 160 kg/ha w rzędach co 45 – 50 cm. Nasiona przed siewem powinny być zaprawione, zabieg ten zapobiega porażeniu przez patogeny grzybowe oraz śmietkę kiełkówkę. Przy stosowaniu herbicydów przy siewie , nasiona należy siać nieco głębiej, aby uniknąć ich uszkodzenia.

Uprawa fasoli na nasiona powinna być zlokalizowana w rejonach, gdzie okres bezmroźny trwa co najmniej 140 dni, nieduże są opady w sierpniu i wrześniu. Fasola jest wrażliwa na zasolenie, wapnowanie gleby powinno być przeprowadzane w miarę potrzeby przed orką przedzimową lub po roślinie poprzedzającej. Orkę wykonuje się jesienią, a wiosną zespół uprawek przedsiewnych, takich jak: włókowanie , kultywatorowanie i bronowanie pola. Na glebach zwięzłych a także po zbiorze przedplonu wykonuje się orkę średnią i bronowanie pola. Fasola ma duże wymagania pokarmowe w stosunku do fosforu i potasu , mniejsze natomiast do azotu , gdyż współżyje z bakteriami brodawkowymi , wiążącymi wolny azot z powietrza. Przeciętne zalecane dawki nawozów mineralnych wynoszą 200 – 300 kg NPK /ha w stosunku 1:2:3. Azot stosuje się przedsiewnie i pogłównie, a fosfor i potas wiosną pod kultywator. Fasola reaguje ujemnie na obecność chlorków w glebie , należy ją zatem nawozić siarczanem potasu. Nawadnianie uprawy znacznie podnosi plony i powinno być przeprowadzane w miarę potrzeby niewielkimi 20-25 mm dawkami, zwłaszcza w godzinach rannych. Można je przeprowadzić trzy dni przed siewem w przypadku suszy, kolejne nawadnianie stosuje się w początkach kwitnienia i po przekwitnięciu.

U fasoli występują odmiany ustalone, w celu zachowania odpowiednich odmian na określonym poziomie prowadzona jest hodowla zachowawcza, mająca na celu zachowanie cech charakterystycznych dla danej odmiany. Podstawowym czynnikiem procesu hodowli zachowawczej jest selekcja prowadzona w oparciu o metody stosowane w ostatniej fazie hodowli twórczej.

Nowa odmiana nawet u gatunku samopylnego może składać się z linii zbliżonych fenotypowo ale różniących się genotypowo. Występują także przypadki naturalnego obco zapylenia, mutacji naturalnych lub mechanicznych domieszek które mogą zmieniać charakterystyczne cechy odmianowe, jak wygląd roślin i nasion. W hodowli zachowawczej jak i produkcji nasiennej należy usuwać rośliny nietypowe lub chore stosując selekcję negatywną. Dotyczy to roślin o niepożądanych cechach jak: o innym typie wzrostu , przekroju roślin , odmiennej barwie kwiatów czy nasion. W okresie zawiązywania strąków konieczna jest selekcja na : kolor, kształt, parametry strąka , jak i włókno. W celu uniknięcia hodowli zachowawczej odmiany, pojawienia się roślin nietypowych, występujących w naturalny, po ustaleniu się cech odmiany należy wyprodukować jak największą ilość materiału wyjściowego który zabezpieczy produkcję nasienna na kilka lat. Pozwoli to ograniczyć hodowlę zachowawczą i przeprowadzić ją okresowo, w rozmiarze zapewniającym określoną ilość materiałów wyjściowych.

Zbiór nasion.

Pora zbioru nasion fasoli uzależniona jest w dużym stopniu od właściwości odmian: wczesności, długości okresu utrzymywania dojrzałości technologicznej strąków , rejonu uprawy i warunków glebowo – klimatycznych. Dojrzewanie fasoli uprawianej na suche nasiona przypada w Polsce od trzeciej dekady sierpnia do połowy września. W lata chłodniejsze i dżdżyste ten okres może się wydłużyć. Zbiór przeprowadza się gdy liście zżółkną i opadną, a strąki są dojrzałe zaś ziarno gładkie. Zbiór fasoli przeprowadza się zasadniczo jednorazowo, stąd ważne jest równomierne dojrzewanie roślin. Na małych plantacjach fasolę zbiera się ręcznie lub maszynowo – kombajnem do zbioru nasion roślin warzywnych albo odpowiednio przygotowanymi kombajnami zbożowymi, przy omłocie kombajnem zbożowym należy liczyć się z pewnymi stratami. Łatwe do omłotu są nasiona fasoli uprawiane na suche nasiona o strąkach włóknistych. Nasiona poszczególnych odmian w różnym stopniu podatne są na uszkodzenia mechaniczne. Uzależnione jest to od budowy okrywy nasiennej , ułożenia liścieni (luźno czy ściśle przylegające), wielkości i kształtu nasion. U fasoli gruboziarnistej i jajowato kulistej stwierdzono najwięcej pęknięć i uszkodzeń przy omłocie. Wilgotność nasion przy omłocie powinna wynosić 21-25%. Powyżej 26% wilgotności może dojść do zgniecenia nasion. Po omłocie w celu uzyskania odpowiedniego czystego materiału siewnego, czyści się je na odpowiednich maszynach, niektóre nasiona mogą wymagać jeszcze dosuszenia. Podczas dosuszania materiału siewnego należy zachować dużą ostrożność , aby ułatwić migrację wody z wnętrza nasiona do jego powierzchni zapewniając odparowanie wody bez uszkodzenia okrywy nasiennej i obniżając zdolności kiełkowania nasion ale także zapobiegając tworzenie połówek. Dojrzałe nasiona przeznaczone do przechowywania powinny zawierać nie więcej niż 10 – 12 % wody, a przechowuje się je w temperaturze ok. 5-10 °C przy wilgotności do 65%.

Plon i cechy jakościowe materiału siewnego.

Plon fasoli uprawianej na nasiona uzależniony jest od warunków klimatycznych, odpowiedniej archi techniki, dobrego nawożenia, odmiany i może wahać w granicach od 10 – 25 dt/ha. Przy produkcji nasiennej materiałów kwalifikowanych lub kategorii standard fasoli zwyczajnej wymagana jest izolacja przestrzenna od plantacji innych odmian nie mniejsza niż 50 m.

Nasiona fasoli zwyczajnej w obrocie handlowym muszą mieć :

- zdolność kiełkowania nie niższą niż 80% dla odmian średnio- i drobnonasiennych i 75% dla odmian grubonasiennych,

- czystość analityczną nie mniejszą niż 95%,

- zaś wilgotność do odmian średnio- i drobnonasiennych nie wyższą niż 15%, a dla odmian grubonasiennych 16%.

Literatura.

Angelus W., Żuradzka I.1993. Hodowla fasoli i grochu. Hodowla Roślin Warzywnych. SGGW. 237 – 284.

Korohoda J. 1964. Fasola. PWRiL. Warszawa. 314.

Korohoda J. 1974. Warzywa strączkowe. Produkcja Nasion Roślin Warzywnych. PWRiL. Warszawa. 242 – 259.

Orłowski M., Kołota E. 1999. Warzywa strączkowe. Uprawa Warzyw. Brasika. Szczecin. 235 – 260.