Ewa Radoszek

Kościół Bożego Ciała

Kościół Bożego Ciała należy do najznakomitszych przykładów wczesnogotyckiego budownictwa sakralnego w Krakowie. Znajduje się na terenie dzielnicy krakowskiego grodu, Kazimierza.

Został ufundowany przez króla Kazimierza Wielkiego, był główną świątynią parafialną Kazimierza. Budowa kościoła przypadła na XIV i XV wiek, a na początku XV stulecia Władysław Jagiełło sprowadził z Kłodzka kanoników regularnych laterańskich, którzy do dziś sprawują pieczę nad kościołem.

Kościół jest budowlą orientowaną, trójnawową bazylikową, ma 73 m długości, 24 m szerokości i prawie 30 m wysokości. Zbudowany jest na planie prostokąta, z wydłużonym wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Do wnętrza prowadzą trzy wejścia: główne od strony zachodniej i dwa boczne od strony południowej i północnej. Trójnawowy korpus kościoła nosi w sobie cechy typowego gotyku. Nawy oddzielone są od siebie czterema arkadami ostrołukowymi o profilowanych archiwoltach, wspartych na wielobocznych filarach przy których wzniesiono ołtarze boczne. W nawach bocznych ściany wykonane są z cegły. Nawa główna natomiast uderza bielą łamanego kamienia połączona z czerwienią cegły oraz brąz i złoto barokowych ołtarzy. Nad wszystkim góruje krzyżowo-żebrowe sklepienie o wielobocznych służkach spływających do posadzki. Został zastosowany system przyporowy, polegający na tym, że konstrukcja składa się z łęków i filarów przyporowych. Ciężar sklepień rozłożony jest na filary wewnętrzne za pośrednictwem służek i na zewnętrzne przypory w postaci filarów przyporowych lub skarp za pośrednictwem łęków umieszczonych nad dachami naw bocznych lub ukrytymi na poddaszu.

We wnętrzu kościoła hierarchię ważności akcentują wyraźne różnice poziomów. Miejscem położonym najwyżej jest absyda prezbiterium, gdzie stoi dwukondygnacyjny ołtarz główny. Ołtarz ma 21 m wysokości. Został wykonany w 1634 roku, w stylu przekwitłego renesansu. Ma kształt prostokąta o wymiarach 780 cm długości i 380 cm szerokości, zamkniętego górą półkoliście. W środkowej części ołtarzu znajduje się obraz wyobrażający Boże Narodzenie namalowany przez Tomasza Dolabellę. W górnej kondygnacji ołtarzu umieszczono obraz anonimowego autora przedstawiający zdjęcie Chrystusa z krzyża. Na samym szczycie ołtarzowej nastawy stoi Jan Chrzciciel. W dolnej części ołtarza uwagę przykuwa barokowe tabernakulum z XVII wieku, w kształcie wielobocznej świątyni. Na poszczególnych kondygnacjach ołtarza znajdują się rzeźbione w drewnie figury proroków Starego Testamentu. Cała struktura nastawy ołtarzowej przesycona jest zdobieniami, uskrzydlonymi głowami cherubinów, splotami owoców, itp. Obok ołtarza głównego, przy bocznych ścianach prezbiterium, wznoszą się dwa rokokowe ołtarze z obrazami Matki Bożej Bolesnej (po lewej stronie) i św. Marii Magdaleny (prawej stronie). Obok ołtarza Matki Bożej Bolesnej stoi czarno malowany ze złoconą ornamentyką tron prepozytów i opatów klasztoru. Zaplecze, zwieńczone delikatnym baldachimem, zdobi złocona figurka Chrystusa Zbawiciela, zaś w części przedniej mamy obraz św. Augustyna. Z tronem prepozytów łączą się bezpośrednio stalle kanonickie. Zawierają one dwa rzędy siedzeń, dolne i górne i wykazują bogactwo form i dekoracji. Obrazy w stallach pochodzą ze szkoły Dolabella i przedstawiają sceny z życia świętych zakonu kanoników regularnych. Ceglane ściany prezbiterium, po stronie północnej, ozdabiają obrazy autorstwa Wojciecha Podkory. Witraże w oknie pochodzą z XV wieku.

Prezbiterium oddziela od nawy głównej kościoła smukły, wykonany z cegły i kamienia ciosowego łuk zwany popularnie tęczą, na którym umieszczono scenę Ukrzyżowania. Po bokach Ukrzyżowania widzimy figury Matki Boskiej oraz św. Jana Apostoła natomiast poniżej krzyża figurę św. Marii Magdaleny.

W korpusie nawowym kościoła, nie licząc kaplic, jest 14 ołtarzy: osiem z nich umieszczonych jest przy ścianach naw bocznych, pozostałe przy filarach nawy głównej. Ołtarze stanowią zespół późnobarokowej rzeźby, nad którą pracował m.in. Antoni Gegenpauer. W narożach łuku tęczowego znajdują się ołtarze Matki Bożej Łaskawej i Najświętszego Zbawiciela. Ciemna struktury tych ołtarzy kontrastuje ze złoconymi kolumnami i ornamentyką. Do wschodniej ściany nawy bocznej przylega barokowy ołtarz św. Józefa. Na ścianie południowej nawy bocznej mamy dwa ołtarze, które naszą w sobie ślady: gotyku, renesansu i rokoko. Północną nawę boczną zamyka ołtarz Krzyża Świętego. W centrum wnęki, na tle złocistej panoramy Jerozolimy, widzimy Chrystusa na krzyżu opłakiwanego przez grupę kobiet. Przy kamiennych filarach oddzielających nawy i podtrzymujących sklepienie kościoła, idąc od ołtarza Matki Bożej Łaskawej w kierunku chóru, mamy ołtarze: Miłosierdzia Bożego, św. Augustyna, Trójcy Przenajświętszej, św. Antoniego Padewskiego, Przemienienia Pańskiego i św. Michała Archanioła. Ołtarze ozdobione są licznymi figurami aniołów, patriarchów, proroków, papieży, kapłanów.

Interesującym zabytkiem sztuki barokowej jest ambonę wzniesiono w latach 1744-1750. Ma oryginalny kształt łodzi unoszonej na folach morza, zaopatrzonej w sieci, wiosła, maszt, żagle i podtrzymywanej przez dwie syreny.

Przy zachodniej ścianie korpusu nawowego, nad głównym wejściem do kościoła, znajduje się wsparty na sześciu kolumnach barokowy chór muzyczny, zbudowany przez Wawrzyńca Chmieleckiego w latach 1770-1772.

Kościół Bożego Ciała posiada trzy kaplice boczne, dwie w południowej nawie bocznej i jedną w północnej. W kaplicy Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, znajdującej się w nawie południowej, wnętrze ozdobione jest pilastrowaniem korynckim. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Po obu stronach obrazu mamy alegoryczne figury Arki Przymierza oraz Wieży Dawidowej. Po lewej stronie ołtarza umieszczona jest chrzcielnica wykonana z brązu, w kształcie kielicha. U stóp ołtarza stoją dwa barokowe świeczniki. Kaplicę zamyka ozdobna krata. Druga kaplica w tej samej nawie to kaplica gotycka św. Anny. Ma ona krzyżowo-żebrowe sklepienie. W tej kaplicy znajduje się płyta nagrobna mistrza Bartłomieja Berrecci, twórcy kaplicy Zygmuntowskiej. W nawie bocznej północnej, pod wieżą znajduje się trzecia kaplica-Matki Bożej Częstochowskiej, z neobarokowym ołtarzem.

Ozdobą północnej ściany bocznej jest mauzoleum Stanisława Kazimierczyka, zakonnika klasztoru kanoników regularnych loretańskich.

Jeśli chodzi o elewację zewnętrzną uwagę przykuwa ściana frontowa, która wznosi się ponad pokrycie dachu. Z każdego z dziewięciu ceglanych zębów wyrasta ozdobna wieżyczka zwana fialą. W środkowej części ściany, wolne przestrzenie wypełnia płaskorzeźba przedstawiająca Chrystusa z otwartą raną, z której wypływa krew do kielicha umieszczonego poniżej, oraz postacie Matki Bożej i św. Jana Apostoła. Pod rzeźbami mamy dwa razy powtórzony herb Polski i Litwy oraz herb kard. Fryderyka Jagiellończyka oraz jego matki Elżbiety Rakuszanki. Ścianę frontową ozdabia również szerokie okno ostrołukowe.

Od strony północnej kościół obudowany jest zakrystią i skarbcem, nad którym mieści się oratorium zakonne. Między kruchtą północną a skarbcem mamy tzw. Kapitularz. Od strony wschodniej kościół połączony jest z klasztorem wąskim przejściem wspartym na trzech ostrołukowych arkadach. Od strony południowej do korpusu nawowego kościoła przylega kaplica Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny oraz kaplica św. Anny. Po lewej stronie frontonu kościoła wznosi się wieża o sześciu kondygnacjach, z ciosowymi narożnikami. Wieża ma 70 m wysokości. Kwadratowa u podstawy, przechodzi później w ośmiobok nakryty hełmem, dając pomieszczenie czterem dużym dzwonom. U podnóża wieży znajduje się Ogrójec w stylu odrodzenia z pulpitowym dachem. Mieści on w sobie rzeźby, przedstawiające m.in. Ukrzyżowanie, Chrystusa modlącego się w Ogrodzie Oliwnym i Anioła z kielichem w ręku zstępującego z nieba by Go pocieszyć przed męką, śpiących Apostołów, Matkę Bożą Bolesną ze św. Janem Apostołem.

Nad prezbiterium wznosi się barokowa wieżyczka zwana sygnaturką. Wzdłuż prezbiterium aż do południowej nawy bocznej biegną, trójskokowe i zakończone trójkątnymi szczytami z fialami skarpy podtrzymujące napór sklepienia. Przedzielają one wysokie i smukłe, ostrołukowe gotyckie okna, łączące się z kamiennym gzymsem okapowym. Budowlę przykrywa strzelisty dach pokryty czerwoną dachówką.

Bibliografia:

Łatak K., Bazylika i klasztor Bożego Ciała Kanoników Regularnych Laterańskich na Kazimierzu w Krakowie, Kraków 2005.

Rożek M., Zwiedzamy Kraków, Kraków 1989.

Słownik terminologiczny Sztuk Pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, Warszawa 2002.