TEMAT: 12.Literackie wzorce osobowe. Przedstaw i porównaj trzy dowolne przykłady z różnych epok.

WERSJA POPRAWIONA 11.03.2013r/28.03.2013r/1.04.2013r./19.04.13r

„Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach” mówił poeta Adam Asnyk. Jak dobrze te słowa przystają do tematu mojej prezentacji. Każda nowo nastała epoka posiada swój cel, idee, filozofię. W zależności od zdarzeń losowych, nowych wynalazków, sytuacji politycznej i społecznej kraju kształtują się nowe poglądy, prądy ideowe, modele postępowania. W literaturze pojawiają się propozycje pewnych wzorców osobowych, zachowań ludzkich, postaw godnych naśladowania. Za wzór osobowy w literaturze przyjmuje się postawy bohaterów godne naśladowania, to jednostki wybitne, heroiczne, niemal że idealne.

Epoki wypracowały swoje własne wyobrażenia ideałów mężczyzny. To ON przez wieki był głównym bohaterem utworów literackich. To mężczyzna dominowała w dziejach kultury. Patrząc na minione epoki widzimy również, że to on jest zawsze wysuwany na pierwszy plan. Rzadko kiedy w literaturze epok najdawniejszych poświęcono chodź trochę miejsca kwestii kobiecej. Dlatego też moje rozważania oprę na wzorcach mężczyzn.

Rozpowszechnianiem wzorców osobowych i ideałów moralnych zajmuje się tym przede wszystkim literatura parenetyczna. Pareneza dosłownie oznacza pouczenie, zachęcanie. Z kolei tak zwane wzorce parenetyczne to wzory osobowe, postacie godne naśladowania pożądane, skupiające cechy idealne. Bohaterowie literaccy są bardzo często nośnikami określonych idei tak modnych w danej epoce.

Wzorzec mężczyzny tworzony w danych epokach miał za zadanie prezentować i promować wartości moralne , pewien kodeks tego co dobre lub złe. Do realizacji swojej prezentacji wybrałam trzy epoki: średniowiecze, romantyzm i modernizm. Każda z nich propaguje inne postawy mężczyzny.

Średniowieczna literatura upowszechniała znajomość treści biblijnych, sławiła mężnych rycerzy, troskliwych władców i heroicznych ascetów. Ta epoka charakteryzuje się wyraźnym teocentryzmem, wiec potrzebuje tak skonstruowanego, idealnego bohatera literackiego, aby pouczyć i zachęcić czytelnika do postępowania doskonałego, zapewniającego duszy wieczne zbawienie, zaś w życiu doczesnym pozwalającego zyskać ludzki szacunek. Taki typ mężczyzny widzimy w hagiografii, czyli żywotopisarstwie świętych. Żywoty świętych były bardzo rozpowszechniane w średniowieczu- opisywały życie świętych , ich heroiczne czyny okoliczności śmierci oraz cuda, która towarzyszyły ich życiu jak i cuda pośmiertne. Utwory te pełniły głównie funkcję dydaktyczną. „Legenda o św. Aleksym” nawołuje do ascezy w imię zbawienia i pośmiertnej sławy świętego. Ascetą był człowiek który dobrowolnie wyrzekał się dotychczasowych dóbr materialnych i podejmował trud fizyczny i duchowy chcąc w ten sposób osiągnąć doskonałość i zjednoczenie z Bogiem po śmierci . Elementami ascezy było zwykle ubóstwo, modlitwa, liczne posty, ścisłe oddzielanie się od otaczającego świata.

„ Legenda o św. Aleksym” rozpoczyna się prologiem, w którym autor prosi Boga o pomoc w realizacji utworu- widać tu teocentryzm epoki. Natomiast narodziny Aleksego z niepłodnej kobiety pokazują, że Bóg ingeruje w jego życie od samego początku.

Święty Aleksy był cechował się głęboką wiarą w Boga, i chciał mu służyć przez całe życie, aby doznać Jego łaski w niebie. Postanawia trwać całe życie w czystości ciała i ducha. Po ślubie oddaje małżonce pierścień. Chce się oddać Bogu. Wierzy, że ubóstwo zapewni mu drogę do świętości, więc wyzbywa się wszelkich dóbr materialnych. Ponadto rezygnuje z przywilejów urodzenia i nie przyznaje się kim jest- woli anonimową służbę wobec Boga.

Znosić szydzenia i dokuczania przez sługów ojca, którzy wylewali na niego pomyje. Aleksy dnie i noce spędza na modlitwie. Pierwsze cuda związane były z interwencją Matki Boskiej, która zszedłszy z obrazu- poleciła kościelnemu by otworzył drzwi świątyni i wpuścił zmarzniętego ascetę do środka. Kiedy zbliżała się chwila śmierci, wiedząc o tym napisał list w którym opisał całe swoje życie. Prawdziwość wiary św. Aleksego utwierdzają fakty, które się wydarzyły po jego śmierci- bijące dzwony w całym mieście, czy pachnąca woń wydobywająca się ze zmarłego, która miała właściwości lecznicze.

Święty Aleksy jest ideałem ascety, ponieważ jako syn z książęcego rodu wyrzeka się wszelkich dóbr doczesnych dla służby Bożej. Bohater jest postacią nieskazitelną moralnie, praktykującą cnoty w stopniu heroicznym i z pokorą znosi prześladowania i upokorzenia. Żyje w ubóstwie , poszukuje umartwień, cierpień i poniżeń, by zasłużyć na nagrodę w niebie. Jego narodzinom, działaniom i śmierci towarzyszą cudowne zdarzenia, dlatego zasługuje na miano „świętego ascety”.

Z kolei Romantycy propagowali idee wyzwolenia narodowego i nawoływali do walki zbrojnej i odzyskania niepodległości. Sytuacja w kraju inspirowała poetów romantycznych do kreowania bohaterów walczących z zaborcą. Romantyzm to epoka spisków przeciwko zaborcy, walki o odzyskanie niepodległości i bezgranicznego poświęcenia się dla ojczyzny. W tej epoce twórcy mieli różne wizje jak Polacy powinni odzyskać niepodległość. Jedna z nich ukazana jest w „Kordianie” J. Słowackiego. Twórca ten, tworzy „Winkelriedyzm”¹, który podkreśla istotę czynnej postawy wobec zaborcy. W epoce romantyzmu wytworzył się swoisty typ głównego bohatera, wybitnej jednostki zmagającej się z Bogiem, otaczającym ją światem i samym sobą. Głównymi jego cechami są: wybitność, ponadprzeciętność, indywidualizm, wewnętrzne rozdarcie oraz osamotnienie w działaniu, które kierowane jest ważnymi powodami – w tym wypadku miłością do ojczyzny.

Imię “Kordian” nasuwa skojarzenia z jednej strony z buntowniczą naturą, aktywizmem, śmiałością, a z drugiej strony z wrażliwością serca.

Bohaterem jest młody, 15-letni Kordian- chłopiec cierpiący na apatię, niechęć do życia i poczucie jego bezsensu. Jest bardzo wrażliwy i ma zmienne nastroje, miota nim wiele uczuć. Tęskni za jakąś wielką ideą , która potrafiłaby go porwać , dla której mógłby się poświęcić Nie znajdując miejsca na tej ziemi popełnia samobójstwo.

Po nieudanej próbie samobójczej Kordian postanawia podróżować. Na tej drodze spotykają Kordiana ciągłe rozczarowania. Zaczyna rozumować kategoriami narodowego obowiązku, wchodzi w rolę polskiego patrioty walczącego o wolność ojczyzny. O tej zmianie świadczy monolog, jaki bohater wygłasza na Mont Blanc². Po owym monologu Kordian przechodzi wielką przemianę nawraca się na narodową ideologię. „Polska Winkelriedem narodów”- brzmi jego hasło, wzywające do jednostkowej ofiary, której celem byłoby zbawienie ojczyzny. Kordian nie rezygnuje jednak z indywidualizmu i przekonania o własnej wyjątkowości. Chce być przywódcą i postanawia sam wypełnić swój obowiązek. Nie udaję mu się to, ponieważ nad bohateram bierze jednak górę hamletyczna postawa³ i rozgorączkowana wyobraznia⁴ , które nie pozwalają na realizacje planu. Bohatera pokonały lęki i zahamowania osadzone w głębiach psychiki.

Kordian jest bohaterem dość kontrowersyjnym, gdyż jak pisze Jacek Mikołajczyk

„Ze wszystkich dzieł kanonu literatury polskiej „Kordian” J. Słowackiego najbardziej wprost opisuje czyn, który z przełomu XX i XXI wieku określilibyśmy jako akt terrorystyczny. (..) Zamachu na rosyjskiego cara nie da się nazwać inaczej (…) można by się [więc] zastanowić, czy nadal zaliczać Kordiana do literackich postaci omawianych na lekcji języka polskiego jako pozytywne wzorce osobowe . Może jest to dobry moment , by uwolnić się od stereotypów i spojrzeć na zagadnienie międzynarodowego terroryzmu w szerszej perspektywie?”

Romantyzm daje nam więc kontrowersyjny „wzorzec osobowy”. Kordian przeżywa przemianę. jest wybitną jednostka ,szczególnie wrażliwy, gotowy do poświeceń i samotnego działania przeciw złu – chce stać się „Winkelriedem narodu”. Charakteryzuje go również wewnętrzne rozdarcie , jednostkowy bunt przeciw otaczającemu go światu. Dodatkowo jest gotowy do wystąpienia przeciw Bogu i jego przykazaniu „nie zabijaj”. Jednakże z jakiej strony by nie patrzeć na tą postać, trzeba przyznać, że jest to postać która podejmuję walkę o swoje ideału, marzenia, nie przejmując się konsekwencjami.

Ostatnią epoką jaką poruszę jest modernizm. Powstała wówczas powieść pt. „Ludzie bezdomni”, w której pewnym wzorcem jest Tomasz Judym.

Jest on jej głównym bohaterem. To młodym chirurg, absolwent warszawskiej szkoły medycznej i paryskiej uczelni. Jest on człowiekiem o wielkiej wrażliwości moralnej, zbuntowanym przeciwko złu i krzywdzie społecznej. Jako lekarz chce uświadamiać biednych, dążąc tym samym do polepszenia ich warunków bytowych- realizuje swe szczytne cele szerząc higienę wśród biednej warstwy społecznej. Pomoc ubogim uważa za swój moralny obowiązek wobec klasy, która jest podstawą każdego społeczeństwa. W walce tej pozostaje jednak samotny – odrzucony przez środowisko warszawskich lekarzy musi zrezygnować z prywatnej praktyki. Jest także człowiekiem osamotnionym pod względem towarzyskim. Z ludźmi ze swojej klasy nie czuje więzi emocjonalnej, a wśród ludzi bogatych czuje się wyobcowany ze względu na niskie pochodzenie. Pozostaje samotnym z wyboru również w sferze prywatnej – wierny idei walki z krzywdą społeczną odrzuca możliwość założenia rodziny z ukochaną kobietą- Joasią Podborską. Judym jest marzycielem, zatopionym we własnych myślach. Jako lekarz, wywodzący się z klasy robotniczej, znający życie ubogich, pragnie nieść pomoc i walczyć ze społeczną niesprawiedliwością.

Judym jest postacią , która łączy w sobie cechy romantycznego buntownika i pozytywistycznego społecznika.

1. Tomasz Judym jako romantyk realizmu przedstawia się następująco: pragnie za wszelką cenę, kosztem własnego szczęścia zmienić sytuacje najuboższych warstw. W jego postępowaniu możemy dostrzec pierwiastek prometeizmu⁵, czyli jednej z charakterystycznych postaw epoki romantyzmu. jest gotów poświęcić się całkowicie dla drugiego człowieka. Doktor Judym to zdecydowanie romantyk, ale żyjący w czasach realizmu. Nie patrzy „trzeźwo” na świat, nie uznaje kompromisów. Judym nie umie właściwie ocenić własnych możliwości, ani ograniczeń.

2. Cechy pozytywistyczne widoczne są w jego pozytywistycznych ideach pracy u podstaw i pracy organicznej. Swój zawód traktuje jako posłannictwo i misję społeczna

Tomasz Judym jest postacią tragiczną, wzbudzającą sympatię. Tragizm polega na konieczności wyboru między prywatnym szczęściem a koniecznością spłacenia długu wobec tych, z których się wywodzi. Jest ambitnym indywidualistą, kierującym się determinacją w osiągnięciu wyznaczonego celu. Ostatecznie opowiada się po stronie wartości społecznych, ponieważ jest to jego obowiązek jako lekarza i człowieka wrażliwego

System wartości nowego bohatera literackiego opierał się na świadomym wyborze walki ze złymi stosunkami społecznymi. Przeżywał kolejne klęski, napotykał zdecydowany opór społeczeństwa, lecz ani przez chwilę nie stracił wiary w słuszność swych poczynań i decyzji.

Zakończenie

Jak widać na podstawie wcześniej omówionych przykładów, epoki wypracowały odrębne wzorce mężczyzn. Każda z epok różni się od poprzedniej, towarzyszą jej inne wydarzenia, inne wartości, więc i inne muszą być pożądane i niosące przykład wzorce. Pomimo to mają one cechy wspólne:

• Średniowieczny asceta jak i modernistyczny lekarz rezygnują ze szczęścia osobistego. Aleksy wolał porzucić żonę i dobrobyt, aby cierpieć za życia, gdyż później czeka go w nagrodę życie wieczne. Judym natomiast wybierał między szczęściem osobistym, a ideą niesienia pomocy innym. Ostatecznie wybiera idee społecznikowską.

• Kordian jak i Judym posiadają cechy bohatera romantycznego. Oboje są gotowi w pojedynkę stawić się przeciw światu, oboje są rozdarci wewnętrznie i podróżują jak mieli to w zwyczaju bohaterowie romantyczni. Oboje niestety ponoszą klęskę- nie udaje im się osiągnąć tego, o co tak zawzięcie walczą.

• Trzej wyżej omówieni bohaterowie chcą osiągnąć swoje cele bez względu na wszystko. Muszą oni podejmować ciężkie życiowe decyzje. Każdy z nich wybierając swą drogę życiową był świadom, że traci wiele, jednak nie umieją postąpić inaczej.
  Aleksy znosi upokorzenia, cierpienia i głód; Kordian nie oceniając realiów, sam w pojedynkę chce zabić cara, w imię niepodległości ojczyzny, nie zważając, że sam może stracić życie. Judym natomiast, rezygnuje z miłości, ze szczęścia, z normalnego życia z racji na chęć pomocy biednym.

• Judym jak i Kordian nie umieją właściwie ocenić własnych możliwości, ani ograniczeń.

Wiele jest też różnić pomiędzy nimi:

• Aleksy stawia sobie na najwyższą wartość wieczny życie pezy Bogu, Kordian dąży do niepodległości państwa, a Judym kieruję się chęcią niesienia pomocy biednemu społeczeństwu.

• Asceta jest od początku wierny swoim ideom, Kordian przeżywa przemianę na szczycie Mont Blanc, natomiast Judym ciągle się waha, między miłościa do Joanny, a idei pracy u podstaw.

Wzorce z poszczególnych epok pomimo posiadania cech wspólnych, są kompletnie odmienne. Bohaterowie wyznają inne idee , inne mają nastawienie do życia oraz posiadają inne ambicje. Potwierdza to moją początkową tezę, która mówi ,że Każda epoka ma swój własny, indywidualny wzorzec mężczyzny wynikający z celów, idei poszczególnych okresów czasu.

MATERIAŁY POMOCNICZE

• „Każda epoka ma swe własne cele i zapomina o wczorajszych snach”

• „ cor, cordis oznacza serce. , Kordiaczny – swarliwy, śmiały, czupurny, który cierpli ckliwość na sercu,

• „Ze wszystkich dzieł kanonu literatury polskiej „Kordian” Juliusza Słowackiego najbardziej wprost opisuje czyn, który z przełomu XX i XXI wieku określilibyśmy jako akt terrorystyczny. (..) Zamachu na rosyjskiego cara nie da się nazwać inaczej (…) można by się [więc] zastanowić, czy nadal zaliczać Kordiana do literackich postaci omawianych na lekcji języka polskiego jako pozytywne wzorce osobowe . Może jest to dobry moment , by uwolnić się od stereotypów i spojrzeć na zagadnienie międzynarodowego terroryzmu w szerszej perspektywie?”– Jacek Mikołajczyk

---

1. romantyczny nurt ideowy, który swą nazwę wziął od nazwiska Arnolda Winkelrieda – legendarnego bohatera, który poprowadził wojska szwajcarskie poświęcając własne życie – skierował na swoje piersi kopie nieprzyjaciela, tworząc w ten sposób wyłom w szeregach wroga i przyczyniając się do zwycięstwa; Winkelriedyzm romantyczny kwestionował cierpienie i bierną mękę mesjanizmu, akcentował również sens walki czynnej, aktywnego działania, Polska jest Winkelriedem narodów Europy, natomiast Kordian planując zabicie cara chciał być Winkelriedem dla Polaków i przyjąć cierpienie na siebie za miliony rodaków.↩

2. monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc jest punktem kulminacyjnym całego dramatu. Słowacki zawarł w niej polemikę ideową z Adamem Mickiewiczem, a także skonstruował alternatywną wobec znanej z III części Dziadów koncepcję odzyskania niepodległości przez naród polski↩

3. pełna wątpliwości i rozterek, ktorej ciągla skłonnośc do autoanalizy uniemozliwia działanie↩

4. Strach i Imaginacja zagradzają mu drogę do sypialni cara↩

5.  postawa etyczna, dla której ideałem moralnym jest dobrowolne podporządkowanie działań jednostki dobru większych grup społecznych lub nawet całej ludzkości↩